Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Maarten 't Hart

door Jaap Goedegebuure

1. Biografie

Maarten 't Hart, die zijn romans en verhalen aanvankelijk publiceerde onder het pseudoniem Martin Hart, werd op 25 november 1944 te Maassluis geboren als zoon van Paulus 't Hart en Magdalena van der Giessen. Uit dit huwelijk werden nog twee andere kinderen geboren. Na het doorlopen van lagere school en hbs-B ging hij in 1962 biologie studeren aan de Rijksuniversiteit te Leiden, een vak van zijn tweede keus, want tot de studie Nederlands werd hij niet toegelaten omdat hij niet in het bezit was van een gymnasiumdiploma. Na het doctoraalexamen in 1968 vervulde hij tot eind 1969 zijn militaire dienstplicht, gedetacheerd bij de rijksverdedigingsorganisatie TNO te Rijswijk als wetenschappelijk onderzoeker. Vanaf 1 januari 1970 is hij als wetenschappelijk hoofdmedewerker verbonden aan de Rijksuniversiteit te Leiden, waar hij op 16 november 1978 de doctorsgraad behaalde. Sinds 14 juli 1967 is hij gehuwd met Hanneke van den Muyzenberg. Hij bewoont het bij Warmond gelegen buiten ‘Teylingerhof’.

Maarten 't Hart debuteerde in 1971. Hij publiceerde onder andere in Maatstaf, De Gids, Bzzlletin en Tirade, en in diverse dag- en weekbladen. Voor zijn eerste roman Stenen voor een ransuil kreeg hij een eervolle vermelding van de jury voor de Reina Prinsen Geerligsprijs. Het vrome volk werd bekroond met de Multatuliprijs, en De som van misverstanden met de Jan Greshoffprijs. 't Hart is in verschillende talen vertaald, onder meer in het Zweeds. De roman De aansprekers werd onder de titel Bearers of Bad Tidings succesvol onthaald in Groot-Brittannië.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Hoewel Maarten 't Harts eerste boek Stenen voor een ransuil in 1971 verscheen, duurde het tot 1977 voor hij tot een brede kring van lezers doordrong. In dat jaar werd zijn tweede verhalenbundel, Mammoet op zondag, gepubliceerd. Tot het verkrijgen van landelijke bekendheid heeft ongetwijfeld bijgedragen dat hij vanaf 1976 in een hoog tempo essays, kritieken op het gebied van literatuur en muziek, en columns ging schrijven voor dag- en weekbladen als N.R.C. Handelsblad, Hollands Diep, Haagse Post en Vrij Nederland. Volgens eigen opgave publiceerde hij in 1976 71 lange en korte artikelen, het jaar daarop 130. Het zich zo veelvuldig en veelzijdig manifesteren in de massamedia bezorgde 't Hart de status van bekende Nederlander, maar wekte hier en daar ook irritatie.

Een groot verkoopsucces werd de roman Een vlucht regenwulpen, waarvan binnen een jaar meer dan 100 000 exemplaren over de toonbank gingen. Begin 1981 waren er nog eens zo veel verkocht. Het boek diende als uitgangspunt voor de gelijknamige film van Ate de Jong (1981), die eveneens een financieel succes werd. In zeer korte tijd is 't Hart een schrijver geworden die zich wat nationale populariteit aangaat gemakkelijk kan meten met Wolkers en Reve.

Thematiek

Het oeuvre van 't Hart laat een grote mate van samenhang zien. Zijn romans, verhalen, essays en wetenschappelijk werk staan in het teken van al dan niet beroepsmatige preoccupaties en belangstellingssferen: vrouwen, dieren, muziek en literatuur zijn de vaste elementen van zijn universum, dat niet zelden (heel sterk bijvoorbeeld in Een vlucht regenwulpen) de dimensies heeft van een solipsistische binnenwereld, als verschansing dienend voor het individu dat zich heeft losgemaakt van een omgeving waarvan het zich de gevangene voelt. In Stenen voor een ransuil probeert de hoofdpersoon, Ammer Stol, zich los te maken van zijn calvinistisch milieu dat zijn liefde voor de muziek frustreert. Contra-motief in deze roman is de relatie met een homosexuele muziekleraar die de jonge Ammer in een andersoortig isolement brengt.

Uit afkeer van zijn oorspronkelijke omgeving en door de ambivalente houding ten opzichte van de man aan wie hij zijn emancipatie voor een deel te danken heeft, vervalt hij in een totaal isolement waardoor hij het essentieel anders zijn en de fundamentele eenzaamheid beseft als een schrijnend tekort, maar tevens aanvaardt als een noodzakelijkheid waarmee hij heeft te leven. Die mengeling van gevoelens ervaart hij ook in zijn beleving van muziek, die tegelijkertijd smart en geluk veroorzaakt. Dit centrale thema wordt gesteund en verder ontwikkeld door bijmotieven als de moeizame verhouding tot meisjes en de herhaaldelijk optredende vervreemding van vrienden wanneer Ammer zich als homosexueel ontpopt.

In Ik had een wapenbroeder keert het thema van eenzaamheid en onmogelijkheid van duurzaam contact tussen mensen terug. Het isolement krijgt hier letterlijk vorm door Ammer Stols' verblijf in de gevangenis nadat hij, min of meer per ongeluk, zijn vriend heeft doodgeschoten. Ook in deze roman staat het motief van de homosexualiteit geheel in het teken van een principieel buiten de gemeenschap staan. De ambiguïteit van gevoelens is geconcentreerd in de travestie, waarin Ammer naast bevrijding vereenzaming voelt.

De verhalen uit Het vrome volk, die veel onverhulder autobiografisch zijn dan de beide eerste romans, geven 't Harts kijk op het kleinburgerlijke, gereformeerde milieu waaruit hij stamt. Deels handelen ze over zijn bevrijding uit deze kring van ‘kleine luiden’, deels zijn ze dat ook op zichzelf doordat hij zijn jeugdobsessies van zich afschrijft, zij het met meer humor dan rancune. Vrijwel geheel autobiografisch is De aansprekers, ‘roman van vader en zoon’, die nauw bij Het vrome volk aansluit. In deze bundel toont 't Hart zich de lucide waarnemer met de scherpe blik voor het typische detail, dat hem ook als etholoog kenmerkt. In zijn half essayistische, half wetenschappelijke publikaties over menselijk en dierlijk gedrag (Ratten, De kritische afstand en Ongewenste zeereis) combineert hij de nuchterheid van zijn standpunt (dat hem a priori wantrouwend doet staan tegenover alle dogma's en mode's) met zijn persoonlijke vertellersgaven. Die eenheid van belangstelling, stijl en benadering, en de poging tot synthese

van subjectiviteit en objectiviteit, maakt zijn werk in hoge mate tot een sluitend geheel.

Ethologische belangstelling, liefde voor muziek en literatuur komen naast een voortgezette afrekening met de calvinistische jeugd aan de orde in Mammoet op zondag, maar het dominerende gegeven van deze verhalenbundel is de verhouding tot de vrouw, die zijn meest voorkomende realisatie krijgt in de onvervulbare verliefdheid, waarin het thema van het isolement culmineert. In deze verhalen vinden we vaak een aanzet voor latere uitwerkingen van dit gegeven. In de novelle Laatste zomernacht staat de letterlijke onbereikbaarheid van de geliefde, centraal; in Een vlucht regenwulpen gaat het om een proces waarin de verliefdheid los raakt van de feitelijke aanleiding (het schoolvriendinnetje Martha) en wordt getransformeerd tot een platonisch ideaalbeeld. In De droomkoningin is er het conflict tussen geestelijke en zinnelijke liefde, gekoppeld aan de als problematischervarenhuwelijkstrouw. In deze roman verwerkt 't Hart een thema dat ook in zijn essays, columns en polemieken veelvuldig aan de orde is: de gespannen verhouding tussen de beide seksen. De geprononceerde houding die hij als essayist in deze kwestie inneemt brengt hem menigmaal in botsing met feministen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de bundel De vrouw bestaat niet. In zijn creatieve werk laat hij op indirecter manier, bij monde van personages, trouwens vaak dezelfde bezwaren tegen een bepaald (voor hem dominant) soort vrouwen horen (‘Avondwandeling’, De aansprekers en De droomkoningin). De verhalen die zijn samengebracht in De zaterdagvliegers herhalen voor het grootste deel de bekende thema's, al zijn in enkele verhalen de ervaringen van het beroemd en veelgevraagd zijn aan de orde.

Zoals liefde en verliefdheid tot onaards en nooit tot werkelijkheid wordend ideaal zijn verheven, zo neemt de muziek (met name die van Mozart en Bach) voor 't Hart en zijn figuren de plaats van de verloochende godsdienst in. Zeer opvallend is dit in De droomkoningin, waar de muziek ook in compositorisch opzicht een belangrijke rol vervult.

Techniek

De hoofdpersoon en ik-verteller van deze roman ervaart zijn leven als een chaconne (muziekstuk waarbij boven een steeds

herhaald basthema telkens nieuwe tegenstemmen worden geplaatst); het boek is in de vormgeving opgezet als een chaconne in verhaalvorm, waarbij het thema de verhouding tot de vrouw is, en de variaties alle ontmoetingen met individuele vrouwen. Het verhaal ‘Avondwandeling’ heeft een gelijke opzet; in eerste versie luidde de oorspronkelijke titel dan ook ‘Passacaglia’ (een aan de chaconne nauw-verwante muzikale vorm).

Vooral in zijn oudste werk schrijft 't Hart vanuit een vrij strak opgezet compositorisch stramien. In Stenen voor een ransuil krijgen we Ammer Stol in de drie delen op drie manieren te zien: via een personale vertelinstantie, via een als ik-verteller fungerende vriend en via een door Ammer geschreven dagboek. Ik had een wapenbroeder is grotendeels verteld in de eerste persoon onvoltooid tegenwoordige tijd, wat de permanente geobsedeerdheid van Ammer Stol, volgend op het ongeluk bij het schieten, adequaat weergeeft. Het kunstmatig uitstellen van de onthulling van de ware gebeurtenissen die aan dat ongeluk voorafgaan, en het feitelijk relaas van het ongeluk zelf (terwijl dat toch de motor van het verhaal is) veroorzaken de spanning van deze roman. Opvallend in deze en andere in de ik-vorm vertelde verhalen en romans is het herhaaldelijk voorkomen van de flash-back; begrijpelijk waar het gaat om het in kaart brengen van een bewustzijn. Maar daarbij houdt 't Hart vast aan een traditionele, negentiende-eeuwse manier van vertellen, en bedient zich bijvoorbeeld niet van het sinds de twintiger jaren in zwang zijnde stream of consciousness-procédé, hoewel dat toch bij bewonderde voorbeelden als Proust, Faulkner en Vestdijk voorkomt.

Stijl

't Harts eigenlijke verteltrant is gelijkmatig en weinig markant. Hij schrijft een zeer levendige dialoog, en heeft vooral na Mammoet op zondag een sterke voorkeur voor beschrijvingen van flora en fauna, dikwijls met symbolische intenties.

Ontwikkeling en relatie leven/werk

In zijn beide eerste romans gaat 't Hart nog schuil achter zijn personages, al valt achteraf een autobiografische inslag gemakkelijk te onderkennen. De verhalen uit Het vrome volk komen veel meer overeen met eigen ervaringen, en deze

tendens zet in Mammoet op zondag en De zaterdagvliegers door, al valt de ik van deze verhalen niet altijd zonder meer te identificeren met de auteur. In de latere romans wisselt het quantum autobiografie: zeer sterk in De aansprekers, minder in Een vlucht regenwulpen, het minst in De droomkoningin. Afwezig is het echter nooit. Onverhuld autobiografisch is Het roer kan nog zesmaal om.

Die steeds groter wordende waarheidsgetrouwheid hangt samen met de persoonlijke bevrijding die het schrijverschap voor 't Hart zelf betekent. Dat leidt tot een toenemende vrijmoedigheid en onafhankelijkheid van oordeel in zijn essays. Het is typerend dat hij na De kritische afstand dat hij onder eigen naam liet verschijnen, besloot het pseudoniem dat hij voordien voor zijn fictionele werk gebruikte, te laten vallen. Herdrukken van zijn eerste drie boeken werden dan ook onder eigen naam uitgebracht. Die naamsverandering markeert de stap naar het uitgesproken autobiografisch schrijven. Van een thematische ontwikkeling is, gezien het steeds weer gebruik maken van vaste gegevens, minder duidelijk sprake.

Kunstopvatting

Ook in de functie die 't Hart voor zichzelf aan het schrijven toekent, speelt de factor bevrijding een belangrijke rol. ‘Ik schrijf omdat ik van obsessies af wil, maar ik geloof niet dat ik door het schrijven mijn problemen oplos. Misschien blijf ik door het schrijven psychisch gezond’ (interview met Jan Brokken). In het algemeen kent hij aan de literatuur, en a fortiori aan de kunst, het vermogen toe het eigenlijk onaanvaardbare acceptabel te maken. Kunst verzoent met de tragische aspecten van het leven door ze tot schoonheid te transformeren. Complementair met het gevoel van zelfbevrijding is de sensatie van autonomie en eigenmachtigheid die het schrijven geeft.

Aan zichzelf als auteur en aan andere schrijvers als criticus stelt 't Hart de eis van authenticiteit. ‘Ik geloof dat de enige functie van de schrijver is: goed luisteren en kijken naar zijn hoofdpersoon die niemand anders is dan een afsplitsing van hemzelf. Een schrijver hoeft geen visie op de samenleving te hebben. Zijn enige taak is het karakter van zijn hoofdpersoon zo helder en zo eerlijk mogelijk te beschrijven. Op die manier ontstaat tegelijkertijd een beeld van de wereld’ (interview

Brokken). Elders noemt hij het schrijven het intensiveren van gevoelens, te vergelijken met verliefdheid. Daarmee is aangegeven dat het hem gaat om een vorm van zelfonderzoek.

Bij herhaling heeft 't Hart benadrukt een zekere weerzin te hebben tegen ‘overbewust proza waarin elk detail betekenis heeft en is afgestemd op het als een legpuzzel in elkaar gezette verhaal’. In het verhaal ‘Het Muiderslot’ (opgenomen in De zaterdagvliegers) zet hij zich af tegen degenen die het bij de weergave van de werkelijkheid te doen is om ‘de ideeën, de syntheses, de samenvattingen’, en hij contrasteert die opvatting met een pleidooi ten gunste van ‘de unieke, altijd eenmalige ontvankelijkheid voor eenmalige zintuigindrukken’. In dit verhaal ondervangt hij het vaak tegen hem ingebrachte bezwaar als zou zijn kijk op de realiteit te anekdotisch zijn, met de stelling dat ‘elk moment zijn eigen waarde heeft, en waard is met behulp van je zintuigen geregistreerd te worden’.

Traditie

't Hart staat op het standpunt dat de literatuur gedurende de laatste honderd jaar minder is geëvolueerd dan andere vormen van kunst. Dat vergemakkelijkt de aansluiting bij de door hem bewonderde grote vertellers uit de vorige eeuw: Dickens, Trollope, Fontane, Raabe en anderen. De invloed die Vestdijk op hem heeft uitgeoefend kan moeilijk overschat worden. Zo valt in Stenen voor een ransuil het voorbeeld van De koperen turn, en in Een vlucht regenwulpen het model Terug tot Ina Damman te ontdekken. Op die laatstgenoemde roman van 't Hart heeft ook Dokter Glas van de Zweedse auteur Hjalmer Söderberg invloed gehad.

Van de Nederlandse tijdgenoten vertoont het werk van Jan Wolkers en J.M.A. Biesheuvel, bij alle stilistische verschillen, overeenkomst met het oeuvre van 't Hart wat de afrekening met het gereformeerde milieu betreft.

Ontwikkeling

De roman De kroongetuige sluit thematisch gezien aan bij bekende preoccupaties, maar slaat wat vertelvorm betreft een andere weg in. 't Hart beoefent hier voor de eerste maal het genre van de detective, waarover hij theoretiseert in de ongeveer tezelfdertijd verschenen essaybundel Het eeuwige moment. De schuldvraag, waar zoals gebruikelijk in een mis-

daadverhaal de feitelijke handeling om draait, verdiept zich tot existentieel probleem, toegespitst op de relatie van een echtpaar dat door onvrijwillige kinderloosheid wordt gekweld.

Van inhoudelijke en formele herhaling daarentegen is sprake in De ortolaan, dat als het boekenweekgeschenk 1984 in 382.000 exemplaren werd verspreid. Het liefdesmotief dat 't Harts oeuvre zo sterk bepaalt, is hier samengebald binnen het bestek van een negentig pagina's tellende novelle. Wederom wordt de spanning tussen trouw en ontrouw opgelost in een erotisch verlangen dat niet van deze wereld is. De liefde die niet op een aardse manier bezegeld mag en kan worden, geldt van oudsher als de voorsmaak van een andere, volmaakter werkelijkheid, die in het hier en nu onbereikbaar is. Het is dan zeker ook geen toeval dat er in dit verhaal gezinspeeld wordt op het heimwee naar het verloren gegane geloof van de kindertijd. De ortolaan, het vinkachtige vogeltje uit de titel, verzinnebeeldt het vooralsnog onbereikbare ideaal. Zoals eerder het geval was in ‘Avondwandeling’ en De droomkoningin, refereert de vierdelige bouw van de novelle aan een bepaald soort van muzikale composities, met name een stuk als Vivaldi's ‘Vier jaargetijden’.

In Het roer kan nog zesmaal om haalt 't Hart niet alleen herinneringen aan zijn jeugd en studietijd op, maar formuleert hij tevens zijn literaire standpunten, waarbij hij de gelegenheid te baat neemt oude rekeningen te vereffenen met die critici die zich minder gunstig over zijn werk hebben uitgelaten. Deze behoefte aan revanche is niet alleen te bespeuren in deze autobiografie, maar ook in de romans en verhalen, die gebruikt worden als ‘strafbankje’ waarop het slachtoffer niet altijd voor eeuwig hoeft plaats te nemen. Zo haalde 't Hart in de eerste versie van het verhaal ‘Onder de witte knop’ (Tirade 1980) uit naar de criticus P.M. Reinders, die bij de publikatie in de bundel De zaterdagvliegers plaats gemaakt bleek te hebben voor H.A. Gomperts. Het betreft hier slechts één voorbeeld uit vele, en het onderstreept eens te meer hoezeer deze schrijver de literatuur mede beschouwt als een psychotherapeutisch middel.

3. Primaire bibliografie

Voor de verspreide publikaties van Maarten 't Hart raadplege men Leo Voogt, Maarten 't Hart. Een bibliografie van zijn werk verschenen in de periode 1969-1980 (februari). 's-Gravenhage 1980, P.A. Thiele Academie (Series bibliographica 31).

4. Secundaire bibliografie

Belangrijke kritieken over en interviews met 't Hart vindt men in Johan Diepstraten (samenst,), Over Maarten 't Hart. 's-Gravenhage 1982².

44 Kritisch lit. lex.
februari 1992