Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jos de Haes

door Jan Schoolmeesters

1. Biografie

Jos de Haes (Leuven 22-4-1920 - Jette 1-3-1974) was van bescheiden afkomst: zijn grootouders waren boeren (zie in dit verband ‘Genealogie’ in Gedaanten), zijn vader was lagere douanebeambte. Zelf kon hij klassieke filologie studeren in Leuven (1938-1942) en werd licentiaat met een verhandeling over Pindaros. Na twee jaar lesgeven en legerdienst kwam hij als commentator op het N.I.R. (Nationaal Instituut voor Radio-omroep, nu BRT) terecht. In 1961 werd hij diensthoofd van de Literaire en Dramatische Uitzendingen. Hij was onder meer jarenlang medewerker aan het t.v.-programma ‘Vergeet niet te lezen’.

Voor de honkvaste De Haes zijn de weinige reizen die hij ondernam, poëtisch zeer inspirerend geweest. Zijn reis naar Griekenland in 1956 - de classicus die eindelijk Griekenland met eigen ogen aanschouwt - ligt mede aan de oorsprong van de cyclus ‘Delphi’ in Azuren Holte; er zijn bijvoorbeeld opvallende parallellen tussen zijn reisverslag Reisbrieven uit Griekenland en ‘Delphi I’. De afdeling ‘La Noue’ (in Azuren Holte) evoceert een landschap in Chiny-sur-Semois in de Ardennen, waar De Haes een aantal jaarlijkse vakanties doorbracht. De Haes was hoofdredacteur van de tweede jaargang van het oorlogstijdschriftje Podium. Vanaf 1960 was hij redactielid van Dietsche Warande en Belfort. Een groot deel van zijn gedichten verscheen voor het eerst in dit tijdschrift. Van 1950 tot 1959 recenseerde hij ook regelmatig poëzie in Dietsche Warande en Belfort.

Hij kreeg tweemaal de Prijs der Vlaamse Poëziedagen (1949 en 1962). Gedaanten werd bekroond met de Arkprijs van het

Vrije Woord 1955 en met de Guido Gezelleprijs van de Koninklijke Vlaamse Academie (tijdvak 1952-1956). Voor Azuren Holte kreeg hij de Poëzieprijs van de Provincie Brabant 1965, de Prijs voor Letterkunde van de Vlaamse Provincies voor een verzenbundel 1965 en de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie 1965.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling
Kritiek

De Haes is een weinig gelezen dichter. In Nederland is hij trouwens quasi-onbekend. Daarvoor zijn uiterlijke oorzaken aanwezig, zoals zijn beperkte oeuvre en trage publikatieritme - 110 gedichten in 30 jaar - of het feit dat hij zich meer en meer afzijdig opstelde ten opzichte van het literaire wereldje. Belangrijker zijn evenwel de interne weerstanden die zijn werk biedt. De kern ervan, Gedaanten en Azuren Holte, wordt gekenmerkt door een heel eigen levenservaring en door een gemaniëreerde taalbehandeling, twee factoren die elk potentieel publiek drastisch verkleinen. Daarenboven behoort hij tot die figuren die moeilijk bij een of andere stroming of groepering kunnen worden ondergebracht en is hij buiten elke literaire mode gebleven. In elk geval zijn Gedaanten en vooral Azuren Holte van een dusdanige kwaliteit dat zo uiteenlopende figuren als A. Westerlinck, K. Fens, H. Andreus en L. Rens ze hoog aanslaan. Zelfs R. Hannelore kon bij zijn heftige protest in het kwaadaardige Heibel tegen de mogelijke toekenning van de Staatsprijs voor Azuren Holte er niet onderuit de bundel een aantal kwaliteiten toe te schrijven.

Thematiek

Het werk van De Haes is erg samenhangend. Elk gedicht is een variatie op een paar grondthema's. De instelling van De Haes is die van een belijdenisdichter. Ofschoon in Azuren Holte het spectrum verbreed wordt met modernistische elementen en met realistische landschapsbeschrijving, toch blijft ook daar de basis van elk gedicht de belijdenis en is de thematische kern steeds een persoonlijke psychische problematiek.

Tot de lievelingsdichters van De Haes behoorden Hölderlin en Baudelaire. En een sleutelwoord in zijn poëzie, een woord waarnaar verschillende gedichten zijn toegeschreven, is licht, of Apollo's hemellach zoals het heet in ‘Radeloosheid’ (in Het andere Wezen). Zijn belangrijkste bundel heet Azuren Holte, te begrijpen als: de Griekse hemel bekeken vanuit de ‘trechter’ van Delphi. Dat licht is het allesbeheersende symbool van apollinische zuiverheid: een ideaalbeeld waarnaar verlangd wordt en een eis ten overstaan waarvan het ik zich schuldig voelt. Het licht is ook het bewustzijn dat alle vitale leven met

een vergankelijkheids- en beperktheidsbesef aantast, en het is ook het licht van het geweten dat beschuldigt. In dit verband is een sleutelsituatie het pijnlijke ontwaken, letterlijk en symbolisch als intrede van bewustzijn en schuld. In ‘Mijn zoontje slaapt’ (in Gedaanten) voorspelt hij zijn zoontje: ‘Want wakker wordt gij in de klare koelt’/eens van uw geest, eer gij van jaar tot jaar/dat beest tot in uw ingewanden voelt.’ Leven is verlies van geborgenheid en onderwerping aan een genadeloos veroordelende instantie.

Reeds bij een eerste lectuur valt dan ook op de sterk depressieve inslag van deze gedichten, waarin onmachtgevoelens culmineren in een volslagen zelfverwerping. Leven is een noodgedwongen ontwaken in het licht van een vernietigend bewustzijn van fysische en psychische onmacht: denken is met een neerhalende variatie op Pascal ‘door een riet zien’ (‘Landschap’ in Azuren Holte); de dagelijkse confrontatie met de werkelijkheid wordt: ‘Maar ik, verwacht men, ik ontwaak./ De dagelijkse zelfmoord moet.’ (‘Avond en morgen III’ in Azuren Holte) Met morbide gretigheid wordt telkens de eigen verwerpelijkheid vastgesteld, wat een toppunt bereikt in de beelden van parasitisme. Zo zijn de mensen ten overstaan van God: ‘als darren die aan honingraten hangen,/als liederlijke ratten op een schip,/als longen in de lucht’. (‘Grafruggen’ in Gedaanten)

De sombere toon is het gevolg van een complex en allesomvattend schuldgevoelen, één van de belangrijkste sleutels tot dit werk. Obsederende motieven zijn de zondeval, het geweten, de goddelijke wraak. (bijvoorbeeld ‘Nacht’, ‘De lantaren’, ‘Vier momenten IV’ in Gedaanten) Het conflict tussen begeerte en verbod, tussen zonde en bestraffing dat aan de basis van het schuldgevoelen ligt, levert de typische scènes: de offerpriester die het met onzuiverheid beladen offerdier vernietigt, de sibylle die het ik met de straf van de ‘molensteen’ bedreigt of het als een ‘bonte piekenier’ uitgedoste geweten dat het dronken ik ‘op de grond spietst’. (‘Delphi V’, ‘Le vieux moulin III’, ‘Anekdote’, in Azuren Holte) Schuld doorkruist elk genot. In de erotische poëzie wordt steeds een memento mori ingebouwd. In ‘Vier momenten I en IV’ bijvoorbeeld roept de fascinatie van de vrouwelijke schoonheid de dood op. Een van de structuurprincipes bestaat in de syste-

matische ondergraving van positieve gegevens door een negatieve tegenhanger, zoals in het macabere ‘Vriendin’ in Gedaanten:

De intense zelfverwerping is complementair met een even intens verlangen naar zuivering, een sleutelwoord. De frequentie van situaties en beelden die op reinigen en veredelen betrekking hebben, wijst in de richting van het dwangmatige. De zuivering kan slechts voltrokken worden in een vernietigende bestraffing. Het schuldige ik verlangt ernaar verbrand te worden tot wierookgeur (‘Een vriend IV’, ‘Twee geesten’ in Gedaanten), bevroren te worden tot eeuwig ijs (‘De pool’ in Gedaanten) of een geraamte - het ‘onbederfbare’ deel van het lichaam - te worden dat gladgevijld wordt door het licht:

In verschillende gedichten loopt deze thematiek uit op de paradox van het masochisme, de bestraffing zelf wordt als lust ervaren.

De schuld hangt samen met een dualistische ervaring van het lichaam, dat misprezen wordt als bederf, mispelvlees, humus. Talrijk zijn de verwijzigingen naar het bijbelse kleideeg, en vlees heeft steeds de gevoelswaarde van zondigheid. De dualistische lichaamsbeleving is sinds Van de Woestijnes De modderen man een constant thema in de Vlaamse poëzie, maar opvallend bij De Haes zijn de frequentie en de heftigheid ervan. Vanaf Ellende van het Woord komt daarbij nog het thema van de fysieke pijn. In sommige gedichten leidt dit tot een barokke beschrijving van de verpuining van het lichaam, zoals de hallucinante verzen in ‘Le vieux moulin II’:

Een Anatomy of pain noemt L. Rens dit werk, waarin de hele zintuiglijkheid en alle lichaamsfuncties door pijn worden aangetast. Scheuren, kraken, steken, gisten, ontbinden is het vocabularium waarmee het lichaam aan vernietiging en verrotting wordt blootgesteld. Deze poëzie verraadt een fascinatie voor de weerzinwekkendheid van het fysische verval.

Het lichaam is een onzuivere materie waarvan men zich alleen kan bevrijden in de dood, een nieuw sleutelwoord. In ‘De pool’ is er sprake van gezuiverd worden van het leven. Die zuivering wordt in uiterst concrete beelden weergegeven, sterven is de omvorming van het lichaam tot steriele materie: mummificatie (‘Vriendin’), verstening (‘Grafruggen’). In het gedicht ‘Rouw’ (Azuren Holte) wordt het dode lichaam met het verharde hout van de lijkkist geïdentificeerd.

Een ander belangrijk thema is de seksualiteit. Doorkruist door schuld- en angstgevoelens en weerzin voor het lichaam is zij van een erg complexe aard. Seksuele lust is een verscheuring: ‘Wat in het leven bindt/de vezels van dit vlees, //scheurt los ten dode toe,/in 't groeien van den lust’ (‘Ten dode toe’ in Ellende van het woord) en de ejaculatie wordt tot: ‘drijft in haar bast mijn krakend schroot’. (‘La Noue IV’) De seksualiteit is meestal oraal en sadomasochistisch getint. Bijten, eten, vergiftigen en wurgen zijn typische werkwoorden. In ‘Le vieux moulin II’ identificeert het ik zich met de kampernoeljes die het de vrouw heeft aangeboden en biedt zichzelf aan in een uiterste rituele zelfvernedering:

Men lette op de samenstellingen, op klank en ritme, op de allusies.

De lichamelijke verpuining is exemplarisch voor de hele visie van De Haes op de natuur en de geschiedenis. De natuur is een zinloze cyclus van groei en verval, en vooral een constante manifestatie van vernietiging. De landschappen die hem inspireerden zijn ruïneus of moerassig: de ruïne van Delphi, de ruïne van een oude molen en een moerassig drasland in Chiny-sur-Semois. De ruïne is symbool voor de geschiedenis als verval. Over de streek waar zijn voorouders leefden, schrijft hij: ‘Tussen twee heuvelen van Brabant in/is de geschiedenis tot grond verteerd’. (‘Genealogie’ in Gedaanten) Elders luidt het heilige pest der geschiedenis (‘Een kus in Ter Kameren’ in Verzamelde Gedichten)

Met deze tijdsbeleving hangt zijn apocalyptische en eschatologische kijk samen, die een intens verlangen uitdrukt naar een opheffing van de vernietigende tijd en een intrede in een finale en zuivere onveranderlijkheid. Laatste en eeuwig zijn in dit opzicht motiefwoorden, qua gevoelswaarde gelijk aan het apollinische licht. Ik citeer de uitroep uit ‘Le vieux moulin IV’, waaruit De Haes' voorliefde voor het Boek der Openbaring blijkt:

Zijn eschatologische instelling verklaart mee zijn belangstelling voor het werk van Teilhard de Chardin, waarvan hij in ‘De Bol’ (Azuren Holte) een poëtische synthese poogt te geven.

Relatie leven/werk

Voor de samenhang van een aantal thema's in deze poëzie is één biografisch gegeven bijzonder relevant. De moeder van De Haes was bij zijn geboorte maandenlang als verlamd; dit gebeurde opnieuw bij de geboorte van twee broers, toen De

Haes respectievelijk 8 en 12 jaar oud was. Het is uiteraard niet de bedoeling deterministisch zijn poëzie tot dit feit te herleiden, wel kan deze associatie van geboorte en verlamming - imaginair dood - van de moeder een aanduiding geven voor de samenhang van een aantal thema's. De pertinentie voor de interpretatie van dit biografisch feit wordt nog versterkt door de aanwezigheid van het gedicht ‘Stervende Koronis’, het aanvangsgedicht van Het andere Wezen. Het beschrijft de dood van Koronis, die samenvalt met de geboorte van haar zoon Asclepios. (‘Koronis (...) genoot de liefde van god Phoibos Apolloon van wie zij een kind zou hebben. Doch, zoals veel anderen kon zij een te groot geluk niet verdragen en gaf zich aan de Arkadiër Ischus. Voor de alwetendheid van Apolloon-Loxias kon deze schandige daad niet ongeweten blijven. De gekrenkte god doet Koronis' geluk in bittere ellende omslaan; zij moet haar misdaad op de brandstapel bekopen. Doch Apolloon wil niet dat zijn zoon, Asclepios, het lot van de moeder deelt. Door de vlammen heen gaat hij hem redden (...)’, aldus De Haes zelf in zijn inleiding op zijn vertaling van de derde Pythische ode van Pindaros.) Ook in dit gedicht dus het samengaan van geboorte en afwezigheid, in dit geval dood, van de moeder. Dit samengaan kunnen we verbinden met de sfeer van existentiële ongeborgenheid in deze poëzie: het kind komt in een wereld zonder moeder terecht; verder zijn het schuldgevoelen en het parasitisme-motief hier relevant: het ter wereld komen, het bestaan, is ten koste van de moeder; tenslotte kan de voortdurende associatie van seks en dood vermeld worden. Meer algemeen kunnen we hier ook verwijzen naar de beleving van de natuur als zinloze cyclus van leven en dood. Elk van deze thema's kunnen we interpreteren als een uitwerking van het ‘Koronis-motief’, of de nauwe samenhang van geboorte en verlamming - dood van de moeder.

Ontwikkeling / Stijl

De evolutie in het werk van De Haes is er een van toenemende complexiteit. De gedichten uit Azuren Holte zijn een combinatie van belijdenislyriek, heftig erotische verzen, nauwkeurige realistische landschapsbeschrijving en gezochte allusies. De allusies veronderstellen bij de lezer heel wat kennis van de Griekse oudheid zowel als van allerlei flora en fauna.

De woordenschat wordt meer en meer gemaniëreerd, bijvoorbeeld de samenstellingen: pinksterpolyglotten, rivierkloof - lucht of zoetwaterkwarts. De zinsbouw wordt synthetischer en veel strofen bestaan uit een opstapeling van niet altijd even gemakkelijk interpreteerbare beelden. Bijvoorbeeld de omschrijving van de ziel in ‘Delphi II’: ‘mijn ziel, kwartier van welke maan,/van welke bronnen blinkend,/drijvend als een losgespoeld orgaan,/zwervende scherf licht in zand zinkend.’

De Haes evolueerde van een wat vage, weke en gevoelige lyriek naar een veel concretere en hardere zegging. Heel illustratief in dit verband is de overgang van een vaag en geclicheerd ‘poëtisch’ natuurkader (bijvoorbeeld ‘Geheimenis’ in Het andere Wezen) naar de beschrijving van reële landschappen zoals in ‘La Noue’ of ‘Een kus in Ter Kameren’. Stilistisch worden geleidelijk abstracta uitgebannen en evaluerende en gevoelsgeladen adjectieven door beschrijvende vervangen. Alle zangerigheid wordt systematisch afgebroken. Het beeldmateriaal wordt toegespitst op het lichaam, in al zijn fysiologische fascinerend-weerzinwekkende vleselijkheid, op gesteenten (schist, oliesteen, obsidiaan) en op lagere planten en diersoorten (schimmels, zwammen, hazelworm, hagedis). De Haes raakt meer en meer geboeid door de concrete materialiteit; K. Fens karakteriseerde Azuren Holte dan ook als een ‘aardse’ bundel. In deze preoccupatie met de stoffelijkheid past de door Teilhard de Chardin geïnspireerde beschrijving van het leven op weg naar de ‘stap van het bewustzijn’ (‘Delphi IV’):

De groeiende betekenis van het pijnlijke, in al z'n materialiteit beleefde lichaam als thema en referentiepunt kunnen

we best vaststellen door het naast elkaar plaatsen van ‘inhoudelijk’ vergelijkbare verzen uit oudere en jongere gedichten. De zonsondergang ‘Op roze bergen van den avend’ uit ‘Stervende Koronis’ wordt in ‘Zonsondergang I’ (Verzamelde gedichten): ‘Het bloedt roden en blauwen/tegen een hemel van zand’; de beklemming van geweten en bewustzijn in ‘Mijn zoontje slaapt’: ‘de klare koelt’/(...) van uw geest’ wordt in ‘Geweten’: ‘hartvervangende kou’.

Een vergelijking van twee strofen, respectievelijk uit ‘Verborgen pijn’ (Het andere Wezen) en ‘Elza’ (Azuren Holte), die beide de erotische ambivalentie van lust en onlust aangeven, biedt een synthese van de stilistische evolutie. Een meer samengebalde naamwoordelijke zinsbouw, een overgang van abstract en gevoelsmatig naar concreet en materieel, een toenemend belang van het beeld:

Kunstopvatting

Poëzie schrijven was voor De Haes geen vrijblijvende bezigheid, maar een factor in de thematische problematiek. De beklemmende druk van het schuldgevoel dreef hem ertoe die schuld voortdurend te uiten, haar via de zijweg van de poëtische communicatie te belijden. Schrijven voldeed aan een behoefte tot uitspreken. Tegelijkertijd was het voor hem een zuiveringsproces. In het poëticale ‘Schrijven’ (Azuren Holte) wordt schrijven voorgesteld als een proces van fysische zuivering: ‘Bloed verdunnen, weefsels schiften,/lijm bereiden uit de vis,/door een stalen wanne ziften/korreling van dode driften.’ Waar hij erin slaagt een gedicht af te werken, bereikt hij door een metaforische identificatie met het gedicht de zo begeerde toestand van anorganische zuiverheid.

Verwantschap

Bij de tweedeling in traditionelen en experimentelen waarmee men de naoorlogse Vlaamse poëzie schematiseert, wordt

De Haes bij de traditionelen geplaatst. Van Azuren Holte wordt steevast beweerd dat de bundel een brug slaat tussen de traditionele en de experimentele poëzie. Deze typering is rijkelijk vaag. De traditionelen zijn wat hun werk aangaat een heterogene verzameling en hebben zelfs nooit aan enige beduidende groepsvorming gedaan. Azuren holte heeft ongetwijfeld een zekere invloed van de experimentele poëzie ondergaan, zo verdwijnt de vergelijking grotendeels en wordt de metaforiek intenser en vervreemdender. Maar toch staat Azuren Holte qua schriftuur en thematiek ver van de experimentele poëzie. De gedichten van De Haes blijven discursief opgebouwd, zij vertrekken vanuit de ‘werkelijkheid’ en niet vanuit het taalmateriaal zelf, en de aversie ten opzichte van de lichamelijkheid staat radicaal tegenover de experimentele euforie van het lichaam. De verhouding van Azuren Holte tot de experimentele poëzie is veel indirecter. De experimentele poëzie heeft in Vlaanderen de weg gebaand voor een nieuwe ontvankelijkheid voor modernistische elementen. En het is onder invloed van dit klimaat dat modernistische aspecten als allusietechniek, esthetica van het weerzinwekkende, reductie van abstracta of vervreemdende metaforiek bij De Haes de strikte belijdenislyriek hebben opengebroken.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

29 Kritisch lit. lex.
mei 1988