Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Wim Hazeu

door Jan van der Vegt

1. Biografie

Wim Hazeu werd op 28 april 1940 te Delft geboren, als oudste van drie kinderen in een Nederlands-hervormd gezin. Zijn vader was boekhouder. Hij behaalde op het Christelijk Lyceum in Delft in 1958 het diploma HBS-B, nadat hij in 1957 al literair medewerker was geworden van de Delftsche Courant. Aan de School voor Taal- en Letterkunde te Den Haag studeerde hij voor het diploma MO-A Nederlands, dat hij in 1962 verwierf. Daarna betrok hij te Delft een woonschip, dat hij ‘Achterebbe’ doopte. Tijdens zijn militaire-diensttijd (1962-1964) werd hij opgeleid voor de Contra-Inlichtingen Dienst, waarbij hij getraind werd in het verwerven van informatie.

Aanvankelijk koos Hazeu voor de journalistiek en in dienst van de Hofstad Vakpers werkte hij voor verschillende vakbladen. In 1959 richtte hij met Pim Elfferich, Jouke Mulder en Berend Wineke het literaire tijdschrift Kentering op, waarvan hij redacteur bleef tot het in 1977 werd opgeheven. Behalve in Kentering publiceerde hij verhalen, gedichten, kritieken en essays in een groot aantal Nederlandse en Vlaamse literaire bladen en verzamelbundels. In Vlaanderen verscheen in 1963 zijn eerste boekpublicatie, de dichtbundel Achterebbe. Hazeu schreef ook een aantal romans, stelde vele bloemlezingen en uitgaven van het werk van derden samen en trok de aandacht met documentaire publicaties, die soms verschenen als speciale nummers van Kentering. onder meer over de Nederlandse Kultuurkamer, het doorwerkend fascisme (‘Vrolijk Klimaat’), censuur en pseudoniemen. Bovendien is hij een productief biograaf geworden. Hij werkte mee aan tijdschriften als Het Oog in 't Zeil en De Pareldui-

ker. Als vertaler heeft hij zich een enkele keer verscholen achter het pseudoniem José Sluyters.

Toen hij in 1966 voor de NCRV-radio ging werken, richtte hij de literaire rubriek ‘Literama’ op. Hij bleef als criticus nog enige tijd verbonden aan de Haagsche Courant en daaraan gelieerde bladen. Later schreef hij voor Hervormd Nederland. In 1973 werd hij als hoofd drama, jeugd- en kunstzaken aangesteld bij de NCRV-televisie. Hij maakte hier een reeks schrijversportretten, onder meer over Hans Andreus en H.H. ter Balkt. Hazeu, die het woord ‘vertrossing’ introduceerde, verzorgde van 1973 tot 1978 voor De Gids een kritische televisiekroniek. Als literair medewerker van Vrij Nederland stelde hij onder meer geschreven portretten samen van A. Marja en Bertus Aafjes; over Hugo Claus en W.F. Hermans maakte hij televisieprogramma's.

Hazeu was van 1974 tot 1976 voorzitter van de Nederlandse PEN-Club en redigeerde van 1970 tot 1985 het blad PEN-Kwartaal. Bijzondere betekenis kregen voor hem de reizen die hij sinds 1966 naar Praag, Boedapest en Boekarest maakte, waar hij dissidente schrijvers ontmoette.

Op verzoek van Angèle Manteau nam hij in 1978 de leiding op zich van het literaire fonds van uitgeverij Elsevier. In 1981 stapte hij over naar Ambo/Fontein in Baarn en binnen deze uitgeversgroep stichtte hij imprints of trok hij kleine uitgeverijen aan die elk een eigen karakter kregen. Het bekendst hiervan werd De Prom; sommige waren op Vlaanderen georiënteerd, zoals Hadewijch en Houtekiet. Hij kreeg de leiding over het zakelijke concern dat de verschillende uitgeverijen overvleugelde, maar bleef zoveel mogelijk direct contact houden met zijn auteurs. Per 1 september 2001 legde hij zijn functie neer, nadat hij zijn uitgeverijen had laten opgaan in de Veen-Contact-groep.

Hazeu was in 1963 getrouwd met Jopie Knip. Ze woonden aanvankelijk in Waddinxveen, later in Hilversum. Uit dit huwelijk werden twee zoons geboren. Hij had ook enige tijd een dijkwoning in het dorp Herwijnen aan de Waal. Na een echtscheiding hertrouwde hij in 1989 met de schrijfster Thera Coppens, met wie hij zich in Baarn had gevestigd.

Voor zijn hele werk tot dan toe kreeg Hazeu in 1968 de Culturele aanmoedigingsprijs van de gemeente Hilversum. In 1969

won hij de tweede prijs bij de poëzieprijsvraag van de Culemborgse eeuwfeesten. Zijn boek over Slauerhoff werd in 1995 bekroond met de biografieprijs van de Dordtse Academie.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Traditie

Wim Hazeu is, behalve samensteller van documentaire boeken en redacteur van uiteenlopende publicaties, ook een veelzijdig schrijver: hij ontwikkelde zich respectievelijk als criticus, dichter, romancier en biograaf. In zijn oeuvre zijn enkele constanten aan te wijzen, waarvan vooral engagement en een autobiografische inslag in het oog springen. Het engagement, dat het impliciete programma van het door hem opgerichte tijdschrift Kentering was, betekende voor Hazeu, zoals hij het uiteenzette in een gesprek met Claeys (1966), een onafhankelijkheid tegenover partijen en dogma's en een onderzoekende, kritische instelling tegenover de wereld. Door het ondogmatische ligt een dergelijk engagement in de lijn van Forum.

Relatie leven/werk

Hazeu noemde zijn debuutbundel Achterebbe (1963) naar zijn woonschip en in zijn tweede bundel, Dankdag voor het gewas (1966), leverde de geboortestad Delft stof voor de gedichten, alsmede het afzien tijdens harde militaire oefeningen en het volleyballen met de oudere mededichter A. Marja. De kritische opstelling tegenover de wereld is in Dankdag voor het gewas nadrukkelijker dan in latere bundels. De titel is een ironische uitval naar zelfvoldaan materialisme in een wereld die door ‘vadertje welvraat’ wordt beheerst.

Kritiek
Thematiek / Relatie leven/werk

C.J.E. Dinaux schreef dat Hazeu, waar hij in de geest van Kentering in deze bundel de menselijke thematiek opnieuw toeliet, ‘weer bloed door het gedicht’ liet stromen. Clara Eggink waardeerde in haar bespreking de verbondenheid met de aarde, die een substraat is onder de gedichten. Inderdaad spelen de aarde en de natuur een voorname rol in Hazeus poëzie, maar de meeste affiniteit heeft hij met het element water, de rivieren en de zee.

Opvallend is het contrast tussen de titel van de debuutbundel (‘achterebbe’ is het laatste van de eb) en die van zijn derde bundel, Springtij in de flanken (1973), die verwijst naar de watersnoodramp van 1953. Verlies en verval bepalen hierin de toon en met name de reeks ‘Nachtliederen’ geeft beelden van de ontluistering van het dagelijks bestaan. Maar de inzet van de bundel is licht, met het gedicht ‘Morgenrood’;

Terwijl titel en derde strofe lijken te duiden op het teloorgaan van politiek idealisme, past het beeld van argeloze kinderen in een speeltuin van de dood bij het romantische terugverlangen naar een plaats waar de wereld opnieuw kan beginnen of naar de veiligheid van de persoonlijke levenssfeer, een verlangen dat in deze poëzie tegenover de ontluistering staat. Uit een opdracht voorin blijkt dat de kinderen in het geciteerde gedicht de zoontjes van de dichter zijn.

Autobiografische motieven spelen eveneens mee in de bundel Blikschade (1975). Deze opent met een elegie die de verstoorde relatie tussen de mens en de natuur tot onderwerp heeft: ‘hoeveel appels verrotten / bij gebrek aan plukkers’. Maar het gedicht stelt ook het eigen onvermogen vast daar iets aan te veranderen: ‘mijn handen reiken / maar de wind duwt de tak weg’. Het is de natuur die in het titelgedicht in de gedaante van ‘een kloeke eik’ de verlokking van de dood verbeeldt, als uiterste consequentie van het pessimisme: de wens van de autobestuurder zich in de ‘stijlvolle omhelzing’ van ‘schors / en gekreukeld staal’ te laten verpletteren. In de reeks ‘Liefdesgedichten’ bieden liefde en erotiek geen oplossing voor dit pessimisme, want ‘het is een slechte tijd’ zowel voor liefde als voor begrip. ‘Diep in je gangen hoop ik / op gehoor’ staat er, maar ook: ‘in de gehoorgang / groeit de drempel / tegen het verstaan.’

Techniek / Stijl

Uiterlijk valt aan deze poëzie op, dat hoofdletters op enkele uitzonderingen na ontbreken en leestekens schaars worden toegepast, waarmee zij aansluit bij de vormvrijheid die in het voetspoor van de Vijftigers gebruikelijk was. Vooral in de eerste twee bundels stoort een gebrek aan spankracht in de versregels, maar Springtij in de flanken is in dit opzicht een rijpere bundel.

Ook klank speelt er een grotere rol in, al komt een zo opvallend toepassen van (binnen)rijmen als in het geciteerde ‘Morgenrood’ weinig voor. Het muzikale element in Hazeus poëzie is thematisch: muziektermen dienen vaak als titels, het opvallendst in ‘Muziekdictee’, de eerste afdeling van Blikschade.

Kritiek

In deze bundel constateerden enkele critici (Mark Dangin, Han Jonkers) een koele matheid en gebrek aan temperament; Douwe de Vries daarentegen waardeerde het dat de dichter met behulp van ironie afstand schept tot de problematiek.

Thematiek
Kritiek

Het door Hazeu gedefinieerde engagement en de weerslag die het op hun persoonlijke leven heeft, beheerst de hoofdpersonen van zijn romans. Ondanks hun onderlinge verschillen hebben ze gemeen dat ze journalist of televisiemaker zijn. De verteller in De helm van aarde (1970) moet enkele jaren na de gebeurtenissen van 1968 een politiek congres verslaan in Praag, de stad waarop de titel van het boek betrekking heeft. Hij raakt er betrokken bij de sfeer van bedreiging en de invloed die deze heeft op de bewoners. De joodse hoofdpersoon in Hazeus tweede roman, Duitse honden bijten (1972), de tv-producent David Meijer, wordt tijdens een verblijf in een Zeeuwse badplaats (de locatie legt een verbinding met Springtij in de flanken) verliefd op een jonge Duitse vrouw, maar zijn wantrouwen tegenover het na-oorlogse Duitsland doorkruist die relatie. Hij ziet dat bevestigd als hij bij een bezoek aan dit land een optreden van de rechtse politicus Strauss meemaakt. In een intermezzo in briefvorm zet een Duitse criticus zich af tegen het onverzoenlijk anti-Duitse standpunt in de roman. Met deze constructie neemt de auteur afstand van dat onverzoenlijke, maar sommige critici (Martin Mooij, Clem Schouwenaars) zagen dit over het hoofd en verweten Hazeu het eenzijdige beeld van de Duitsers.

Thematiek

In de derde roman, Een duif boven Parijs (1978), begeeft de journalist Herman Frederiks zich naar Bretagne om een boek te schrijven dat een aanklacht moet worden tegen de Nederlandse houding tijdens de Eerste Wereldoorlog. De titel slaat op een Duitse piloot die zich tijdens die oorlog boven Parijs waagde. Frederiks laat zich bovendien meeslepen door sympathie voor het Bretonse nationalisme. In de roman Bandijk (1985) ten slotte is de hoofdpersoon een televisiemaker die een buitendijks

huisje heeft in een dorp aan de Waal, waar hij Den Schrijver wordt genoemd. Zijn huwelijk is door feministische ideeën van zijn vrouw stukgelopen. Terwijl hij werkt aan een tv-programma tegen de jacht, bijt hij zich vast in een onderzoek naar de moord op twee Engelse piloten tijdens de oorlog en komt hij in actie tegen de dijkverzwaring waaraan de natuur en zijn huis worden opgeofferd.

Relatie leven/werk

Hazeus romans en zijn gedichten zijn in thematisch opzicht met elkaar verbonden door de betrokkenheid bij de natuur en door het idee dat liefde de eenzaamheid en het pessimisme niet kan wegnemen. Voor de verteller in De helm van aarde is het intiemste contact een afscheid. In Duitse honden bijten geeft het verliefd worden een moment van onbedorven geluk dat niet bestendigd wordt. In Een duif boven Parijs kan de hoofdpersoon door zijn preoccupaties niet adequaat reageren op de erotische spontaniteit van zijn vriendin, en in Bandijk staat een vrouw uit het dorp die een geïdealiseerde droomfiguur blijft, tegenover de echtgenote. De harde houding in deze roman van de echtgenote die een scheiding doorzet, contrasteert opvallend met het idyllische slot van De helm van aarde, waar de terugkeer uit een chaos van verwikkelingen naar het gezin met vrouw en twee zoontjes een bevrijding is. Dit contrast lijkt persoonlijke ervaringen te weerspiegelen. Een motief in Bandijk dat zeker autobiografisch is, is het dorp aan de rivier, waarin Herwijnen makkelijk te herkennen valt.

Visie op de wereld

Door allerlei coïncidenties komen de verhaallijnen in Bandijk uiteindelijk op een thriller-achtige wijze bij elkaar. Dit staat niet los van de opvatting dat toeval niet bestaat, zoals Hazeu zijn hoofdpersoon laat denken, en dat coïncidenties een betekenis hebben. Door zulke coïncidenties grijpen in De helm van aarde twee verhalen met twee hoofdpersonen (de vertellende journalist en een gevluchte Tsjech die naar Praag terugkeert) als tandraderen in elkaar.

Verwantschap

Dit geloof in samenhangen verbindt deze romans met werk van Mulisch, met wie Hazeu door Paul de Wispelaere ook om de documentaire inslag van zijn eerste roman vergeleken is. Er is ook een parallel met de romans van Willem G. van Maanen, zowel in het experimenteren met de vorm als in de geënga-

geerde thematiek. Hazeu last documentaire fragmenten en citaten in en vervreemdt de lezer daarmee van de fictie, die in de roman dan ook wat geringschattend ‘het verhaaltje’ heet. In een beschouwing in Literair lustrum 2 over het Nederlands proza uit de jaren 1966-1971 rekende Paul de Wispelaere dit boek tot het vernieuwende proza dat afstand neemt van de traditionele verhalende roman. Maar voor Hazeu geldt niet dat hij, zoals andere in dit verband genoemde auteurs wel deden, zijn werkwijze ook theoretisch onderbouwt. Zijn opvattingen zijn in de roman zelf verwerkt, in de gedachte dat de werkelijkheid zich niet laat vastleggen, ook niet in een reportage, maar dat wel alles ‘binnen handbereik’ ligt, ‘tussen netvlies en trommelvlies.’ Dat is de subjectieve basis van het idee dat het toeval niet bestaat. De magische werkelijksbeleving die hiermee samenhangt, speelt ook mee in de verhalen van de Vlaamse auteur Jos Vandeloo, over wie Hazeu in 1975 een monografie publiceerde.

Techniek

In Duitse honden bijten paste Hazeu opnieuw een bijzondere vormgeving toe. Verschillende verhaallijnen lopen door een collage heen die bestaat uit een brief, een dagboek en een verhaal dat deels in de ikvorm is geschreven en deels door een personale verteller wordt gebracht. De chronologie van de vertelling, die zich behalve in Nederland en Duitsland ook in Roemenië en Denemarken afspeelt, wordt steeds doorbroken, waardoor een caleidoskopisch beeld van tijd en ruimte ontstaat.

Kritiek / Ontwikkeling

Hugo Bousset en Wam de Moor prefereerden de structuur van de tweede roman boven die van de eerste. De Wispelaere waardeerde in zijn bespreking dat Hazeu in Duitse honden bijten blijk gaf aan een eigen romantype te werken. J.J. Wesselo daarentegen vond de ingewikkelde structuur juist onfunctioneel en gekunsteld. De beide volgende romans zijn traditioneler van opbouw. In Een duif boven Parijs wordt het verhaal over het verblijf in Bretagne chronologisch verteld en doorschoten met de fragmenten van het boek dat Frederiks schrijft. In Bandijk omspannen begin en slot van het boek het verhaal, wat samenhangt met de ontknoping.

Thematiek

De talrijke citaten in Hazeus romans zijn uitingen van de sterke literaire betrokkenheid van de hoofdpersonen. Wat in De helm van aarde van en over Kafka wordt aangehaald, is verweven met

de sfeer van repressie in Praag. David Meijer, in Duitse honden bijten, ervaart de oorlog door middel van verzetsromans en leest aan het slot Slauerhoff, die zijn Dzjengis Khan laat zeggen: ‘Er is geen groter wellust dan te doden.’ Deze hoofdpersoon komt van zijn probleem af door te ‘verliteraturen’, schreef Bousset daarom in zijn waarderende bespreking van de eerste twee romans van Hazeu, waarin beide boeken een plaats krijgen in de overgang van engagement naar een nieuwe romantiek, van agressie naar contemplatie. Literaire citaten spelen ook een opvallende rol in het boek dat Frederiks schrijft in Een duif boven Parijs. Dat geschiedenis hier in zo hoge mate literaire geschiedenis wordt, maakt dit boek-in-het-boek onwaarschijnlijk, wat opgevat kan worden als een verhaalmotief dat aansluit bij het persoonlijk echec van de hoofdpersoon.

Behalve de genoemde romans publiceerde Hazeu een aantal verhalen, die niet gebundeld zijn. ‘Rue de Saussaies’ (1974), geschreven voor Amnesty International, ligt in de lijn van zijn engagement.

Kunstopvatting / Ontwikkeling

Als literair criticus, bij voorbeeld in zijn prozakroniek in Kentering, toonde Hazeu belangstelling voor autobiografische drijfveren in literair werk. Deze instelling en het verwerken van veel feitelijke gegevens in de romans laat zich vanzelfsprekend verbinden met zijn documentaire publicaties over verschillende onderwerpen. Uit de speurder-journalist, de romanschrijver en de criticus evolueerde de biograaf van Achterberg, Slauerhoff en de kunstenaar M.C. Escher. Dichter bij Achterberg (1965), de succesvolle bundeling van gedichten van en over Achterberg, was een eerste stap in de richting van diens biografie, waarvan de grote verdienste is dat Hazeus nauwgezette onderzoek feiten aan het licht bracht die het waas van geruchten van Achterbergs poëzie konden wegnemen, zodat de aandacht voor het werk vernieuwd kon worden. Bovendien werd hierdoor onder de anekdotische oppervlakte een diepere laag van de dichterspersoonlijkheid zichtbaar gemaakt. De Slauerhoff-biografie stoelde eveneens op een vroege fascinatie voor diens poëzie. Dit werd meer een biografie die het bestaande beeld van de dichter ontmythologiseerde, scherper en vollediger maakte, dan een van onthullingen.

Techniek / Kunstopvatting

Hazeus biografieën worden feitenbiografieën genoemd. Ze verenigen een grote mate aan feitelijke betrouwbaarheid en een journalistieke passie voor het vinden van de waarheid, met een teruggetrokken opstelling van de biograaf, die er - zo blijkt uit verschillende interviews - welbewust van afziet met psychoanalytische of andersoortige interpretaties tussen zijn onderwerp en de lezer in te gaan staan. Het is een houding die verwant is aan het engagement zoals Hazeu dat omschreef. De documentairemaker in hem wordt zichtbaar in het uitvoerig laten meespreken van getuigen en andere bronnen, en in de intermezzo's waarin onderwerpen van algemene aard behandeld worden, zoals het antisemitisme naar aanleiding van uitlatingen van Slauerhoff.

Kritiek

Hazeu wil zijn band met het onderwerp ook laten blijken, in persoonlijke terzijdes, door het vermelden van coïncidenties en parallellen die hem troffen, of ze nu functioneel zijn of niet. Zo figureert Slauerhoff herhaaldelijk in het boek over Escher, al hebben die twee elkaar nooit ontmoet. Het is een eigenaardigheid van Hazeus biografieën die critici steevast irriteert, evenals het opnemen van citaten of documentaire mededelingen die hooguit zijdelings met het onderwerp te maken hebben. Vanuit stijl en opbouw van de romans van Hazeu zijn deze eigenaardigheden verklaarbaar. Dat er op die manier samenhangen aan het licht komen, werd terecht opgemerkt door Anja van Leeuwen in haar kritische analyse van Hazeus drie biografieën; daarnaast verwijt ze hem echter niet te voldoen aan de inherente eisen van het door hem gekozen type biografie, doordat hij zijn werkwijze onvoldoende zichtbaar maakt.

De reacties op de Achterberg-biografie waren over het algemeen positief. Rob Schouten oordeelde dat Hazeu het beeld van Achterberg spectaculair had veranderd, in een biografie die ‘aanschouwelijk [maakt] hoe het werk van Achterberg zich tot zijn maker verhoudt.’ Op Slauerhoff reageerden de critici uiteenlopend. Kees Fens meende dat uit de overvloed aan feiten geen beeld van Slauerhoff ontstond, maar daar staat het oordeel van Carel Peeters tegenover, die schreef dat zich een dualistische, verscheurde persoonlijkheid uit het boek laat afleiden. Het verwijt, ook in welwillende besprekingen, dat de drie bio-

grafieën lijden aan een overdaad aan feitelijkheden, is misschien onterecht, omdat Hazeu met zijn streven naar volledigheid een bruikbare en betrouwbare bron verschaft voor latere auteurs, die selectiever met dat materiaal kunnen omgaan.

Publieke belangstelling

Hoewel de romans van Hazeu ruimschoots aandacht kregen van de kritiek, werd alleen de eerste titel herdrukt. Daarentegen wordt de brede kritische belangstelling voor de biografieën van Achterberg en Slauerhoff wel degelijk weerspiegeld in een opvallend verkoopsucces. Vooral door dit werk heeft Hazeu bij een groot publiek naam gemaakt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

88 Kritisch lit. lex.
februari 2003