Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Marnix Gijsen

door Harry Bekkering

1. Biografie

Joannes Alphonsius Albertus (Jan-Albert) Goris, die later het pseudoniem Marnix Gijsen zou voeren, werd op 20 oktober 1899 geboren te Antwerpen. Hij werd nogal streng katholiek opgevoed, zowel thuis als bij de nonnen, de broeders en de jezuïeten van Sint-Ignatius. Zijn ouders kwamen uit een eenvoudig milieu van kosters, schoenlappers en ambachtslieden, maar in de familie had één het gebracht tot onderwijzer. Deze werd het voorbeeld. Studeren, geleerdheid veroveren, in die richting werden Jan-Albert en zijn oudere broer René opgevoed.

Door zijn zwakke gezondheid werd hij op jeugdige leeftijd driejaar ondergebracht bij familie in Schoten en Brasschaat. Na zijn terugkeer uit deze ‘buitengewesten’ begon een moeilijke aanpassingsperiode, met talrijke botsingen met zijn ouders, in het bijzonder met zijn moeder.

Hij deed handelsstudiën aan de Sint-Ignatiushogeschool te Antwerpen, maar deze vorming bevredigde hem niet volledig; eenzelvig, tamelijk chaotisch bestudeerde hij de klassieke wereld van Athene en Rome. In die jaren (1916-1917) sloot hij zich actief aan bij het verzet tegen de overheersing van het Frans in het onderwijs. Dit leidde ertoe dat hem de toegang tot de hogeschool werd ontzegd. Hij ging echter ononderbroken door met studeren, met het verwerven van kennis, die hij later in essays, kritieken en kronieken en ook in zijn romans en verhalen zou verwerken.

Een paar jaar was hij werkzaam in het uitgeversbedrijf De Standaard. Uit die tijd dateren ook zijn eerste literaire optreden en zijn contacten met literaire grootheden als Paul van Ostaijen en Karel van den Oever, auteurs die elkaar vonden

in het humanitair-expressionistische tijdschrift Ruimte (1920-1921).

De schuilnaam waaronder hij publiceerde, is in zijn onderdelen simpel te begrijpen: zijn moeder heette Euphrasia Gijsen, en de voornaam refereert aan Marnix van Sint-Aldegonde, de non-conformistische burgemeester van Antwerpen uit de zestiende eeuw. Opvallend in deze naamgeving is uiteraard dat een katholiek de voornaam koos van een strijdend calvinist.

Intussen was Gijsen ook werkzaam geweest in de journalistiek, onder meer als verslaggever van de Antwerpse Olympiade in 1920, en werd hij secretaris van een aantal Antwerpse politici. In 1922 moest hij die veelzijdige activiteiten staken: hij werd soldaat. Gijsen heeft deze tijd niet als de meest verheffende in zijn leven beschouwd. Hij trachtte aan deze deprimerende situatie te ontkomen door zich met volledige inzet op de studie te werpen en bereidde zich voor op een academische graad.

Na het behalen van de doctorstitel te Leuven, in 1925, wijdde hij zich meer bewust aan de opbouw van een wetenschappelijke carrière. Hij studeerde en werkte in Freiburg (Zwitserland), Parijs (Sorbonne), Londen (School of Economics) en in het Rijksarchief te 's-Gravenhage. De belangrijkste reis - én in literair én in maatschappelijk opzicht - was die naar de Verenigde Staten, waar hij werkte aan de Universiteit van Seattle.

Na deze reizen bekleedde hij in België tal van overheidsfuncties: kabinetschef van de burgemeester van Antwerpen (1928-1932), kabinetschef van de minister van Economische Zaken (1932-1937), commissaris-generaal voor het toerisme, In 1939 verliet hij Europa met een zware opdracht: hij moest de Belgische vertegenwoordiging leiden op de wereldtentoonstelling te New York. Doordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak, bleef hij in Amerika, waar hij hoofd werd van het Belgian Government Information Center. Ook later heeft hij er, in zijn functie van gevolmachtigd minister (vanaf 1959) en hoogleraar (historicus), baanbrekend werk verricht met talrijke publikaties over kunst, Belgische problemen (onder andere de Kongolese kwestie) en met voordrachten, waarin hij de Amerikanen vertrouwd maakte met België. In diezelf-

de periode verwierf hij in Vlaanderen ruime bekendheid door zijn wekelijkse radiopraatje ‘De stem uit Amerika’ (1946-1964).

Hij trouwde, na een tragisch verlopen jeugdliefde, in 1929 met Julia de Bie. Hun huwelijk bleef kinderloos. Hij verliet haar in 1946, maar kon pas in 1976, dank zij een nieuwe wet, officieel scheiden. Een maand later trouwde hij met Maria Magdalena Bambust, die hij in 1941 in New York had leren kennen.

Behalve in het tijdschrift Ruimte publiceerde hij tussen de wereldoorlogen in De Gemeenschap en was hij redacteur van Forum. In die functie was hij medeschuldig aan de opheffing van dat tijdschrift. Later was hij redacteur van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (1946-1968), waarin Joachim van Babylon vóórgepubliceerd werd, en van De Nieuwe Stem (1948-1956); ook leverde hij geregeld bijdragen aan De Gids.

Zijn werk werd vaak vertaald (met name Joachim van Babylon) en vele malen bekroond, onder meer met de driejaarlijkse Staatsprijs voor het proza voor zijn roman Er gebeurt nooit iets (1957) en de vijf jaarlijkse Staatsprijs voor zijn gehele oeuvre (1970). In Nederland mocht hij bij zijn vijfenzeventigste verjaardag (1974) de driejaarlijkse Staatsprijs der Nederlandse letteren in ontvangst nemen.

In april 1968 had Gijsen zich, na zijn pensionering, als ambteloos burger in Brussel gevestigd. In 1975 werd hij in de adelstand verheven. Hij stierf op 29 september 1984 te Lubbeek.

2. Kritische beschouwing

Verwantschap

Gijsen debuteerde met expressionistische verzen in verschillende tijdschriften, een expressionisme dat later door literatuurhistorici als humanitair is aangeduid. In 1920 verscheen de Lof-litanie van de Heilige Franciscus, die Gijsen later als te barok zou verwerpen: te retorisch, exuberant, een bacchanaal van beelden, overmoedig van toon, onevenwichtig. Het gedicht geeft een beeld van de geëxalteerde mentaliteit van de jonge generatie na de Eerste Wereldoorlog.

Ontwikkeling

In 1925 verscheen zijn tweede verzenbundel, Het huis, anekdotisch-expressionistische gedichten. Pas veel later, in 1963, na een uiterst produktieve periode op het gebied van het proza, zou er weer poëzie van hem verschijnen, The house by the leaning tree, door hem zelf als een ‘suite archaïsche gedichten’ aangeduid, minder expressionistisch, veeleer een soort document humain.

In de periode die op zijn dichterlijke activiteiten volgde, hield hij zich voornamelijk bezig met kritische en journalistieke werkzaamheden. Een verblijf in Amerika en een reis naar Griekenland inspireerden hem tot het schrijven van twee reiskronieken: Ontdek Amerika (1927) en Odusseus achterna (1930). Tien jaar lang besprak hij in De Standaard de dichterlijke produkten van zijn tijd. Een selectie van de kritieken uit deze periode werd gebundeld in twee delen Peripatetisch onderricht (1940 en 1942). Ook publiceerde hij een studie over de literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830 (1940). Als pure literator deed Gijsen, na een zwijgen van meer dan twintig jaar, opnieuw van zich spreken in 1947, toen zijn eerste roman verscheen, Joachim van Babylon.

Visie op de wereld / Thematiek

Dikwijls - in interviews, radio- en televisiegesprekken en uiteraard in zijn strikt autobiografische geschriften (Zelfportret, gevleid, natuurlijk, De leerjaren van Jan-Albert Goris, Biecht van een heiden) - heeft Gijsen zijn opvattingen over het schrijverschap en zijn eigen schrijverschap in het bijzonder kenbaar gemaakt. De sterk autobiografische inslag van zijn werk verdedigt hij met de stelling dat een schrijver op die wijze een veel rechtstreekser beroep doet op de lezer dan een niet-autobiografisch schrijver: de laatste betrekt de lezer alleen in zijn verhaal, de eerste betrekt hem ook in zijn leven, want hij

dwingt de lezer aandacht te hebben voor datgene wat voor de schrijver van groot persoonlijk belang is.

Gijsen geeft bovendien te kennen dat hij eigenlijk alleen maar autobiografisch schrijven kan. Desondanks speelt in zijn zienswijze het scheppende element wel een rol: ook de autobiografische auteur is een schepper, ‘omdat de levende en beleefde gegevens zich slechts hoogst zelden voordoen als een afgerond geheel, en omdat juist de moraal van het verhaal [begin en einde kennelijk voor Gijsen. HB] door de auteur losgemaakt moet worden uit de verwarring der feiten.’ Het is op dat gebied dat de schrijver scheppend optreedt.

Relatie leven/werk

In het ene werk meer dan in het andere zijn dus lijnen te trekken naar Gijsens biografie. Zo wordt het milieu in Schoten en Brasschaat, waar hij opgroeide, in zijn Vlaamse romans en verhalen vaak geëvoceerd als ‘Blaren’; de kleingeestigheid en schijnheiligheid ervan zijn regelmatig terugkerende topoi. Vooral in Klaaglied om Agnes wordt weinig verhuld, als we de schrijver mogen geloven: ‘Het hoort tot het meest doorleefde van wat ik geschreven heb; ook is het autobiografisch, ten eerste doordat Agnes [= Maria Rooman. HB] werkelijk bestaan heeft, ten tweede door de beginnende breuk met de waarden, die mij in mijn jeugd zijn voorgehouden. Wie met mijn werk kennis wil maken, weet met deze roman waar hij aan toe is.’ Ook in De lange nacht en De man van overmorgen is veel van Gijsens leven terug te vinden: zijn vroegere vriend, de flamingantische advocaat en nationalist Floris Couteele, treedt in verschillende gedaanten (Benoni, Seger Olbrecht) in deze romans naar voren. Beide boeken vertellen het ‘werkelijke’ verhaal van een vriendschap die omslaat in haat. Dat ook zijn zich in Amerika afspelende romans velerlei autobiografische elementen bevatten, spreekt bijna voor zichzelf.

Kunstopvatting / Techniek

Vormkwesties spelen in zijn literatuuropvatting een geringe rol. Hij beroept zich voor zijn zienswijze in dezen nogal eens op een uitspraak van de beroemde Amerikaanse romancier Henry James: ‘Character is plot.’ In een gesprek met Joos Florquin expliciteert hij deze opvatting: ‘Ik geloof dat het begint met een moraal, het begint met een grondidee, waar ik dan een toepassing voor zoek en een illustratie is enkel in de

anecdote, als men dat zo noemen wil, te vinden. Er is dikwijls gezegd dat er in mijn boeken niets gebeurt. Er gebeurt zelden of nooit iets violents, iets geweldigs in [vergelijk de titel van één van zijn romans, Er gebeurt nooit iets. HB], maar de personages verschuiven toch, ze komen toch in een dramatische positie en ze vinden een oplossing of ze vinden er geen. Dat is tenslotte toch wat een boek moet zijn.’ De inhoud van zijn werk acht Gijsen dus van grotere waarde dan de vorm, omdat hij de ontroeringswaarde van het literaire werk hoger aanslaat dan de zuiver formele.

Gijsen streeft in zijn werk de grootst mogelijke eenvoud en directheid na. Gecompliceerde romanstructuren zal men bij hem niet aantreffen. Hij noemt zichzelf dan ook een classicus: helderheid en harmonie staan voorop. Zijn leermeester noemt hij Benjamin Constant; hij is er met de filosoof van Le Bourgeois Gentilhomme van overtuigd dat ‘Belle Marquise, vos beaux yeux me font mourir d'aimer’ de beste uitdrukking is voor de gevoelens van M. Jourdain.

Een roman is voor Gijsen een getuigenis, schrijven een vorm van zelfverweer, een oratio pro domo. Dit betekent dat elke schrijver in zekere zin een exhibitionist is, die in het geheel niet trots is op wat hij in de spiegel van zijn geschriften ziet, maar wiens enige troost en trots hierin bestaat, dat hij door zijn werk ook een spiegel voor zijn lezers kan zijn. De essentiële functie van het schrijven is en blijft bij hem: tegenover zichzelf en anderen, de lezers, een verklaring te vinden voor zijn gedrag en zijn denken.

Visie op de wereld / Thematiek

In Zelfportret, gevleid, natuurlijk stelt hij dat een schrijver in zijn werk drie fundamentele vragen dient te stellen en te beantwoorden: Welke is zijn verhouding tot het andere geslacht? Hoe staat hij tegenover de maatschappij en de wereld waarin hij leeft? En ten slotte: hoe is zijn houding tegenover een Opperwezen, en als hij daarin niet gelooft, hoe oordeelt hij dan over zichzelf? In vrijwel elk werk van Gijsen duiken deze vragen, in wisselende verhouding, op.

Verwantschap
Thematiek

- In zijn opvattingen ten aanzien van de verhouding tussen man en vrouw bekent Gijsen een romanticus te zijn. Hij sluit zich in dit opzicht aan bij de stelling van zijn landgenoot Johan Daisne, dat liefde een schepping is van vergoding. Voor een romanschrijver bestaat er geen belangrijker vraagstuk

dan het nagaan van de groei en de geleidelijke consolidering van een menselijke verhouding en eventueel van haar geleidelijke ontbinding. In veel van zijn romans en verhalen tracht Gijsen dan ook aan te tonen hoe klein de afstand is tussen liefde en haat, hoezeer genegenheid berust op een labiel evenwicht. In zijn uitlatingen over de erotische aspecten van de verhouding tussen man en vrouw verzet hij zich enigermate tegen de geest van zijn tijd. Hij heeft nooit geprobeerd de technische zijde van de erotiek te ontleden, niet uit gêne, maar omdat hij meent dat wat op dat terrein niet sacraal is, van geen bijzonder belang kan zijn.

- Ten aanzien van de tweede vraag wijst Gijsen erop dat, hoewel zijn werk niet bol staat van sociale bekommernissen, zijn helden over het algemeen underdogs zijn. Zijn mannelijke personages zijn eerder onderworpenen, die geen beslissende invloed op de gebeurtenissen uitoefenen, dan meesters van het leven. Vooral zijn studie van de economische geschiedenis van zijn vaderstad heeft hem met essentiële sociale problemen geconfronteerd. Ook wijst hij in dit verband op de sociale wantoestanden gedurende zijn jeugd. Wat de mensen van zijn generatie en milieu het meest opviel, was de schaamteloze exploitatie van de katholieke arbeidskrachten in het onderwijs en elders (een illustratie van het eerste vindt men in de beschrijving van de sociale positie van Agnes' vader in Klaaglied om Agnes). Reeds zeer vroeg blijkt deze houding, getuige een opmerking op een jeugdcongres in 1928, waar Gijsen sprak over de christelijke werkgevers in de moderne economie: ‘Ik ken menig vroom atelier, waar Gods zon een legende is en waar tuberculose gekweekt en aangemoedigd wordt als ware zij een godgevallig gewas en dat alles in naam van de aartsvaderlijke vormen en gebruiken.’

Visie op de wereld

- Op de derde vraag is een antwoord te vinden in Biecht van een heiden en in fictionele vorm met name in De afvallige. De wijziging in zijn geloofsovertuiging schrijft hij voornamelijk toe aan wijsgerige overdenkingen, geïntensiveerd door de oorlogsomstandigheden van 1940-1944. Het, wat hij noemt, monolitisch en anti-oecumenisch karakter van het roomse geloof heeft hem nooit gelegen; bovendien had hij grote bezwaren tegen het autoritaire karakter van de kerkelijke organisatie en voelde hij zich meer aangetrokken tot de

democratie der protestantse sekten. Zijn belangrijkste bezwaar tegen de christelijke religie komt echter hierop neer: het is hem onmogelijk een openbaring in tijd en ruimte te aanvaarden, een geloof gebonden aan en afhankelijk van zogenaamde historische feiten. Evenmin slaagt hij erin het probleem van het menselijk lijden te aanvaarden of er een afdoende verklaring voor te vinden. Dogma's en de theologische finesses van welke religie dan ook zijn van secundair belang: geloof, als het dan toch moet bestaan, zou een stelsel van morele gedragsregels moeten zijn, met dien verstande, dat men die regels ook buiten een kerkelijk verband kan ontdekken.

Thematiek

Zoals aangegeven vormt de Tweede Wereldoorlog een belangrijk keerpunt in zijn leven: hij wijst het geloof definitief af; daarvoor in de plaats groeit een steeds sterker wordend stoïcijns agnosticisme. Niet alleen in zijn na zoveel jaren weer hervatte activiteit op het gebied van poëzie blijkt deze mentaliteitswijziging (Vier gedichten van Joachim, opgenomen in de herdruk van Het huis, 1948), maar vooral uit de reeks romans en verhalen, die na de oorlog begon te verschijnen. Zijn eerste, en naast Klaaglied om Agnes bekendste, roman Joachim van Babylon werd door bemiddeling van zijn vriend Jan Greshoff in 1947 uitgegeven door A.A.M. Stols. Deze roman is gebaseerd op de apocriefe bijbelse geschiedenis van de kuise Suzanna, symbool van deugd en Schoonheid. Met ironie en scepsis wordt dit gegeven behandeld.

In feite beschrijft de roman de mislukking van een huwelijk. Het verhaal begint met de dood van Suzanna en geeft haar relatie met Joachim weer in een terugblik door de ogen van de laatste. Door het gebruik van de ik-vorm krijgt het verhaal de authenticiteit van een autobiografie, maar door de nuchtere afstandelijkheid tevens het karakter van een moralistische vertelling. Joachims illusies en zijn geloof in godsdienst en schoonheid hebben aan het eind van zijn leven - het moment van vertellen - plaatsgemaakt voor een stoïcijnse levensaanvaarding en een nuchter-ironische acceptatie van het menselijk tekort. De roman bevat, naast of juist in toespelingen op contemporaine situaties, tal van autobiografische elementen.

Publieke belangstelling

Vanwege het agnostische karakter ervan maakte het boek met name in katholieke kringen nogal wat los; ook weigerden de verantwoordelijke instanties Gijsen de Provinciale Premie voor letterkunde van de provincie Antwerpen toe te kennen die hem door een jury voor dit boek was toegedacht. Toppunt van controverse valt wel te vinden in het feit dat Joachim van Babylon een drietal tegenromans teweegbracht, twee vanuit het standpunt van Suzanna (Esther de Raad, Het antwoord van Suzanna en Yvonne de Man, Een vrouw met name Suzanna) en een vanuit de visie van Daniël (L.S. Palder, Brief van Daniël). Alleen al op grond hiervan is het geen wonder dat Joachim van Babylon een groot aantal herdrukken beleefde.

Ontwikkeling

Vanaf dat moment verscheen bijna jaarlijks een nieuwe roman of verhalenbundel. Zoals gezegd zijn ze vrijwel allemaal voor een groot deel autobiografisch; wellicht is daar ook het grote aantal ik-romans en -verhalen uit te verklaren. Gijsens proza is onder te verdelen in twee grote groepen: de ene groep handelt over zijn jeugd in Vlaanderen, de andere laat het gebeuren zich afspelen in Noord-Amerika, waar hij immers vrijwel de gehele tweede helft van zijn leven doorbracht.

De Vlaamse romans en verhalen (onder andere Telemachus in het dorp, De man van overmorgen, Klaaglied om Agnes, De oudste zoon, De lange nacht, Ter wille van Leentje) zijn een evocatie van zijn jeugd in Vlaanderen, vol bitterheid soms om een frustrerende opvoeding - een afrekening tegelijkertijd met het katholieke verleden -, soms wordt die jeugd beschreven met de ironie en de ontroering van iemand die afstand heeft leren nemen.

Thematiek

De andere groep wordt gevormd door de romans en verhalen die spelen in de Verenigde Staten, zeer dikwijls in New York (De kat in den boom, Lucinda en de Lotoseter, De vleespotten van Egypte). De kosmopolitische aard van zijn personages - de joods-Russische emigranten, de verlopen Centraalamerikaanse kunstenaar, de Antwerpse gevangene in Mijn vriend de moordenaar - verhindert Gijsen niet zijn bekende thematiek aan de orde te stellen: goed en kwaad (ook de titel van een van zijn in Amerika zich afspelende romans), geloof en ongeloof, eenzaamheid en liefde, het verlangen naar tederheid en geborgenheid, de erotiek van de oudere man.

Over zijn lange verblijf in Amerika heeft hij een tetralogie geschreven, waarvan de delen niet in de juiste volgorde verschenen. Het eerste deel, Het paard Ugo, werd weliswaar als eerste gepubliceerd, maar vervolgens zagen het derde, Harmágedon, en het vierde deel, De kroeg van groot verdriet, het licht. Met het tweede deel, De loopgraven van Fifth Avenue, is hij zeer lang bezig geweest. Dit deel kostte hem om allerlei redenen nogal wat moeite, zoals hij uitlegt in een interview met Willem M. Roggeman: ‘Want om te schrijven over de oorlog en de Belgische kolonie moet ik er mensen bij brengen, die nog leven... Het is de geschiedenis van de oorlog, gezien vanuit New York en vanuit het toenmalige Kongo.’

Door de voortgezette confrontatie Amerika-Europa sluiten deze romans aan op onder meer De vleespotten van Egypte en Luanda en de Lotoseter. Gijsen brengt er in een lossere structuur een verzameling feiten, motieven en personen bijeen tegen de achtergrond van bepaalde historische gebeurtenissen: het wachten op Pearl Harbour tijdens de Tweede Wereldoorlog, en de Cuba-crisis in 1962. Dat geeft deze romans een bijzondere spanning in een sombere neerdrukkende sfeer, waarin, zoals gezegd, de bekende thema's van Gijsen zijn opgenomen. Ik-figuren die hun problemen steeds als wereldschokkend ondergingen, zien zich, als alle Europese bannelingen, ineens geconfronteerd met gebeurtenissen van een veel wijdere strekking.

Opvallend is wel dat Gijsen in zijn tetralogie meer dan elders kritiek uitoefent op de Amerikaanse samenleving, waarvan hij vaststelt dat die beheerst wordt door ‘primaire en vulgaire sex’. Mensen worden in Amerika geëxploiteerd door nergens voor terugdeinzende ‘money-makers’. Een voor deze American-way-of-life typerend beeld geeft hij vooral in het laatste hoofdstuk van De kroeg van groot verdriet: de ik-figuur ziet een stripteasedanseres een overdosis slaappillen innemen. Hij probeert hulp te zoeken, maar onverschilligheid is zijn deel. De vier delen geven Gijsens ervaringen van 1939 tot 1964 in geromantiseerde vorm weer. De verhalen uit De diaspora en Mijn vriend de moordenaar kunnen als een aanvulling op deze tetralogie worden beschouwd.

Traditie

‘Classicus’ noemde Gijsen zich. Hij is het in meer dan één

opzicht. Zijn werk bevat namelijk nogal wat klassieke reminiscenties. Dat is niet zó verwonderlijk voor wie in Zelfportret, gevleid, natuurlijk leest dat Gijsen dank zij zijn passie voor de Oudheid de Homerische gedichten ontdekt. In hetzelfde boek geeft Gijsen aan op welke punten hij lering heeft getrokken uit klassieke geschriften: ‘Dat er geen specifieke dichterlijke onderwerpen en geen dichterlijke taal bestonden, bleek mij al te duidelijk wanneer ik de scène waarin Odysseus de vrijers van Ithaca afslacht las.’ Beheersing, in stilistisch opzicht vooral, zegt hij ontleend te hebben aan de klassieke auteurs.

Zijn grote verwantschap met de sfeer van de klassieke Oudheid manifesteert zich op verschillende manieren. Via het optreden van een classicus als hoofdfiguur in verhalen uit Mijn vriend de moordenaar en De grote god Pan en de roman Lucinda en de Lotoseter, waar reeds in de titel een Homerische allusie aanwezig is. In het laatste boek doet hij deze veelzeggende uitspraak: ‘Mijn vaderlandsgevoel was nooit erg onstuimig geweest, het Oude Hellas was mijn vaderland.’ Griekenland en Amerika blijken - naast zijn geboorteland uiteraard, maar op een andere manier - culturele inspiratiebronnen voor zijn schrijverschap te zijn geweest. In Odusseus achterna worden de twee culturen op fraaie wijze tegenover elkaar gesteld: ‘Iedere Europeaan kan slechts twee grote intellectuele avonturen beleven: Amerika en Hellas. Met Amerika en zijn zedelijk barbarisme wordt hij “geconfronteerd”. Het trekt al zijn verworvenheden brutaal in twijfel, ondermijnt al spottend zijn zedelijke waarden. Maar naar het witte Hellas drijft hem de donkere dankbaarheid om wat de basis van zijn geestelijk leven is, de ontroerende liefde voor het land dat ons Odusseus schonk en Oedipus en Antigone en Alceste, en Iphigeneia en Sokrates en Aristoteles en Pheidias, om de kunstenaars al evenzeer als om de figuren die zij met ontstellende kracht uit het niets opgetrokken hebben en opgesteld in het voorportaal van elke beschaafde geest. Naar Griekenland gaan wij met ons hart, naar Amerika met ons kritisch verstand. [...] Tegen Amerika moeten wij ons elk moment verdedigen, aan Griekenland geven wij ons teder over.’

Homerus staat centraal in de verhalen ‘De perikelen van

Bergen op Zoom’ en ‘Verwarde biecht uit de Holland-bar’, beide uit de bundel De diaspora, evenals in, zoals de titel reeds aangeeft, ‘Worstelen in Homerische stijl’ (uit Allengs, gelijk de spin). In alle gevallen gaat het om de tegenstelling tussen de ongelijksoortige werelden van literatuur en werkelijkheid.

Relatie leven/werk / Thematiek

In zijn bekendste en meest autobiografische (vergelijk het samen met zijn broer geschreven Grafzuil voor Agnes) werk Klaaglied om Agnes verwerkt hij het meest expliciet klassieke gegevens: de mythe van Orpheus en Eurydice. De roman bevat een terugblik van een oudere ik-figuur op een jeugdliefde, die van existentiële betekenis is geweest. Direct in het begin van de roman is sprake van een indirecte verwijzing naar de mythe, wanneer de ik-figuur over zijn reeds na acht weken gestorven zusje Agnes spreekt en haar aanduidt als ‘een bleke schim’. Dit zusje is te beschouwen als de ‘oer-Eurydice’ en de latere geliefde is haar ‘her-verschijning’. Maar ook haar verliest hij. Het meisje bezit een zwakke gezondheid, hetgeen ten slotte leidt tot tuberculose. In deze termen wordt er over haar gesproken: ‘Het was of zij met enkele woorden (het bericht van de tuberculose) een muur had opgetrokken tussen haar en mij: de scheiding tussen gezonden en zieken, tussen hen die naar het leven toegaan en hen die zich in de duisternis terugtrekken.’

De ik-figuur vereenzelvigt zich dan met Orpheus en naarmate de ziekte verergert, wordt de identificatie steeds sterker. Evenals Orpheus is hij bereid met haar de tocht door de duisternis te maken. Als Agnes in Zwitserland is opgenomen in een sanatorium, wordt dat laatste omschreven als de wereld van Eurydice waar hij haar niet meer zal kunnen volgen. Agnes wordt op dat moment met zoveel woorden gelijkgesteld aan het mythologische personage. In de laatste zin van deze elegie-in-proza wordt nogmaals het eerder gememoreerde verband tussen het zusje Agnes en de geliefde Agnes gelegd: ‘Ik heb geweigerd de Heer te zien als een ijdele dwingeland, en het hart bitter als alsem, ben ik godslasterend het leven ingegaan, omwille van Agnes, mijn kuise bruid, mijn dode zuster, gelijk Eurydice tweemaal verloren.’ Of hem hetzelfde lot van de verscheuring door de Maenaden zal treffen, wordt aan de verbeelding van de lezer overgelaten, al wijst de godslasterende houding in zijn latere leven op een

innerlijke verscheurdheid, die vrijwel gelijk te stellen is aan de verscheuring door de Bacchanten.

Kritiek

De waardering voor Gijsens werk kent nogal wat schommelingen. Aanvankelijk werd er, met name in katholieke kringen, sterk gefulmineerd tegen Gijsens opvattingen omtrent godsdienst, maar met het vorderen van de tijd en de toename van Gijsens romanproduktie zijn dit soort geluiden afgenomen. In de plaats van de aandacht voor het controversiële karakter van het werk kwam, in meer of mindere mate, waardering voor de formulering, de ironie en de houding van de ik-figuur of van de hoofdpersonen. Wat overigens wel opvalt, is dat sommige critici al vroeg bezwaren opperden tegen de herhaling: men vond een nieuwe Gijsen vaak wel boeiend, maar te weinig nieuw.

Publieke belangstelling

Gijsen moet een groot lezerspubliek bereikt hebben. Dit kan worden afgeleid uit de talrijke herdrukken van zijn vroegere ‘afrekeningsromans’, die zich in Vlaanderen afspelen. Kennelijk kunnen heel wat jongeren - Gijsen figureert veelvuldig op boekenlijsten van middelbare scholieren en studenten - zich nog steeds terugvinden in zijn ik-figuren, in de jeugdherinneringen uit Telemachus in het dorp, in de adolescentenproblematiek in De lange nacht, in de eeuwig-tragische romantiek van Klaaglied om Agnes. Wellicht beantwoordt de individueel-kritische houding aan de verzetshouding van veel jongeren, terwijl het duidelijk moraliserende element in Gijsens werk anderzijds appelleert aan elk bewust of onbewust positief gericht jeugdidealisme. Dit alles - en ook het feit dat de Amerikaanse romans nog steeds worden herdrukt - wijst erop dat Gijsen kan bogen op een betrekkelijk grote groep lezers die, in weerwil van kritische recensies, zijn stem willen blijven beluisteren.

Kritiek

Want kritiek is Gijsen ook aan het einde van zijn literaire carrière niet bespaard gebleven. Vooral in Nederland is een omslag in de waardering vast te stellen, op het moment dat Jeroen Brouwers (in Maatstaf, 1976 en 1977) melding maakte van Gijsens slechte Nederlands (Brouwers heeft het over ‘schabouwelijk barbarentaaltje’ en ‘hoogneuzerige, erudieterige, citaterige schrijfstijl’) en onthulde in welke mate Gijsens werk door anderen (Greshoff bijvoorbeeld) geschreven is. Bij

het verschijnen van het verzameld werk zette Maarten 't Hart deze aanval voort met de opmerking dat veel werk van Gijsen ten onrechte ‘roman’ wordt genoemd: het zijn slechts door middel van veel wit en een grote letter tot romans opgeklopte verhalen, meende hij; ook vond 't Hart het oeuvre van Gijsen in hoge mate overschat. Met name dit laatste oordeel kon men op dat moment van meer critici horen. Gijsen lijkt zich voor het werk dat na de uitgave van zijn verzameld werk verscheen (Overkomst dringend gewenst; Het gordijn zakt), niet werkelijk te hebben ingespannen om het door Brouwers en 't Hart geschetste beeld te corrigeren. Werd hij bovendien voorheen vaak afgeschilderd als een ‘milde stoïcijn’, nu werd hij - net als bij zijn eerste romans, maar met andere accenten - fel geattaqueerd op zijn meningen (over homofielen, zigeuners en Zuid-Afrika). In Nederland werd er dan ook bij zijn overlijden betrekkelijk weinig aandacht aan zijn werk geschonken. In België verschenen daarentegen wel veel in-memoriamstukken, en werd er een tentoonstelling aan zijn persoon en werk gewijd.

Al lijkt hij dus vooral in Nederland bij zijn dood reeds een ‘vergeten’ schrijver, toch is het niet uitgesloten dat hij voor nieuwe generaties lezers zijn waarde zal blijven behouden, als een strikt individualistische moralist en chroniqueur.

3. Primaire bibliografie

Voor een meer uitgebreide primaire bibliografie raadplege men Anny Raman, Bibliografie van Marnix Gijsen, Hasselt 1973. Dit boek bevat naast een bibliografie van de afzonderlijke uitgaven tevens overzichten van werken van andere auteurs, die ingeleid, uitgegeven of vertaald zijn door Marnix Gijsen, van werken waaraan Gijsen heeft meegewerkt of waarin stukken van hem zijn opgenomen; bovendien een lijst van zijn bijdragen, verschenen in tijdschriften en weekbladen, alsmede een overzicht van de artikelen in dagbladen gepubliceerd. De bibliografie sluit af met een lijst van de stukken die van Marnix Gijsen in bloemlezingen zijn opgenomen.

4. Secundaire bibliografie

22 Kritisch lit. lex.
augustus 1986