Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Karel Glastra van Loon

door Arno van der Valk

1. Biografie

Karel Reinier Glastra van Loon werd geboren op 24 december 1962 in Amsterdam-West als middelste van vijf kinderen. Zij werden Nederlands-hervormd en progressief opgevoed. Op het gymnasium (bèta) bewonderde hij de Vlaamse dichter Paul van Ostaijen. Zelf schreef hij radicaal-geëngageerde gedichten die nooit zijn gepubliceerd. Hoewel zijn aanvankelijke belangstelling vooral naar de biologie uitging, besloot hij journalist te worden. Na een jaar in de Verenigde Staten, waar hij op Hastings Senior High School in Minnesota zat, werkte hij onder andere bij de Sociale Dienst Amsterdam en als bureauredacteur bij Elsevier Science Publishers. Midden jaren tachtig leerde hij bij Nieuwe Revu het vak van algemeen verslaggever. Hij reisde onder meer naar China (1989), Cuba, Tsjecho-Slowakije, Rusland, Armenië, Estland en Koeweit.

Sinds 1991 combineert Glastra van Loon het schrijverschap met freelance journalistiek voor diverse media en activiteiten voor de Socialistische Partij. Zo regisseerde hij programma's in de zendtijd voor politieke partijen, schreef hij met Bob Fosko het campagnelied van de partij (‘Een mens is meer’, 2002) en droeg hij bij aan het partijprogramma. Door deze activiteiten wordt hij gezien als partij-ideoloog. Hij is bestuurslid van de stichting ‘Stop de uitverkoop van de beschaving’. Een aantal achtergrondartikelen van hem zijn te vinden op de website www.boekenwereld.com en www.sp.nl.

Zijn literaire debuut, Vannacht is de wereld gek geworden (1997), werd bekroond met de Rabobank Lenteprijs voor de literatuur 1998 en genomineerd voor de ECI-prijs voor Schrijvers van Nu.

Zijn roman De passievrucht (1999) werd bekroond met de Generale Bank Literatuurprijs 1999; de rechten voor het boek werden in ruim dertig landen verkocht In december 2003 ging de verfilming in première (scenario Kees van Beijnum). Ook van Lisa's adem (2001) zijn inmiddels verschillende vertalingen verschenen.

Karel Glastra van Loon woonde met zijn partner Karin Kuipers en dochters Bobbie, Noa en Dante in Hilversum. In januari 2004 werd hij getroffen door een kwaadaardige hersentumor, waaraan hij op 1 juli 2005 overleed.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling / Relatie leven/werk

Karel Glastra van Loon is een sterk geëngageerd auteur. De eerste non-fictieboeken die hij schreef, hadden een grote maatschappelijke lading. Hij debuteerde in 1994 met De Poppe-methode over milieuactivist Remi Poppe, in 1995 gevolgd door Herman (samen met zijn partner Karin Kuipers), een ‘biografie’ van de eerste genetisch gemanipuleerde stier van Nederland. In 2000 schreef hij met Jan Marijnissen, de voorman van de Socialistische Partij, De laatste oorlog, over de rol van Nederland in internationale conflicten.

In de verhalenbundel Vannacht is de wereld gek geworden (1997) maakte Glastra van Loon de stap van onderzoeksjournalist naar literair auteur. In de verhalen lopen fictie en werkelijkheid door elkaar. In het eerste verhaal, ‘De taal van zwaluwen’, schrijft hij bijvoorbeeld over Het Plein van de Hemelse Vrede in Peking, waar hij als journalist aanwezig was toen daar in 1989 de studentenopstand uitbrak. De namen in dit boek zijn door hem bedacht, maar de personages zijn gebaseerd op werkelijk bestaande personages. Ook in het enkele jaren later geschreven De onzichtbaren (2003) verwerkte hij nadrukkelijk werkelijkheid tot fictie: in 2001 verbleef hij met zijn gezin op verzoek van Stichting Vluchteling drie maanden in Thailand en Birma. In De onzichtbaren beschrijft hij de Birmaanse geschiedenis aan de hand van het leven van Min Thein, een uit de christelijke minderheidsgroep Karen afkomstige advocaat.

Ondanks het fictionele karakter van beide boeken zijn de actualiteit en de werkelijkheid er voortdurend in aanwezig. Deze vermenging van werkelijkheid en fictie was een bewuste keus: Glastra van Loon voelde de behoefte verhalen te schrijven die minder aan actualiteit, tijd en plaats gebonden waren dan een journalistieke reportage en die de lezer op een minder zakelijke en vluchtige manier zouden raken. De journalistiek is in zijn ogen paradoxaal: hoewel journalisten zich bezighouden met de meest essentiële onderwerpen in het bestaan, gaan zij daar vaak oppervlakkig en ongeïnteresseerd mee om.

Thematiek

Glastra van Loons werk is een pleidooi voor engagement en romantiek. De romans De passievrucht (1999) en Lisa's adem

(2001) hebben zulke essentiële onderwerpen als liefde en waarheid als thema, al blijft ook daarin de journalist aanwezig: de tekst getuigt van gedegen onderzoek en de schrijver verantwoordt zijn bronnen. Een specifieke relatie met het leven van de auteur is er echter niet; of het zou moeten zijn dat de herinnering aan een jeugdliefde en de vruchtbaarheidsonderzoeken voorafgaande aan zijn vaderschap Glastra van Loon op het idee brachten van De passievrucht.

In deze roman beschrijft hij de zoektocht van Armin Minderhout, die ontdekt dat zijn zoon Bo zijn kind niet kan zijn. Monika, de moeder van het kind, is inmiddels overleden, en op zoek naar de biologische vader (‘de dader’) overweegt Armin alles wat hij al die jaren over zichzelf en zijn leven heeft geloofd en probeert hij antwoord te geven op vragen die hij liever nooit had gesteld: wat weet je van degenen die je liefhebt en hoe goed ken je je naasten?

Ook zijn tweede roman, Lisa's adem, beschrijft een speurtocht, en wel die naar de mysterieuze tiener Lisa die tijdens een vakantie in Frankrijk spoorloos verdwijnt. De achterblijvers - haar vriendje Talm, haar moeder Sophie en haar stiefvader Sebastiaan - moeten leren leven met vragen waarop zij nooit antwoord zullen krijgen. Ook de lezer blijft met vragen zitten, met name over de verhouding tussen het meisje en haar stiefvader.

In beide romans wordt afgerekend met een jeugdliefde: het ideaal van deze inmiddels verloren liefde blijkt in geen van beide gevallen te kloppen. De passievrucht is het boek waarin de antwoorden staan: eind goed, al goed. Lisa's adem is het boek met de vragen. Het eindigt met de zin: ‘Echt, het komt goed.’ Maar de lezer begrijpt dat dit een wens is: het komt níét goed, de personages hebben aan het eind van het boek de lessen niet geleerd.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

De thematiek van de romans blijft niet beperkt tot de liefde en het zoeken naar antwoorden. Dat heeft alles te maken met de visie van Glastra van Loon op de wereld en het schrijverschap. Als calvinist van huis uit leerde hij dat het leven plichten met zich meebrengt, zoals de eis kritisch te blijven ten aanzien van de macht en verzet te bieden tegen schijnbare vanzelfsprekendheden. In De passievrucht laat hij Armin hardhandig kennisma-

ken met dergelijke schijnbare vanzelfsprekendheden; door aandacht te besteden aan de niet-canonieke bijbelboeken geeft de auteur bovendien aan het traditionele gezag van de bijbel niet als onbetwistbaar te beschouwen.

In zijn optiek moet de mens niet te snel denken de wereld te kennen. Vragen staan dan ook centraal in zijn romans. Hoewel hij vindt dat het goed is de treurnis van de wereld tot je te laten doordringen, heeft hij ook een romantische visie op de werkelijkheid en houdt hij niet van cynische, ironische literatuur. Literatuur moet meer zijn. Hij is van mening dat het neoliberale kapitalisme van zijn tijd schrijversgereedschap als verwondering, stilte, contemplatie en verlangen bedreigt. Omdat dit kapitalisme helemaal gericht is op snelle bevrediging van behoeftes en alles in dienst stelt van de vraag of er geld mee te verdienen valt of niet. Hij vraagt zich als auteur af wat er in de wereld aan de hand is. In zijn schrijven zoekt hij naar een vorm van engagement; literatuur dient zich volgens Glastra van Loon bezig te houden met de verdrukten, omdat de wereld onrechtvaardig in elkaar zit. Het onrecht in de wereld moet de voedingsbodem van de literatuur zijn. In Vannacht is de wereld gek geworden en De onzichtbaren komt dit het meest nadrukkelijk naar voren.

Stijl / Techniek

De stijl van Glastra van Loon kenmerkt zich door heldere dialogen en kale zinnen. Korte fragmenten, perspectiefwisselingen en een duidelijke verhaallijn houden de lezer bij de les. De onzichtbaren is daarop een uitzondering, want daarin is de auteur lyrischer en neemt hij veel tijd voor (geschiedkundige) uitweidingen. Zijn werk is door zijn schrijfstijl zo toegankelijk dat naast de plot ook andere verhaallijnen moeiteloos te volgen zijn.

Verwantschap / Traditie

Deze stijl maakt Glastra van Loon verwant aan auteurs als Nescio en de Amerikaan Cormac McCarthy, die hij beide bewondert; wat de spanningsopbouw betreft kan De passievrucht zich meten met thrillers als die van Thomas Ross en René Appel. Glastra van Loon voelt zich geïnspireerd door de literatuur van eind negentiende eeuw: toen de wereld nog echt was en men uit verwondering over de wereld deze onderzocht (Jules Verne). Door zich te mengen in het maatschappelijk debat is hij bovendien verwant aan auteurs als Leon de Winter en Koos van Zomeren.

Kritiek / Publieke belangstelling

Hoewel beperkt in aantal, waren reacties op Vannacht is de wereld gek geworden grotendeels positief, al konden niet alle critici waardering opbrengen voor de vermenging van feit en fictie. Waar in dit debuut de verhaalstructuur en de stijl af en toe nog wankel werden genoemd, werden later zijn leesbare stijl en spanningsopbouw geroemd. Tegenover de stille ontvangst van zijn non-fictie en Vannacht is de wereld gek geworden staat de in brede kring lovende ontvangst en het publieke succes van De passievrucht. Het boek werd met een verkoop van 300.000 exemplaren een bestseller en ook de verfilming was een kassucces. Ondanks de lof voor stijl en spanning werd de roman ook wel getypeerd als gemaksliteratuur.

Lisa's adem stond in alle opzichten in de schaduw van deze succesroman. Het boek werd minder goed verkocht en door de recensenten veel kritischer besproken dan De passievrucht. Behalve in hun geringere waardering voor Lisa's adem zijn de critici het in geen enkel opzicht volledig met elkaar eens. Of het nu de tragiek van het verhaal is, de geloofwaardigheid van de personages, de spanning, de stijl, of de structuur van het boek, de meningen zijn verdeeld. Maar op alle punten is er kritiek.

De onzichtbaren werd nog minder goed besproken, maar verkocht nog altijd goed. De algemene opinie van de critici was vergelijkbaar met die over het literair debuut: Glastra van Loon had beter een reportage kunnen schrijven dan een roman. Dat neemt niet weg dat er over het algemeen waardering was voor zijn intentie het leed onder de Birmaanse dictatuur te laten zien. Als belangrijke minpunten van de roman zagen de recensenten de saaie personages, het gebrek aan spanning, de opzichtige vermenging van werkelijkheid en fictie en de verbeelding die ten koste gaat van moraal en didactiek. De kritiek was onverbiddelijk: in tegenstelling tot De passievrucht zou De onzichtbaren van geen betekenis zijn voor toekomstige generaties lezers. In die zin heeft Glastra van Loon last van de paradox die hij de journalistiek verwijt: ook al handelen zijn romans over essentiële thema's van het leven, tegelijkertijd ontbreekt echte diepgang en is zijn werk gemaksliteratuur, vooral geschikt voor de lezer die wil weten hoe het verhaal afloopt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

98 Kritisch lit. lex.
augustus 2005