Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Heere Heeresma

door Bert Peene
met een aanvulling door Dick van der Klis

1. Biografie

Simon Heere Heeresma werd op 9 maart 1932 geboren als oudste zoon van een onorthodox theoloog, die onder meer verkondigde dat er geen leven na de dood is en die van 1932 tot 1942 een eigen maandblad voor Bijbelstudie uitgaf, De Flambouw. Later werden er nog twee zoons geboren: Marcus en Faber, die eveneens als schrijver bekend zouden worden. Op veertienjarige leeftijd begon Heeresma aan een lange rij van baantjes en betrekkingen, die varieerden van kruideniersbediende via handelsreiziger tot ambtenaar. Pas als copywriter werd hij succesvol.

In 1954 verscheen zijn literaire debuut, de gedichtenbundel Kinderkamer. Toen in 1957 in het tijdschrift Podium het verhaal ‘In het voorbijgaan’ werd afgedrukt, begon Heeresma's schrijverschap gestalte te krijgen. Nadat in 1962 de verhalenbundel Bevind van zaken en de korte roman Een dagje naar het strand goed waren ontvangen, besloot hij zich uitsluitend aan de literatuur te wijden.

De vroegtijdige dood van zijn vader - Heeresma was toen twaalf - en later van zijn broer Faber, die in 1969 verongelukte, maakten op hem een diepe indruk. Met Faber, die bekend werd als graficus en als schrijver van thrillers, schreef hij onder de auteursnaam Heeresma Inc. de ‘spy-special’ Teneinde in Dublin (1969). Uit het materiaal dat Faber naliet, stelde hij een tweede ‘spy-special’ samen, Hallo hallo... bent U daar, Plotsky? (1973).

Vanaf het midden van de jaren zestig publiceerde hij een flink aantal erotische verhalen, aanvankelijk onder de pseudoniemen

Ben Bulla, Johannes de Back, Rochus Brandera en Horst Liederer, maar vanaf 1982 ook onder zijn eigen naam. In het begin van de jaren zeventig ontpopte hij zich ook als een fervent brievenschrijver. Talloze personen en instanties werden sindsdien met brieven bestookt waarin hij tegen de meest uiteenlopende zaken protesteerde. Enkele van de briefwisselingen werden uitgegeven. In de Bijlmermeer in Amsterdam, waarheen hij vanuit Rijswijk was verhuisd, was hij in die jaren actief voor de lokale televisie en als redacteur van de periodieken Bijlmermin en Bijlmer Post. In 1973 vestigde hij zich in Vals-les-Bains in het Franse departement Ardèche, waar hij om fiscale redenen altijd officieel is blijven wonen, ook al verbleef hij veelal in Amsterdam.

Heeresma publiceerde in talloze bekende en minder bekende tijdschriften. Zo schreef hij boekbesprekingen voor Elsevier en columns voor de Haagse Post. Van 1969 tot 1972 was hij redacteur van het tijdschrift Soma. Vanaf de jaren tachtig verscheen weinig nieuw werk. Wel werden veel van zijn boeken, soms in gewijzigde samenstelling, regelmatig herdrukt. Voor de VPRO-radio las hij honderden schetsen en columns voor, onder andere voor het programma De avonden, die hij ‘speakerproza’ noemde. Een voorpublicatie van Hip hip hip voor de antikrist werd bekroond met De Zwarte Roos, een publieksprijs voor zwarte humor. Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp werd voor toneel bewerkt. Vijftien van Heeresma's verhalen werden verfilmd, waardoor hij een van de meest verfilmde Nederlandse auteurs is. Zijn werk is in veertien landen verschenen. Zijn zoon, Heere Heeresma junior, is ook actief als schrijver.

Heeresma stierf na een langdurige ziekte op 26 juni 2011 in het Rosa Spierhuis in Laren, een verzorgingshuis voor kunstenaars en wetenschappers.

2. Kritische beschouwing

Traditie / Kritiek

Hoewel sommigen de overeenkomsten met de stijl van Gerard (Kornelis van het) Reve aanvankelijk verbluffend vonden - dezelfde mengeling van formele taal, bijbelse zinswendingen en flegmatiek, dezelfde manier ook om wereld-ondergangsfantasieën op te roepen als troost voor geleden nederlagen - groeide onder de literaire critici al vrij gauw na zijn prozadebuut de overtuiging, dat zich in Heere Heeresma een schrijver had aangediend met een duidelijk eigen karakter; het laconieke, het onverstoorbaar nuchtere, het anti-idealistische en daarbij vaak het meelevend menselijke in zijn werk maakten, dat sommige recensenten al direct spraken van ‘een schrijver met een zeer authentiek geluid’ (De Linie, 11-8-1962).

Stijl / Thematiek

Die authenticiteit kreeg aanvankelijk vorm in een aantal strak geschreven verhalen in beeldende stijl, symbolisch getint en sterk drijvend op de aanwezige sfeer. Het zijn stuk voor stuk demonstraties van eenzaamheid, getekend door de gebrekkige omgang van de personages met elkaar, waarin de dreiging van een aan alle zekerheden ontglipte wereld verbeeld wordt. Verlorenheid en verlatenheid zijn belangrijke trefwoorden. De verteller treedt op als waarnemer, als toeschouwer die niet bij de gebeurtenissen betrokken is en ook niet oordeelt. ‘Ik neem waar maar sta erbuiten,’ erkent een van de hoofdfiguren uit de bundel Bevind van zaken (1962). ‘Ik heb nu alles wat ik wilde bezitten maar het verveelt me, want ik ben niet gelukkig.’

Techniek

In het werk uit deze eerste periode, die voorafgegaan werd door een ‘aanloopperiode’ waarin hij alleen de gedichtenbundel Kinderkamer en enkele losse verhalen publiceerde, beweegt Heeresma zich tussen twee polen: aan de ene kant het zuiver fantastische verhaal, waarin de werkelijkheid geheel wordt getransformeerd (zie bijvoorbeld ‘Alg’ in Bevind van zaken), anderzijds de op zichzelf volgens conventionele lijnen verlopende story, waarin de mensen echter handelen volgens een onconventioneel patroon en de dingen een eigen, geheimzinnig leven gaan leiden. De mensen worden hierdoor bedreigd en gaan er, zoals in ‘Alg’, soms rechtstreeks aan ten gronde. Naar de vorm zijn deze verhalen open: ze hebben

geen duidelijk begin en slot, wat nog eens onderstreept wordt door ondertitels als ‘fragment’, ‘fase’ en ‘parafase’.

Ontwikkeling

Al binnen deze periode ontwikkelde Heeresma's schrijfstijl zich haar de spreektaal toe. Een dagje naar het strand (1962) is stilistisch veel nonchalanter dan de verhalen uit Bevind van zaken, waardoor de roman dichter bij de werkelijkheid lijkt te liggen. De meest ingrijpende ontwikkeling in zijn oeuvre voltrok zich echter met de publikatie van de bundel Juweeltjes van waterverf (1965). Het beeldend element, dat al steeds in zijn proza aanwezig was, is hier sterker - sommige critici spreken zelfs van ‘filmisch’ schrijven - maar vooral zijn de verhalen harder en feller, meedogenlozer; voor de humor is een belangrijker plaats ingeruimd. ‘Juweeltjes van waterverf is duidelijk het werk van een volwassen schrijver,’ oordeelt Jan Kolkhuis Tanke in De Nieuwe Linie van 7-8-1965. ‘Geen idealiseren, maar constateren, zonder obligate morele uitlatingen.’ Dat anti-idealistische krijgt onder meer gestalte in het hanteren van allerlei gemeenplaatsen en het zich bedienen van zeer lange zinnen die de functie van puur gewauwel hebben. In het vraaggesprek dat Margaretha Ferguson in 1968 met hem had, bracht de schrijver de breuk in zijn oeuvre ter sprake. ‘[...] het gaat me nu om the mad and cruel stories waarbij niet meer mijn eigen engagement vooropstaat. Ik ben er nu op uit door confrontatie de lezer of kijker uit zijn comfort te stoten, alleen maar door schokeffecten, zodat hij zich bewust wordt van waaruit hij denkt en leeft.’ (...en greep me duchtig bij de keel, p. 35).

Thematiek / Techniek

Vanaf Juweeltjes van waterverf gaat Heeresma het boek meer zien als het vervoermiddel van een idee. Hij streeft er voortaan vooral naar zijn lezers duidelijk te maken dat ‘de moeilijkheden die voor een individu een ganse horizont beslaan [...] bij nadere beschouwing nog niet eens mijn koffiekop vullen’ (Nieuwsnet, 20-9-1980). Om deze moeilijkheden te ontzenuwen gaat hij uit van een archetype, waarop hij zijn verhaal baseert. Meestal is er zo sprake van een overbodig, zonderling man die de allure probeert aan te nemen van iemand die het leven beheerst en op wiens komst iedereen zit te wachten. Vaak woont hij op huurkamers of in een pension; niet zelden ook is hij op reis (letterlijk in onder meer Geef die mok eens door, Jet! en Langs berg en dal klinkt hoorngeschal,

figuurlijk in Een dagje naar het strand). Hij is een ontheemde in een wereld waarin niet zozeer het recht van de sterkste geldt, maar slechts dat van de sterkste prater, omdat verbale duels, overtuigende zelfpresentatie en dreiggedrag in feite veel beslissender zijn voor de vaststelling van de sociale rangorde dan echt geweld. Bijna alle hoofdpersonen in Heeresma's werk zijn acteurs, in die zin dat ze een - hun opgedragen - rol spelen. Zo zijn ze altijd gedwongen tot een zekere mate van onnatuurlijkheid. Allen zíjn ze slachtoffers of ze máken slachtoffers. Ze zijn, psychologisch of sociaal gezien, altijd afhankelijk van de mensen die zij omlaag willen halen of door wie ze omlaaggehaald worden. Deze afhankelijkheid, en het daaraan gekoppelde saaie en uitzichtloze leven, is de motor van hun krachtdadige inventiviteit. Iedere poging uit dat leven te ontsnappen is gedoemd te mislukken; men is die men is. Steeds worden daarom de allures doorgeprikt en blijkt de afgang onontkoombaar. In een moment van realiteitsbesef ziet de hoofdpersoon uit Geef die mok eens door, Jet! zichzelf zitten: ‘een hopeloos overbodige figuur, ergens achter in een hoek van een tuin in het noorden des lands’ en na enkele dagen van ‘wild, ongeoorloofd en onverantwoordelijk leven’ keert hij toch weer bij zijn Jet terug.

Visie op de wereld

De thematiek van Heeresma's werk is nauw verbonden met zijn levensvisie. Voor hem lijken alle werelden op elkaar; ze dragen alle het stempel van de consumptiemaatschappij. Grote armoede en onoorbare rijkdom zijn zeldzaam, geworden; er is geen ergernis die tot verbeten vechtlust kan leiden. ‘Er wordt niet meer geappelleerd aan het beste in ons,’ concludeert hij in Hervormd Nederland (31-10-1970). En dat, terwijl de mens in zijn ogen toch al van nature geneigd is tot het maken van rotzooi!

Kunstopvatting

Temidden van deze mensheid ziet hij zichzelf als de ‘boodschappenjongen’ die zijn medemens de ‘Goede Boodschap’ moet brengen. Het is de bedoeling van het leven dat iedereen op zijn niveau evolueert van ‘natuurdriftig’ tot ‘geestdriftig’ wezen. Het gaat hem er daarbij niet zozeer om in die ontwikkeling zo ver mogelijk te geraken, het gaat er meer om dat men op weg is. De basis van deze levensvisie wordt gevormd door de joodse Torah en Tenach, ‘Leer en Schrift’. In navolging van de orthodoxe joden ziet hij de bestudering van de

Schrift, het Lernen, als het enige wat telt in het leven en aan die overtuiging heeft hij ook zijn opvattingen over het schrijverschap en engagement opgehangen. In Heeresma's optiek heeft het geen zin te proberen al schrijvend het aanzien van de wereld te veranderen, want dat is voor niemand weggelegd. Hij wil alleen zijn visie uitdragen, een antwoord zien te vinden op de vraag: wat zijn iemands motieven en verborgen wensen, en hoe probeert hij die te realiseren, zonder door de gemeenschap met de nek aangekeken en zelfs uitgestoten te worden; hoe toon ik wie we zijn zonder in groot. spraak te vervallen?

Techniek

Om dat te bereiken streeft hij er vóór alles naar de stoel weg te trekken waarop het ‘Heerlijk Zelf’ van de lezer heeft plaatsgenomen. Onder de schone schijn is in al zijn verhalen een valluik aangebracht, dat op de meest onverwachte momenten wordt opengetrokken, zodat de lezer genadeloos in alle daaronder liggende ellende valt. In dat opzicht is Heeresma een moralistisch schrijver te noemen: hij ondermijnt de zekerheden van de mensen en laat ze opnieuw kiezen. In dat kader noemt hij zelf de roman Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp ‘een kundig opgezette val, een eendekooi’: de roman zou uiteindelijk geschreven zijn om de laatste vierhonderd woorden, waarin Han op zijn manier probeert de klad te brengen in het geloof in een leven na de dood.

Kunstopvatting

Schrijven is voor Heeresma vooral een kwestie van persoonlijkheid; concentratie en gespannenheid acht hij absolute voorwaarden voor literair-creatief werk.

Stijl

Juist de manier waarop Heeresma zijn lezers toont wie ze zijn, benadrukt eens te meer het unieke karakter van zijn werk. Als ondertekenaar van het Manifest voor de jaren zeventig, een pamflet dat vooral een oproep aan alle auteurs is om toch leesbare teksten te schrijven, probeert hij de mogelijkheid tot identificatie van de lezer met zijn verhaalwerkelijkheid zo groot mogelijk te maken. Daartoe dwingt hij zich voortdurend tot het beschrijven van ‘platte’ situaties; immers, ‘hoe hoger je grijpt, hoe minder je tussen je vingers krijgt’ (Het Binnenhof, 10-11-1975). Hij karakteriseert op overdrijvende, lichtjes karikaturale en op luchtige toon, waardoor gemakkelijk herkenbare, wat stereotiepe figuren en situaties ontstaan. Het zijn hierin de valse burgermanswaarden, zoals

netheid, fatsoen, beleefdheid, degelijkheid, die het moeten ontgelden. ‘In Heeresma's werk staat de vernietiging van de moraal centraal,’ merkt J. Bernlef in het Algemeen Dagblad (3-1-1970) op naar aanleiding van het ‘romanscenario’ Hip hip hip voor de antikrist.

Techniek

Een van de middelen die Heeresma veelvuldig aanwendt, is de groteske. Allereerst doet de stijl met zijn kwasi-plechtstatigheden al wonderlijk aan, maar het is vooral de manier waarop de verhaalwereld lichtjes uit zijn voegen wordt gelicht, die grotesk en daardoor bevreemdend aandoet. Er wordt in het werkelijkheidsbeeld van Heeresma's verhalen iets verschoven; er wordt een afmeting toegevoegd of weggelaten, een kortsluiting veroorzaakt in de ‘logische’ betrekkingen tussen gebeurtenissen; een doodgewoon voorval wordt gepromoveerd tot een uitzonderlijke aangelegenheid, een buitenissige situatie ontnuchterd tot een dagelijkse banaliteit. Tegenover een dergelijke wereld ervaart de lezer een sterke prikkel van weerstand: wat hij leest komt hem op het realistische vlak bekend voor, maar tegelijk wordt hij getroffen en verontrust omdat wat hij herkent hem toch ook weer ontsnapt en zich niet helemaal laat voegen en ordenen in het systeem van zijn gewone waarneming en denkwijze. Zo ontstaat er een duidelijke discrepantie tussen de visie van de schrijver en het leven. Het is die discrepantie waaraan zijn proza zijn spanningsbogen ontleent. Door het volgehouden contrast ontstaat in de verhalen een groteske wanverhouding, die bij de lezer een gevoel van leegte teweeg brengt. In die leegte ligt volgens Paul de Wispelaere (zie Het Vaderland, 6-11-1965) de thematiek van veel verhalen. Contrastwerking, die ook te vinden is in de ‘afwijkende’ genres, zoals de ‘spy-specials’ en de pornografische verhalen, komt eveneens tot stand door de humor, de ironie in zijn werk. Deze moet echter niet alleen zorgen voor lachwekkende tegenstellingen, ze verzacht ook de schreeuwende technicolor-kleuren van de bittere realiteit die beschreven wordt tot pasteltinten, tot ‘juweeltjes van waterverf’. Ze schept afstand tot die werkelijkheid, zodat de lezer deze aankan. Aan de andere kant kan het hanteren van de ironie als vorm angstaanjagend overkomen; het verziekt het zich-lekker-voelen van de lezer, maar dat is precies waar het Heeresma om gaat.

Ook de manier waarop hij interviewers te woord staat, doet grotesk aan. Bluf en grootspraak drukken vaak een stempel op zijn uitspraken, waarvan het waarheidsgehalte vaak moeilijk te bepalen is, doordat hij een stellige bewering uit het ene vraaggesprek in een volgend even pertinent tegenspreekt.

Publieke belangstelling

Hoewel Heeresma zijn lezers dus keer op keer ‘uit hun versukkeling (omhoog) schopt’, mag hij zich, getuige het grote aantal herdrukken dat zijn werk beleeft en beleefd heeft, voortdurend verheugen in een grote publieke belangstelling. Maar, weinig recente Nederlandse schrijvers zijn zo vaak vertaald als hij. Dat alles lijkt niet alleen het gevolg van zijn beeldend vermogen en de ‘platte’ situaties die hij beschrijft, ook zijn opvattingen over hoe een goed verhaal geschreven dient te worden, werken in die zin vruchtbaar.

Kijk es: je hebt het verhaal, da's schieten met hagel. Dan heb je de vorm, de keuze van je woorden, dat is meer voor de literaire genieters, en dan heb je nog de mededeling voor de meer modebewusten, de jongens die zoeken naar de geheime boodschap. Dat heb je d'r allemaal in aan te brengen, want het gaat om een volle bak. (...en greep me duchtig bij de keel, p. 104)

Bovendien heeft Heeresma de publiciteit altijd gehanteerd als een onderdeel van zijn manier van leven en om de boeken onder de aandacht van de mensen te brengen. Het promoten van je werk kun je immers nauwelijks aan de - in zijn ogen incapabele - uitgevers overlaten! Daarom komt zelfs de wervende tekst op de achterflap van zijn boeken van zijn hand.

Traditie / Verwantschap

Vanuit zijn opvattingen over het schrijverschap is hij een ‘belijdend’ eenling in de Nederlandse literatuur, al noemde Fernand Auwera hem in 1973 een romanticus en behoorde hij in 1970 tot de ondertekenaars van het Manifest voor de jaren zeventig. De kunst van het schrijven is, volgens Heeresma, je onttrekken aan de conditionering, een nieuwe visie creëren op de dingen om je heen. Een schrijver is een onafhankelijk mens, die niet zoekt wat ín is en populair. Aan de ene kant moet die schrijver trouw blijven aan zichzelf, maar anderzijds moet hij er ook voor zorgen dat men hem kan veroveren.

Relatie leven/werk / Ontwikkeling

In 1983 werden de meer autobiografische verhalen uit Heeresma's oeuvre gebundeld in twee delen Autobiografisch. Op de binnenflap van het eerste deeltje waarschuwt de schrijver er echter voor dat autobiografische niet te letterlijk te nemen: ‘Als u maar weet dat ik [...] weliswaar trouw bleef aan de feiten, maar toch steeds heb getracht een nieuwe werkelijkheid aan te geven.’ Dat is geheel anders in Een jongen uit Plan-Zuid, dat in twee delen in 2005 is verschenen. Deze herinneringen aan de periode tussen 1938 en 1946 waren al in de jaren zestig aangekondigd. Een fragment werd opgenomen in het tijdschrift Maatstaf in december 1965, maar het zou veertig jaar duren voordat dit boek, oorspronkelijk Kaddisj voor een buurt genaamd, gepubliceerd werd. De oorzaak hiervan is dat Heeresma zeer lang heeft geworsteld met de vorm waarin hij zijn herinneringen wilde schrijven.

Thematiek

Hij heeft deze herinneringen opgeschreven met de bedoeling dat de oorlogsgebeurtenissen, met name die van de deportatie van de Joden, niet zouden worden vergeten. Daarnaast geeft hij een liefdevol beeld van zijn ouders: zijn moeder portretteert hij als een zorgzame vrouw en zijn vader als een man vol begrip voor zijn opgroeiende zoon. Het tweede deel is te beschouwen als een monument voor de vader, wiens dood daarin wordt beschreven. Had Heeresma al vele jaren beweerd dat de godsdienstige opvoeding die hij van zijn vader had gekregen, voor hem een belangrijke bron van inspiratie was, pas met Een jongen uit Plan-Zuid heeft hij duidelijk weten te maken waaruit die inspiratie kon bestaan.

Techniek

Heeresma heeft deze herinneringen zo zuiver mogelijk, dus vanuit het kind dat hij toen was, opgeschreven, met commentaar vanuit het heden. In het eerste deel zijn de herinneringen vooral associatief verwoord, met als gevolg dat een duidelijke verhaallijn ontbreekt. Opvallend is het onbegrip van de hoofdpersoon voor de gebeurtenissen met de Joden, met wie hij veel affiniteit heeft. De observaties zijn nuchter genoteerd, waardoor de tragiek van de gebeurtenissen wordt versterkt. In het tweede deel wordt wel chronologisch verteld. De hoofdpersoon is dan geen kind meer, waardoor het kinderlijke enthousiasme over de oorlogsgebeurtenissen uit het eerste deel heeft plaatsgemaakt voor

een scherpe toon waarin bijvoorbeeld veel meer begrip is voor de vele ‘verdwenen’ Joden. Zijn herinneringen aan hen hangen meestal samen met de adressen waar ze destijds woonden.

Stijl

De stijl in Een jongen in Plan-Zuid wijkt af van die in Heeresma's eerdere werk. Gezien de aard van de herinneringen is het logisch dat de ironie geheel ontbreekt. Verder kan de stijl beschreven worden als ‘intiem, gedetailleerd en pregnant’, zoals T. van Deel het formuleerde.

Verwantschap

De oorlogsgebeurtenissen laten zien door de ogen van een jongen is een procedé dat eerder werd gebruikt door Ward Ruyslinck in Wierook en tranen (1958) en Jona Oberski in Kinderjaren (1978). Ook in deze novellen versterkt de kinderlijke blik de tragiek van de gebeurtenissen. Veel verhalen van Marga Minco hebben hetzelfde effect.

Ontwikkeling / Thematiek

Kijk, een drenkeling komt voorbij (2006) is weer geheel anders dan Een jongen uit Plan-Zuid. Dit laatste boek van Heeresma sluit aan op zijn eerdere werk door zijn kritiek op allerlei maatschappelijke verschijnselen. Hoofdpersoon Jaakov Krekker wordt om een voor hem onduidelijke reden gevangengezet. Hij kan zichzelf aanvankelijk staande houden door in dromen en liedjes aan de rauwe realiteit te ontsnappen. Pas als hij aan het eind van het boek zelfmoord pleegt, is hij definitief ‘vrij’. Heeresma beschrijft Krekker als een individu dat zich probeert te handhaven in een dictatoriaal systeem, waarin het regime allesbepalend is. Zo zijn ambtenaren ondergeschikt aan het systeem en bedreigen computerbestanden en camera's de privacy. Een van de belangrijkste visies in dit boek is dat machthebbers altijd menselijk moeten blijven.

Verwantschap

Het zal geen toeval zijn dat de hoofdpersoon in Kijk, een drenkeling komt voorbij dezelfde initialen heeft als Josef K. uit Het proces van Kafka. De wijze waarop Krekker gevangen wordt gezet en gehouden, kan met recht kafkaësk worden genoemd.

Stijl

Ook qua stijl keert Heeresma in dit boek terug naar zijn werk van voor Een jongen uit Plan-Zuid. De hoofdpersoon leeft in de jaren vijftig, zoals onder andere blijkt uit de liedjes uit die tijd die in hem opkomen. De woordkeuze is aan die tijd aangepast en doet met woorden als ‘koddebeier’ en ‘mitsgaders’ nogal archaïsch aan.

Techniek

Ook het perspectief is anders: in Kijk, een drenkeling komt voorbij is sprake van een auctoriale verteller, wat bijvoorbeeld blijkt uit het feit dat hij weet wat er gaat gebeuren. De hoofdpersoon verliest in het verloop van het boek het besef van tijd. De droomscènes beginnen dan ook te interfereren met de gebeurtenissen in de gevangenis.

Kritiek

De critici zijn Heeresma en zijn werk aanvankelijk lange tijd gunstig tot zeer gunstig gezind geweest. Vooral Een dage naar het strand en Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp (1972) werden goed ontvangen. Na dit laatste boek kwam er echter een kentering in de waardering. Vogelaar (1974) bijvoorbeeld merkte op: ‘Heeresma heeft in feite maar één truc tot zijn beschikking die hij dan ook voortdurend op volle toeren in werking stelt, nl. overdrijving.’ Het is vooral T. van Deel die er herhaaldelijk op wijst dat de ‘verpakking’ van Heeresma's werk steeds belangrijker wordt: klinkende titel, gedicht vooraf, grappige opdracht, pakkende inhoudsopgaaf, geestige verantwoording, rijm in de ondertitel. Hij noemde het ‘de bluf van de vorm’. Ook aan de vele herdrukken van zijn verhalen beginnen de recensenten zich te storen: zij beschouwen dat als exploitatie van oud werk.

Pas bij Een jongen uit Plan-Zuid verschijnen er weer lovende recensies. Max Pam bijvoorbeeld vindt de herinneringen ‘op adembenemende wijze opgeschreven’. Kijk, een drenkeling komt voorbij werd vervolgens weer heel wisselend ontvangen. Elsbeth Etty gaf als oordeel: ‘Heeresma levert met deze variant op de vele K-figuren die de literatuur sinds Kafka kent, een bijzondere prestatie.’ Arie Storm was echter zeer negatief: hij vond het idee niet oorspronkelijk en omschreef de stijl als ‘het stoere apenproza’.

Publieke belangstelling

Bij het publiek hadden Heeresma's laatste boeken niet zo veel succes. Zijn vroegere werk bleef wel populair: er verschenen gemiddeld twee herdrukken per jaar. Vooral Een dage naar het strand is te beschouwen als een klassieker. Zijn ironische toon, onder andere gekenmerkt door de tegenstelling tussen spreektaal en schrijftaal, spreekt kennelijk veel lezers aan. Maar niet onjuist is wellicht ook de opmerking van Arnold Heumakers (2005) dat Heeresma's reputatie veel groter is dan zijn oeuvre rechtvaardigt.

3. Primaire bibliografie

Gedetailleerde informatie over alle boekpublicaties van Heere Heeresma tot 1993, al dan niet onder pseudoniem verschenen, is te vinden op de website van de DBNL (www.dbnl.org/tekst/_medoo3medeo1_01/_medoo3medeo1_01_0340.php).

4. Secundaire bibliografie

127 Kritisch lit. lex.
november 2012