Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Lloyd Haft

door Henk van der Ent

1. Biografie

Lloyd Lewis Haft werd op 9 november 1946 geboren te Sheboygan, Wisconsin (V.S.), destijds overwegend bevolkt door Duitse en Nederlandse immigranten. Tot zijn zeventiende jaar, toen hij aan Harvard University in Massachusetts sociologie en linguïstiek ging studeren, groeide hij op in een stille omgeving, ‘met veel bomen en weinig mensen’.

Na de voltooiing van zijn studies, in 1968, vestigde hij zich in Nederland en ging hij Chinese taal- en letterkunde studeren aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Zijn doctoraalexamen deed hij in 1973; in hetzelfde jaar werd hij wetenschappelijk medewerker aan het Sinologisch Instituut van deze universiteit. In 1981 promoveerde hij op de poëzie van de Chinese dichter Bian Zhilin. Verschillende malen verbleef hij in China en Taiwan, waar hij studie maakte van Zhou Mengdie en Yang Lingye, van wie hij poëzie in het Nederlands vertaalde.

Hij publiceerde gedichten, verhalen, poëzievertalingen en kritieken in een groot aantal literaire tijdschriften en dagbladen, waaronder Tirade, De Revisor, Raster, Poetry Wales, Leviathan Quarterly, Het trage vuur, NRC Handelsblad. Voor laatstgenoemd dagblad schreef hij in de jaren 1993 en 1994 poëzierecensies. In het Engels vertaalde hij gedichten van H.H. ter Balkt, Anton Ent, Anna Enquist en Gerrit Kouwenaar. Zijn eigen poëzie is in verschillende talen vertaald.

Zijn bundel Atlantis (1993) werd in 1994 genomineerd voor de VSB-poëzieprijs en in datzelfde jaar bekroond met de Jan Campertprijs.

Op vijftienjarige leeftijd veranderde hij van kerkgenootschap,

van methodist werd hij anglicaan, een overgang van een bevindelijke naar een liturgische omgeving. De oosters-orthodoxe en katholieke vorm van de christelijke religie spreekt hem het meest aan. Haft is gehuwd en woont in Oegstgeest.

2. Kritische beschouwing

Kunstopvatting / Traditie

De vraag waar Lloyd Haft in het spectrum van de Nederlandse poëzie thuishoort, is moeilijk te beantwoorden. Niet omdat de inhoud of de vorm van zijn werk uniek zou zijn, maar vanwege zijn uitzonderlijke woordgebruik. Haft onderging de invloed van Amerikaanse dichters, zoals Hart Crane, van wie hij uit de bundel White Buildings een bloemlezing samenstelde en vertaalde, Gefluisterd licht (1996). Zijn poëzie laat zien dat hij Crane navolgt, als deze beweert dat hij minder geïnteresseerd is in het behoud van de logische betekenissen van de woorden dan in de niet-logische connotaties en associaties, die in de dichterlijke verbeelding belangrijker zijn. Hij gebruikt de woorden meer om de suggestieve kracht dan om de betekenis.

Toch is Haft geen surrealistisch en zelfs geen impressionistisch dichter, ook al is de titel Wijl wij dansen (1987) ontleend aan een gedicht van Herman Gorter. Van de uitbundigheid van Gorters impressionistische manier van schrijven is bij Haft geen sprake. Zijn poëzie is bedachtzaam, bespiegelend en in de nauwkeurigheid van natuurwaarnemingen verwant aan die van Chr. J. van Geel. Dit geldt vooral voor de korte notities in Slakkehuis en andere korte gedichten (1985). Zijn poëzie wil niet noterend of beschrijvend zijn, maar bezwerend. Hier en daar lijkt Hafts poëzie op die van H.H. ter Balkt. Diens toon is bijvoorbeeld te horen in een regel als ‘Eer aan de bast van de berken!’. Maar Haft redeneert niet, hij tóónt.

Stijl

Al in zijn debuut, Ikonen bij daglicht (1982), valt op te merken dat beeldend suggereren voor hem belangrijker is dan redeneren. Archaïsmen en neologismen vormen daartoe geschikt materiaal: hiermee herijkt en vernieuwt hij het Nederlandse idioom. Omdat in deze plastische taal de redenering niet op de eerste plaats komt, treffen we bij hem geen vergelijkingen aan.

Hafts voorkeur gaat uit naar trefzekere woorden en naar beelden met zeggingskracht. Wat dit aangaat is hij verwant aan Ezra Pound, die het beeld omschrijft als ‘datgene wat een samengaan van verstand en emotie ogenblikkelijk overbrengt’. Een goed voorbeeld hiervan biedt het gedicht ‘Blauwe reiger’ uit de bundel Wijl wij dansen:

Thematiek / Visie op de wereld

De wiekslag waarvan in dit gedicht sprake is, is geen symbool, maar een ikoon. Dat geldt voor veel van de motieven die vanaf zijn debuut in Hafts werk aanwezig zijn: het licht, het vuur, de boom, de vogel, de dood, de tijd, de vlinder, het lichaam. Bij symbolen is het mogelijk op te sporen welke twee zaken op elkaar worden betrokken, bij ikonen is dit onmogelijk. De evocatieve kracht van het beeld moet volstaan en begripsmatig moet oningevuld blijven wat dit teken oproept. In de byzantijnse kunst zijn ikonen gestileerde voorstellingen van Christus of een heilige, die meestal in door kaarslicht verlichte gebedsruimten te bewonderen zijn. De titel van Hafts debuut wijst op het plaatsen in een ander perspectief en roept de vraag op in hoeverre ikonen het daglicht verdragen. Zijn poëzie zoekt naar een antwoord hierop en tast af hoe de waarden van de tijdelijke wereld (de dag, de buitenwereld) zich verhouden tot die van de eeuwige werkelijkheid (de nacht, de binnenwereld).

Ontwikkeling / Visie op de wereld

Naar deze laatste gaat in de eerste twee bundels de voorkeur uit. De verschijnselen om ons heen zijn slechts schaduwen van een andere realiteit. ‘Vóór de wekker gaat’ (Ikonen bij daglicht) stelt het heel scherp: onze zon, de ‘strengste der Moeders’, kan het licht uit de droomwereld niet verbleken.

De dichter van Brandende lisdodden (1984), een bundel waarin de gedichten alfabetisch zijn gerangschikt om te benadrukken dat alle elementen in onze dagelijkse werkelijkheid gelijkwaardig zijn, noemt zich ‘zwanger bij nacht’. Ook in Wijl wij dansen hemelt hij de nacht op:

In deze bundel overweegt de dichter een andere keus te maken. Zo vraagt hij zich in het gedicht ‘Van hovenieren’ af of de voorkeur voor de binnenwereld wel terecht is. ‘Wat de wilde distelbloem/wuivend bij dag te kennen geeft/ zingt 's nachts moeizaam waaiend de mens’.

Het belang van de aardse dingen blijkt uit de beschrijving van fiere kauwen die in een hondendrol pikken en van vrolijke mussen die op een composthoop (‘een berg rottigheid’) zingen.

Deze aandacht voor het aardse was al zichtbaar in Slakkehuis en andere korte gedichten, een bundel haiku's, die poogt de werkelijkheid tot ‘woonstede’ te maken. Daarvoor is geduld en vooral inzicht nodig, bijvoorbeeld het inzicht dat voor een vlieg een paardebloem een zonnebloem kan zijn. Haft wil zich identificeren met alle aspecten van de werkelijkheid, vooral met elementen in de natuur: dwergdennen, lijsterbessen en rendieren.

Hij richt zich op de gehele wereld. Zelfs de onbeduidende dingen van het bestaan zijn van belang. In de taal van de dichter: ‘steentjes tot grind verheffend/ waar eerst zo lang geen weg was.’ Dit zijn de laatste regels van ‘Herfstantifoon’, het openingsgedicht van Wijl wij dansen.

Na deze bundel is de keuze duidelijk: van primair belang is de werkelijkheid van het daglicht, waarin via het visioen, dat soms gepaard gaat met een vleugelslag, de andere wereld even zichtbaar kan zijn.

In De Psalmen in de bewerking van Lloyd Haft (2003) trekt hij deze lijn door. Hij noemt degene die de Hebreeuwse poëzie met ‘Here’ en ‘God’ aanspreekt, ‘de Ziende’. Deze omvat onze werkelijkheid. Haft noemt zich in een gesprek over Ken mij in uw klacht (1998) een panentheïst. Zelfs zijn ervaring van de mens ‘is op de een of andere wijze ook Gods ervaring.’

Thematiek

Met de hierboven beschreven ontwikkeling valt de ontwikkeling van een belangrijk motief in zijn werk samen: het zien en het gezien worden. Ikonen bij daglicht beschrijft anekdotes, situaties, beelden, dromen, foto's, herinneringen, natuurverschijnselen die dieper reiken dan wat er staat. De tekst op de achter-

flap wijst op ‘het verband tussen de vlakke waarneming en het schitterende vermoeden’. Veel titels duiden een locatie aan, zoals ‘Bij de watermolen’, ‘Aan de Lek’, ‘Bij het kampvuur’. Deze gedichten nemen weliswaar het uitgangspunt in de werkelijkheid, maar ze kiezen voor de nacht, de geest en de mystiek, een keuze die voortkomt uit Hafts idealistische werkelijkheidsopvatting. De mens is verblind, de werkelijkheid bestaat alleen in gedachten. Als hij zijn ogen opent, dringt de waarheid door:

De mens kan een prooi van het relativisme worden. Om houvast te verkrijgen is een visie vanuit een ander standpunt noodzakelijk:

Ook de zichtbare werkelijkheid kan het uitgangspunt zijn. Dit geeft de openingscyclus van de bundel Atlantis (1993) aan, ‘Helga, bij schilderijen en tekeningen uit de Helga-Suite van Andrew Wyeth’. Evenals de beeldend kunstenaar is Haft niet geïnteresseerd in een fotografische weergave, maar meer in een geïntensiveerde realiteit. Andrew Wyeth verklaart: ‘Het is mijn streven die abstracte flits vast te leggen - als iets dat je vanuit je ooghoek opvangt, maar waarnaar je rechtstreeks kunt kijken op de afbeelding. Het is iets heel erg ongrijpbaars.’

Dit ongrijpbare wil Haft onder woorden brengen. In het gedicht ‘Hertjes’ uit deze cyclus valt het geluid van een ontspoord spinnewiel samen met de wiekslag van een gans. Dit inslaande auditieve ‘visioen’ is van een andere orde dan de kinderachtige

beelden van ‘de knaap met z'n mutsje/ die grind tot hopen harkt’ en ‘hertjes die één keer eerder ons pad kruisten’.

Het motief van de vleugelslag komt enkele malen voor. In alle gevallen Echt de alledaagse werkelijkheid plotseling op. Tussen deze ‘buitenwereld’ en de psychische binnenwereld van de dichter is er tijdens een bijzondere ervaring een flits van inzicht, een verbinding. De gedichten waarin zij optreedt, wijzen op een kortstondige overweldiging van buitenaf. De werkelijkheid kan plotseling in een ander perspectief komen te staan. Dit zien is een pijnlijke zaak. Het visioen breekt altijd met geweld door. Atlantis accentueert het belang van wat in het daglicht te zien valt. Het gaat om het wonen, hier op aarde. ‘Koffie in de tuin’ eindigt met:

Visie op de wereld

Zien is licht ontvangen. Het is een opvatting waarvan ook Ken u in mijn klacht, dertig psalmbewerkingen, vervuld is. De aandacht van de Ziener is levensnoodzaak en heeft een genezend aspect: ‘wat u ziet is heel’ (‘Naar Psalm 33’). Het gevolg daarvan is dat de mens kan zien. ‘Niets is aan mij heel, zolang/ ik u niet zie.’ (‘Naar Psalm 38’)

Verwantschap

Haft behoort tot de veertig dichters die door de redactie van Parmentier in 1995 werden uitgenodigd een eigentijdse psalm te schrijven. Met name voor Haft en Leo Vroman bleek de uitnodiging de aanzet tot het maken van meer door de psalmen geïnspireerde gedichten. Vroman heeft in Psalmen en andere gedichten (1995) en latere bundels gedichten gepubliceerd waarin hij het ‘Systeem’ aanroept en ter verantwoording roept. Hij gebruikt de joodse liederen niet als uitgangspunt. Haft doet dit wel: hij volgt de genummerde psalmen op de voet.

Toch bevat De Psalmen in de bewerking van Lloyd Haft geen vertalingen of berijmingen. Hafts gedichten zijn bewerkingen, waarin de dichter parafraseert en interpreteert. Konden de gedichten in Ken u in mijn klacht bij eerste oogopslag worden opgevat als tekstgetrouwe berijmingen, in De Psalmen in de bewerking van Lloyd Haft is dit uitgesloten. Omvang, structuur en

inhoud wijken beduidend af. Psalm 37 bijvoorbeeld, een lied van vijfhonderd woorden, bevat er nu veertien. Het zijn zelfstandige gedichten, reflecties op wat de psalmliederen zeggen.

Techniek / Thematiek

Meer dan de helft van Hafts psalmen bevat één of meer vraagtekens. Het zoekende betreft de relatie tussen de ikfiguur en de ‘u’, de Ziener. Deze is de bevrijder, die licht, leiding, kracht en vrede moet geven. Zo is de ikfiguur afhankelijk van de ‘u’. Het omgekeerde is ook waar: de ‘u’ is afhankelijk van de ikfiguur. Wanneer deze hem niet roept en zoekt, leeft de ‘u’ niet. De Ziener bestaat zodra de ikfiguur zegt: ‘U bent’.

Deze onderlinge afhankelijkheid leidt tot een cirkelvormige omschrijving, als een slang die in zijn staart bijt. ‘Is dat ik ben, dat u er bent?’ (‘Naar Psalm 54’). Hij houdt het woord staande dat hém overeind moet houden (‘Naar Psalm 56’).

Stijl

Kenmerkend voor de poëzie van Haft is het visuele dat soms neigt naar het surrealistische, waarmee de lezer in de eerste plaats emotioneel en muzikaal kan instemmen en vervolgens ook rationeel. ‘Inborst’ (Wijl wij dansen) beschrijft een religieuze ervaring in de morgen en eindigt met:

Thematiek

Haft heeft nogal wat droomgedichten geschreven. Ze vinden hun bron in het collectieve onbewuste, zoals de door hem bewonderde psychoanalyticus C.G. Jung het noemt. Deze verzen vergen dan ook een psychoanalytische interpretatie. Vooral de bundel Anthropos (1996) bevat veel droomgedichten.

In de mensbeschouwing van deze bundel is het lichaam (het ‘bottending’) het uitgangspunt. Op het hart na komt geen enkel inwendig orgaan ter sprake. Het gaat in deze gedichten om handen en polsen, voeten en tenen, borst en heup. Het lichaam deelt lessen uit: de knokkels onderwijzen iets over het verweren, de lijnen in de handen leren dat we schakels zijn in de gang van de geslachten en de armen worden berispt, omdat ze niet reiken tot de horizon.

Techniek / Stijl

In veel opzichten onderscheidt Anthropos zich van de andere bundels. Allereerst door samenstelling en vorm. Hij bevat 42

Shakespearesonnetten, 21 in het Engels en een even groot aantal in het Nederlands geschreven gedichten. Haft publiceert vaak van hetzelfde gedicht de Engelse en de Nederlandse versie naast elkaar en laat zien dat ze een symbiose vormen, waarbij de eerste de laatste aanvult.

Het tweede verschil is dat er in deze bundel meer vraagtekens voorkomen dan in het voorafgaande werk. Dit duidt op een andere toon, een voorzichtig beschouwen. De inhoud is moralistisch. De werkelijkheid draagt levenslessen in zich: mensen kunnen een voorbeeld nemen aan de nederige dwergden en de witte populier.

Relatie leven/werk / Stijl

Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Chinese literatuur het werk van deze sinoloog beïnvloed heeft. De apostrof, de stijlfiguur waarbij de tekst zich richt tot een aangesproken persoon, komt in de moderne Chinese poëzie vaak voor en is ook in Hafts werk opvallend aanwezig. Titels als ‘Aan een overleden spin’ of ‘Aan een slapend meisje’ maken duidelijk wie de toegesproken figuur is. Ook richten gedichten zich tot het innerlijk van de dichter, dat met ‘je’ wordt toegesproken, vervolgens tot een Vrouwe (de Moeder Gods), een Zuster, een Moeder, een anima-figuur en ten slotte tot een ziener, een weter, een Tegenover in de psalmen.

Het blijft overigens de vraag in hoeverre Hafts poëzie inhoudelijk aan de Chinese schatplichtig is. Wanneer we de dichter zelf mogen geloven, is er van een dergelijke invloed nauwelijks sprake. In Ikonen bij daglicht verwijzen veel gedichten naar plaatsen die hij in het najaar van 1979 heeft bezocht Ook Brandende lisdodden bevat reisgedichten.

Kritiek / Publieke belangstelling

In de literaire kritiek moet Hafts woordkeus het vaak ontgelden. Sommige critici herleiden deze tot zijn herkomst, andere zien er een verfrissende kijk op onze taal in. Recensenten wijzen erop dat zijn poëzie door de bijzondere woordcombinaties en syntaxis raadselachtig is. De een vindt zijn werk zwaarwichtig, de ander prijst zijn humor.

De belangstelling voor zijn poëzie is niet groot. De toekenning van de Jan Campertprijs in 1994 bracht daarin geen verandering. Alleen de bundel Ken u in mijn klacht raakte geheel uitverkocht.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

91 Kritisch lit. lex.
november 2003