Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

G. van der Graft

door P. Gillaerts

1. Biografie

Willem Barnard werd geboren op 15 augustus 1920 in Delfshaven (Rotterdam) als enige zoon van een bescheiden middenstandsgezin.

Na een korte studietijd in Leiden (1938-1939), waar hij opging in de Nederlandse letteren (Marsman, Slauerhoff, Du Perron) en na zijn militaire dienst (1939-1940) met de daaropvolgende meidagen in 1940, vatte hij de theologische studie in Utrecht aan. Wegens het niet tekenen van de zogenaamde ‘loyaliteitsverklaring’ werd hij echter door de Duitsers opgeëist voor de ‘Arbeitseinsatz’ in Duitsland (Berlijn). Na de oorlog voltooide Barnard zijn theologische studie in Utrecht, trouwde in september 1946 en werd hulppredikant, het jaar daarop predikant in Hardenberg (Overijssel).

Poogde hij aanvankelijk met zijn pseudoniem Guillaume van der Graft zijn dichterschap strikt gescheiden te houden van zijn predikantsambt, gaandeweg ontdekte hij in de jaren 50, o.a. door zijn bemoeienissen met het lekespel en vooral door zijn medewerking aan een nieuwe psalmberijming en later aan het nieuwe liedboek, hoe zijn roeping als dominee gestalte kreeg door zijn dichterschap heen. Na veertig zou in 1973 dan ook onder zijn echte naam verschijnen.

Na een pastoraat in het cultureel interessantere Nijmegen (1950-1954) werd Barnard door de Prof. Dr. G. van der Leeuwstichting te Amsterdam aangezocht om daar het studiesecretariaat waar te nemen van deze pas opgerichte vereniging voor kerk en kunst. In dit verband dient vooral Barnards ‘Noctume-experiment’ in de Maranathakerk te Amsterdam te worden gememoreerd. De onmiddellijke im-

puls tot deze innoverende godsdienstoefeningen lag in een studieverblijf van Barnard in Engeland waar hij nog herhaaldelijk voor kortere en langere tijd zou vertoeven. Oververmoeid en lijdend aan een slecht werkende long werd hij in 1959 gedwongen te rusten. Sanatorium (in Laren) en operatie in februari 1960 volgden. 1960 markeert een cesuur in Barnards leven (vanaf Kerstmis 1961 nam hij voortaan het pastoraat waar in Rozendaal) en strikt ‘literair’ (vanuit het literaire establishment bekeken) betekende dit een keerpunt in zijn schrijverschap. Gedichten (leesverzen) zal hij pas in de 70' jaren opnieuw publiceren. Om redenen van gezondheid ging Barnard vroegtijdig met emeritaat in 1975. Na een kortstondig verblijf in Ellecom (tot 1978) zou hij zich in Utrecht vestigen.

Zijn gedichten verschenen zowel in literaire als in niet-literaire tijdschriften. In de 50'er jaren plaatste hij vele gedichten in Maatstaf, De Gids en Roeping; religieus geïnspireerde tijdschriften zoals Wending en Ontmoeting namen eveneens herhaaldelijk werk van hem op. Na entree van enkele van zijn beginverzen in het illegale Parade der profeten, was hij mederedacteur van De Roode Lantaarn en werkte hij, daartoe aangespoord door Ad den Besten, mee aan Columbus. Van 1954 tot 1960 was hij eveneens redacteur van Wending. Van der Graft kreeg in 1950 de poëzieprijs van de provincie Gelderland voor de bundel Mythologisch. Vogels en vissen werd bekroond met de Lucie B. en C.W. van der Hoogtprijs, Woorden van brood met de poëzieprijs van de gemeente Amsterdam. In 1966 ontving hij het eredoctoraat in de Faculteit der Godgeleerdheid van de Rijksuniversiteit in Utrecht voor zijn liturgische, exegetische en hymnologische arbeid (zie primaire bibliografie).

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Kan men in dit vers allicht een self-defence van de auteur lezen voor zijn uitermate vruchtbaar dichterschap - van de meer dan 1000 gedichten die hij bijeengeschreven heeft, zijn er ± 530 gepubliceerd in dichtbundels en ± 130 verspreid in tijdschriften opgenomen - een feit is dat Barnards schrijverschap zodanig vervlochten is met zijn leven dat zijn poëzie zich inderdaad laat indelen volgens de verschillende plaatsen waar hij werkzaam is geweest. Elke plaats vertoont dan telkens een hechte samenhang met een complex van specifieke ervaringsgegevens.

In zijn ‘Weggelaten inleiding bij een gedichtenboek’ gaat Barnard in op de periodisering en groepering van de gedichten in zijn verzamelbundel uit 1961. Aan de vier perioden (1941-1946, 1947-1950, 1950-1954, 1954-1958) met de daarbijhorende kernbundels (In exilio, Mythologisch, Vogels en vissen en Woorden van brood) en plaatsen (Rotterdam, Berlijn, Utrecht, Hardenberg, Nijmegen en Amsterdam) schrijft hij de volgende themata toe: 1. ballingschap en angst; 2. vervreemding en herkenning; 3. doop en opstanding; 4. huwelijk en eucharistie. Achteraf bekeken zou men Een stadsmens en Overzee nog tot de Amsterdamse jaren kunnen rekenen, die periode daarmee afsluitend in 1961. Van 1961 tot 1975 verloopt dan eventueel een vijfde periode met de bundels Na veertig en gedeeltelijk Oude en Nieuwe gedichten waarbij de versnippering van situering (Rozendaal, Laren, Hellendoorn, Genève, Terschelling, de Ardennen, Ellecom, Heidelberg) de toenemende innerlijke verdeeldheid en ontreddering reflecteert. Omdat, zoals hijzelf relativeert, de thema's zich verweven, is het nu vooral zaak om de samenhang en verschuivingen van themata en motieven wat nader aan te wijzen.

Thematiek

Met de titel van zijn eerste bundel In exilio is meteen het thema van de ballingschap aangegeven, niet alleen in de

meest pregnante letterlijke betekenis (Berlijn!) maar vooral in zijn bijbelse connotatie van fundamenteel ontheemd zijn. Deze ongeborgenheid wordt dan meer speciaal toegespitst op zijn situatie als dichter tegenover God, de geliefde en de kosmos. Het isolement, het besef van een existentieel bepaalde eenzaamheid dat met de ballingschap mee gegeven is, bepaalt zowel de problematiek van zijn dichterschap als van zijn gelovig zijn. Hoewel het heimwee naar het verleden (‘kind’ is een belangrijk motief woord), naar het water en naar de geliefde vrouw, te zamen met de verlangende toon deze poëzie nog in belangrijke mate doen overkomen als een ik-gerichte (belijdenis)lyriek, toch poogt de dichter esthetiserende, sentimentele en evasieve neigingen van het gemoed te relativeren door (taal)humor en ironie. Daarenboven dient vanuit een positiebepaling tegenover het bijbelse geloof de roep naar een profetisch dichterschap zich aan. Tot een echt conflict tussen zijn nog vaak elegisch-arcadische verzen en God komt het evenwel nog niet. Vooral in de laatste cyclus (‘Hooglied in laagland’) van In exilio slaagt de dichter er enigszins in zijn egocentrisme op te heffen. Zijn relatie tot de kosmos, waarbij vooral het water als betekenisvol motief naar voren komt, blijft voorlopig steken in een romantisch spiegelspel met zichzelf, hoewel de mythische scheppingskracht van het water haast programmatisch (in ‘De ontdekking’, ‘Buitenstaander’) beseft wordt. Pas in zijn volgende, thematisch belangrijke bundel Poëzie in praktijk leidt een confrontatie met de (Barthiaanse) theologie tot een begin van echte positiebepaling tegenover God en zijn schepping.

Hier rekent Barnard resoluut af met een esthetiserende poëzie en poogt hij ‘de existentie te veroveren niet voor maar in het vers’. (‘Uitzicht op een critische poëzie’) Motiefwoorden in deze bundel zijn ‘leven’, ‘dood’, ‘God’, ‘tijd’, ‘woorden’ en ‘liefde’. Ze wijzen op de theologische en existentiële (over)spanning die de dichter tegenover God, zijn woord tegenover het Woord plaatst.

Het besef van Gods transcendentie te zamen met het teisterende eindtijdbesef (de vrees voor onverlostheid ondanks de vervulling van de tijd in Christus, ondanks de vleeswording van het Woord) introduceert het thema van de angst en ontmaskert elke gemeenschap met de natuur en de vrouw als

een gebroken scheppingsrelatie. De exielnotie wordt hier geradicaliseerd tot een eschatologische angst voor een Messiaanse toekomst. Tot existentie komen betekent zich ontrukken aan de mythe (‘de wijding van het bestaande’) en het erkennen van de geschiedenis als consequentie van het bijbelse scheppingsgeloof. De geschiedenisnotie wordt echter pas in zijn volgende bundel een echt thema.

In Mythologisch exploreert Barnard zijn verhouding tot het zinsverband van de mythe. Vooral het watermotief (‘het water vol paradoxen’, ‘Turfland’) treedt hier naar voren als mythisch en dus gevaarlijk element bij uitstek, maar toch luidt het in ‘Le mal de mer’: ‘de schuld van 't water is door God vereffend’. De dichter neemt als gelovige dan ook een marginale positie in. Zijn verhouding tot de Saksische boerentraditie in Hardenberg, die zich nog ingeschakeld weet in het kosmische natuurverband (de kringloop der seizoenen), is ambivalent en houdt zowel vervreemding als herkenning in. De dichter herkent de dreigende realiteit van de mythe (‘het leven dat rust in zichzelf’) maar realiseert zich tegelijkertijd dat de polemiek met de mythe alleen in aan de mythe ontleende (d.i. mytho-logische) termen kan gevoerd worden. Slechts mythologisch kan er openbarend en zinvol gesproken worden over de grond van het bestaan. Daarbij valt vooral op dat over de schepping steeds in tweevoud gesproken wordt. De dichter heet een hermafrodiet; leven wordt gerelateerd aan dood, dag(licht) aan nacht, vrouw aan man, water aan land, maan aan zon. Tussen deze paarsgewijze gekoppelde motiefwoorden ontstaan allerlei dwarsverbindingen (bijv, maan - vrouw, licht - water). Zo ontstaat een mozaïek van archetypische motieven en beelden, gekleurd door een wereld van bijbelse en christelijke beseffen. De ontgoddelijking, de secularisatie van de wereld wordt consequent bijbels verbeeld in Abrahams wegtrekken uit Ur (oer). Met hem is de menswording in de geschiedenis ingezet: ‘De wereld staat aan haar begin’.

Dit thema vormt het orgelpunt van de volgende bundel Vogels en vissen. Abrahams roeping is er prototypisch voor ons menszijn in vrijheid (i.p.v. in horigheid aan de natuur). Naast het exodusmotief (het bestaan als een uittocht uit de mythe) en ermee verbonden duikt ook hier weer het motief van het

water op, nu verwijzend naar de christelijke themata van doop en opstanding. De menswording ontworstelt zich aan het water. Het water is geboortewater; associaties met de moederschoot zijn hier legio en expliciet. De mens situeert zich tussen verleden en toekomst, onder- en bovenwereld, vissen en vogels. Tegenover én in verstandhouding met het water staat het woord, de taal van de dichter: ‘laten we zingen tegen de zee’ (‘Hallelujah’), maar ook, ‘de dichters roepen de zee te voorschijn... tot de waarheid iedereen aan de lippen komt’. (‘De derde waarheid’) Toch besluit de dichter met de bijbel dat de wijsheid niet bij de zee te vinden is. (‘De zee zegt; zij is niet bij mij’) Immers de tegenstellingen in de schepping zijn in de bijbel ter verzoening gesteld. ‘Want alles is gericht op die apo-theose, het nieuwe Jeruzalem, de nederzetting van Sjaloom, een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.... de eeuwigheid en de tijd gaan gearmd. En er staat geschreven: de zee was niet meer; de tegenstelling land en zee verzoend tot een stroom helder water, geen gulzigheid, geen getijden, niet de strijd en de lokking van dit onverzoende stagnerende bestaan.’ (Huis, tuin en keuken, p. 63)

Van die verzoening getuigt Woorden van brood; het huwelijk en de eucharistie zijn er de Messiaanse tekenen van. De dichter voelt zich gedrongen ‘een tong van licht op het water, het woord verzoening uit te spreken in een gedicht van mensen’. (‘Meimaal aan de Amstel’) De christologische concentratie (de verzoening in Christus) en de bijbels-liturgische symboliek (licht, brood, wijn...) zijn kenmerkend voor deze bundel en monden uit in een lofzang op de menselijke vrijheid (een kernthema in deze bundel).

De dichter staat in de lijn van Adam en van Christus: ‘het woord wordt steeds meer vlees’. (Eucharistie/2)

Woord en woord komen hier samen. De verzoening tussen de dichter en de dominee wordt een feit, zoals blijkt uit de aanwezigheid van enkele (kerk)liederen in deze bundel. Op de hymnologische activiteit van de dichter (zie: De tale Kanaäns) kan hier helaas niet worden ingegaan, hoewel ze,

zoals hopelijk tussen bovenstaande regels valt te lezen, onmiskenbaar verweven is met zijn ‘vrije’ poëzie. Op de poëtologische implicaties zal nog worden gewezen.

Dat Woorden van brood een hoogtepunt, een limiet vormt in de dichterlijke evolutie van Barnard, blijkt ook uit het feit dat in de volgende bundels de verzoening met de aarde overheerst, maar dan minder euforisch. Het oude land, waarin de dichter zijn verhouding tot Hardenberg herziet, is in dit opzicht typerend. De relatie tot de mythe wordt echter gaandeweg verscherpt tot een conflict met de tijd. In Een stadsmens duikt reeds de twijfel op of de stad, als beeld van de menselijke cultuur, geen anti-schepping is. Het protest tegen de wereld en de tijd, hoewel een constante in Barnards poëzie, loopt na het fysische en psychische debacle in 1960 uit op een toenemende verontrusting over een Messiaanse toekomst. Het gevoel dat de wereld al vergaan is, dat de ‘ontschepping’ reeds begonnen is, gaat domineren. In Na veertig en Oude en nieuwe gedichten overheersen dan ook angst en eenzaamheid, wanhoop en resignatie. Wachten en liefhebben lijken het enige verweer, het spellen van de tale Kanaäns de enige hoop.

Kunstopvatting

Barnards poëtica dient zich aan als een poëto-theologie.

Poëzie is ‘spreken met macht, het is bij gelijkenis spreken als God die spreekt en het is er’. (Huis, tuin en keuken, p. 116) De dienaar van het woord is altijd een dienaar van het Woord. De scheiding tussen dominee en dichter, tussen Willem Barnard en Guillaume van der Graft, hoewel aanvankelijk angstvallig gehanteerd, blijkt dan niet ter zake. ‘Mijn dichterschap is zozeer met mijn priesterschap verbonden dat waar het geloof ontbreekt, de religie al popelt om zich meester (of meesteres) te maken van die beschikbaarheid’. (Huis, tuin en keuken, p. 100) De religie, de mythen (ook van deze tijd: geld, macht, techniek, seks,...) bezweren met Messiaanse noties uit de tale Kanaäns, met een beeldspraak ontleend aan een bijbelse wereld, dat is de taak en het ken-

merk van christelijke poëzie voor Barnard. Dergelijke poëzie heet bij hem functioneel, omdat ze een middel is tot humaniteit en ingeschakeld in de menselijke geschiedenis. Maar er is geen levenseenheid, geen samenhorigheid en dus verstaanbaarheid in taal meer; poëzie en creativiteit worden als een leven op zichzelf gesteld zonder betekenis te geven aan het leven. Precies omdat de zin van de tale Kanaäns dreigt verloren te gaan en daarmee ook het zinsverband binnen de schepping, is het de profetische taak van de poëzie als mythologisch spreken deze bedreiging van het mens-zijn zelf te bezweren. Essentieel gaat het daarbij om de voortplanting van de woorden in de traditie, om woordverbanden die het geloof in de vleeswording van het Woord verbéélden. Het woord dat van de incarnatie een teken wil zijn, is onvermijdelijk lichamelijk, concreet, beeld, gebaar. Krachtens en in de taal beleven wij binnen de tijd de verzoening, de voleinding bij wijze van spreken. Woord en eucharistie, poëzie en liturgie zijn voor deze dominee-dichter dan ook één.

Stijl

Zoals de summiere schets van Barnards poëto-theologie reeds laat vermoeden, is zijn poëzie essentieel beeldend en wordt ze gekarakteriseerd door een toenemend aantal allusies op bijbelverhalen (genesis, exodus, apocalyps). Een van de moeilijkheden bij de lectuur van Barnards poëzie vormt precies de verwevenheid van theologie en mythologie. Vooral sinds Vogels en vissen is de bijbelse metaforiek en symboliek een essentiële verworvenheid van deze poëzie. Daarenboven wordt precies in deze bundel (‘Aangaande Abraham’) een poëtische doorbraak naar een vrijere versvorm gerealiseerd en wordt het strikt hanteren van de strofenvorm (zie Landarbeid) verlaten. Tegelijkertijd raakt het thematische gedachtengoed (de dogmatiek) geïntegreerd in een poëtisch associatief zinsverband van beelden en motieven. Onder invloed van zijn werkzaamheden aan de pisalmen en de kerkliederen, evolueert zijn poëzie naar een eenvoudiger en soberder zegging, minder plastisch maar suggestiever. Ook de persoonlijke problematiek (eenzaamheid, angst e.d.) wordt directer uitgesproken.

Publieke belangstelling

Hoewel Guillaume van der Graft vooral sinds zijn bekroonde bundel Vogels en vissen (vijf drukken) zeker in Nederland een vrij algemeen bekend dichter is, moet zijn publiek voornamelijk toch in christelijke kringen gezocht worden. Zijn (ondanks het pseudoniem) gevestigde naam als dominee-dichter en de sterk bijbelse inslag van zijn verzen zijn hier zeker niet geheel vreemd aan. Bovendien heeft hij zich steeds grotendeels buiten het literaire (tijdschriften)leven gehouden en is hij zich sinds de tweede helft van de 50'er jaren haast uitsluitend gaan toeleggen op kerkliederen, gebeden en exegese. Ook de opkomst en doorbraak van de experimentelen waartoe hij krachtens zijn christelijke afkomst en levensvisie net niet gerekend mocht worden, hebben tot een zekere onderschatting van of zelfs voorbijgaan aan zijn dichterschap geleid.

Kritiek

Hiermee wil intussen niet gezegd zijn dat Willem Barnard als Guillaume van der Graft in de literaire kritiek persona non grata zou zijn. Alleen al zijn enorme dichterlijke produktiviteit (in de jaren 50 bijna elk jaar een dichtbundel) noopte tot een vrij regelmatige kritische belangstelling. Weinig recensenten (Vestdijk, Morriën, Govaart) vermogen echter in te gaan op de betekenis en thematiek van Barnards poëzie. Meestal houdt men het bij de gekende grieven zoals woordspeligheid en gezochte (eventueel intellectualistische) beeldspraak hoewel beide ook wel eens als taalhumor en experimenteel (!) associatietalent gewaardeerd worden. Ongetwijfeld heeft Ad den Besten nog het meest bijgedragen tot een beter en dieper begrip van Barnards poëzie. Ook de periodieke publikatie van Barnards dichtbundels is in belangrijke mate aan zijn uitgeversijver te danken.

Verwantschap

Zowel typerend voor de ambivalente houding van de meeste literatuurcritici tegenover Barnards poëzie als revelerend voor een literair-historische positiebepaling ervan zijn de opmerkingen van experimentele dichters zoals Andreus en Rodenko. Ondanks hun waardering voor Barnards dichterschap verwijten ze hem escapisme, resp. in taalspel en eschatologische verwachting. Ze dringen aan op een meer op de (persoonlijke) existentiële problematiek betrokken poëzie,

hiermee Barnards poëto-theologie ignorerend of afwijzend. Precies hierin ligt de antithese tussen de experimentelen en Barnard: een fundamenteel verschillende houding tegenover de mythe en het dichterschap. Pleegt bij Barnard het woord inbreuk op de mythe, bij de experimentelen bevestigt het de mythe. Het bijbels-historisch perspectief van een nieuwe aarde is als geloofsdimensie afwezig bij de laatsten. Zij getuigen wel van de eerste en tweede waarheid maar niet van ‘de derde waarheid’. Dit essentiële verschil wordt echter niet alleen gerelativeerd door de vele en vaak gesignaleerde punten van overeenkomst (de lichamelijkheid en de magie van het woord, de prosodisch vrijere versvorm (na Vogels en Vissen bij Barnard), het anti-estheticisme en een maatschappelijke protesthouding) maar ook door de existentiële angst voor en vaak hallucinante aanwezigheid van mythische werkelijkheden in Barnards poëzie.

Vaak is ook gewezen op de invloed van de latere Nijhoff. Ontegensprekelijk mede geïnspireerd door de opvallende voorkeur van Barnard zelf voor Nijhoffs dichterschap (getuige zijn In Memoriam-gedichten en zijn kritische essays in Tussen twee stoelen) vindt een vergelijking met Nijhoff steun in verwante poëticale opvattingen (poëzie als incarnatie), zin voor de traditie en de evolutie van een ik-betrokken belijdenislyriek naar een functioneel, meer gemeenschapsgerichte poëzie (de psalmberijming, de lekespelen).

Traditie

Is Barnards poëzie ongetwijfeld ook te situeren tegen de achtergrond van dichters zoals Marsman en Slauerhoff, en ademen zijn eerste gedichten nog de sfeer van de romantischrealistische Criterium-poëzie, dan moet zij vanaf het begin toch los gezien worden van de moraliserende domineespoëzie uit de 19de-eeuw en van de Opwaartsche Wegen-poëzie der protestanten uit het interbellum.

Hoewel de oorlog en de daaropvolgende doorbraakgedachte in Nederland te zamen met de Barthiaanse theologie wel zullen hebben bijgedragen tot deze onafhankelijke houding tegenover de bestaande christelijke (i.c. protestantse) letterkunde, toch is het een treffend symptoom van de definitieve secularisatie, ook in de letteren.

Barnard is zowel theologisch als literair een buitenbeentje gebleven. Het best kan men hem nog situeren in de kring van de protestantse psalmberijmers uit de jaren 50 (Ad den Besten, G. van der Graft, M. Jacobse, J.W. Schulte Nordholt en J. Wit). Hun gezamenlijke bundel Het Landvolk. Oosterbeekse gedichten getuigt van hun inspirerende samenwerking en verwantschap.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

29 Kritisch lit. lex.
mei 1988