Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Ida Gerhardt

door R.L.K. Fokkema en Rudi van der Paardt

1. Biografie

Ida Gardina Margaretha Gerhardt werd op 11 mei 1905 te Gorcum geboren. Haar vader was directeur van de plaatselijke ambachtsschool, een energiek man, die later promotie maakte door benoemingen als directeur van grotere scholen, respectievelijk te Schiedam en Rotterdam. Haar moeder stamde uit een orthodox boerengeslacht, was moeilijk in de omgang (speciaal tegen Ida), bleek een psychotische aanleg te hebben en is ook in een psychiatrische kliniek opgenomen. Ida had een oudere zuster, Truus (1899-1960), die nu als dichteres is vergeten, maar bij haar debuut werd bejubeld, en een veel jongere zuster, Mia (1918-1988), later hoogleraar te Utrecht in de vergelijkende literatuurwetenschap.

In het openbaar heeft zij er nooit over gesproken, maar uit een postuum gepubliceerde brief is gebleken dat zij een ouder broertje had, dat op jeugdige leeftijd is gestorven; haar moeder had gehoopt dat haar derde kind diens plaats zou innemen. Dat Ida een ‘ongewenst’ kind was, heeft zij herhaaldelijk laten blijken. Geen wonder dat de relatie van Ida tot haar moeder verstoord was.

In Rotterdam bezocht zij het Erasmiaans gymnasium. Een van haar leraren klassieke talen was de dichter J.H. Leopold (1865-1925), die haar geniale aanleg ontdekte en met haar als gelijke over poëzie sprak. Hoewel hun vriendschap uiteindelijk werd verbroken door ziekelijke achterdocht van de kant van Leopold (hij rekende haar tot de grote groep mensen die hem wilde schaden), is Gerhardt haar leraar altijd blijven vereren; als dichteres en vertaalster is zij blijvend door hem beïnvloed. Na

haar eindexamen ging zij in 1924 klassieke talen studeren in Leiden, maar na een huiselijke twist werd zij door haar ouders gedwongen het jaar daarop in Utrecht de studie voort te zetten. Onder meer door veel ziekte was de Utrechtse tijd voor haar geen succes, al was er een lichtpunt: zij trof er haar oudklasgenote Marie van der Zeyde, die er Nederlands studeerde. Het werd een hechte vriendschap, die een leven zou duren.

Toen zij in 1933 (dus laat) afstudeerde, was er niet direct een baan in het onderwijs - waar haar hart naar uitging - beschikbaar. Pas in 1936 kreeg zij haar eerste aanstelling als lerares klassieke talen: een tijdelijke betrekking op het Stedelijk Gymnasium te Groningen. In 1939 kreeg zij een volledige baan aan het Gemeentelijk Lyceum in Kampen, waar zij ook ging wonen. In 1951 vertrok zij naar Bilthoven, omdat haar gevraagd was op de Werkplaats van de onderwijsvernieuwer Kees Boeke een gymnasiale afdeling op te zetten. In 1963 werd zij om gezondheidsredenen afgekeurd en ging zij met vervroegd pensioen.

In 1967 verhuisde zij, samen met Marie van der Zeyde, met wie zij sinds 1956 samenwoonde, naar Eefde, een plaats die zij uitgezocht hadden vanwege de rust en het prachtige rivierenlandschap. Lange tijd bleef zij met grote inzet aan haar poëzie werken en, samen met haar levensgezellin, aan de vertaling van De Psalmen (1972), die voornamelijk in Ierland, hun tweede vaderland, tot stand is gekomen. Geleidelijk gingen beiden fysiek, maar ook psychisch (vrienden uit de laatste jaren schetsen evidente paranoia) achteruit. Marie van der Zeyde overleed op 9 maart 1990. Het jaar daarop werd Ida Gerhardt overgebracht naar het verpleegtehuis Berkelstaete te Wamsveld, alwaar zij op 15 augustus 1997 overleed.

Hoewel zij met regelmaat zich beklaagde over gebrek aan waardering voor haar werk, is Ida Gerhardt vaak onderscheiden. Het eerste blijk van waardering kwam van de Universiteit van Utrecht, die in 1942 haar cum laude toekende voor haar dissertatie: een vertaling van Lucretius' De rerum natura, boek I en V, met een uitvoerige inleiding over de vertaaltraditie van deze auteur. In 1945 kreeg zij voor Het veerhuis de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letter-

kunde. Driemaal ontving zij de Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam: in 1956 voor Het levend monogram, in 1962 voor De hovenieren in 1971 voor De ravenveer. In 1968 kreeg zij de Martinus Nijhoffprijs, speciaal voor haar vertaling van Vergilius' Georgica (die overigens al in 1949 was verschenen, dus een ‘inhaalslag’). Voor haar gehele oeuvre werd zij verschillende malen bekroond; in 1967 met de Marianne Philipsprijs, in 1970 met de Culturele Prijs van de Gemeente Arnhem, in 1979 met de Prijs voor Meesterschap van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (een onderscheiding die slechts eens in de vijftien jaar een dichter/schrijver te beurt valt) en eveneens in ïgjg met de P.C. Hooftprijs. Ida Gerhardt werd tweemaal koninklijk onderscheiden. In 1972 werd zij benoemd tot ridder in de orde van Oranje-Nassau; in 1981 werd zij officier in dezelfde orde.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

In 1940 debuteert Ida Gerhardt met de gedichtenbundel Kosmos, een bundel die wordt herdrukt in Het veerhuis (1945). In deze bundel ziet de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde aanleiding Ida Gerhardt de Van der Hoogtprijs toe te kennen. De toekenning lokt protest uit van de Criterium-dichters Vasalis, Hoornik en Aafjes, die in een open brief menen dat Gerrit Achterberg in aanmerking had moeten komen voor de aanmoedigingsprijs. Staat de poëzie van Ida Gerhardt eerst in de schaduw der oorlogsjaren, dan in die van Achterberg, volgende bundels vallen in de schaduw van de poëzie der Vijftigers die tussen 1950 en 1960 alle aandacht op zich weet te richten. De bundels mogen zich nochtans verheugen in stille bewondering, maar Ida Gerhardt krijgt pas ruime publieke waardering wanneer uitgeverclassicus Johan Polak kosten noch moeiten spaart voor de (her)uitgave van het werk.

Afgezien van de nieuwe bundels die bij hem sinds 1970 verschijnen, zorgt hij in 1971 voor de derde druk van Kwatrijnen in opdracht (1947), in 1972 voor de derde druk van De hovenier (1961) en in 1973 voor de derde druk van Het levend monogram (1955). Ten slotte verschijnt in 1978 onder de titel Vroege verzen een heruitgave van de vijf vroege bundels (Kosmos, Het veerhuis, Buiten schot (1947), Sonnetten van een leraar (1951) en De argelozen (1955)). Zoals de herdruk van de Georgica-vertaling (1949) in 1969 de classici de ogen opent, zo betekent deze uitgave de definitieve doorbraak van Ida Gerhardt, die zo lang zonder de publiciteit te zoeken op erkenning van haar talent heeft moeten wachten. Kunstredacteur K.L. Poll bekent in N.R.C. Handelsblad (12-1-1979) dat hij pas nu voor het eerst kennis genomen heeft van de poëzie van Ida Gerhardt. De lectuur ervan is hem een openbaring: ‘Achteraf kom ik allerlei medebewonderaars tegen die zeggen: O ja wist je dat niet? Nee, moet ik dan antwoorden, dat wist ik niet.’ De waardering vindt haar toppunt in 1979 wanneer de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde Ida Gerhardt bekroont met de Prijs voor Meesterschap voor haar gehele oeuvre, waaronder niet alleen haar gedichten begrepen worden maar ook haar dissertatie en andere

vertalingen. Onder die vertalingen neemt de vertaling uit het Hebreeuws van de Psalmen een bijzondere plaats in.

De bekroning geschiedt dit keer onder algemene bijval. Dit betekent overigens niet dat haar poëzie van een absolute grootheid is: binnen de conventies van vandaag is deze poëzie vooral uitzonderlijk. De bijzondere positie is te danken aan de omstandigheid dat haar poëzie-opvatting - die tevens een levensbeschouwing is - in tegenstelling staat tot wat thans gangbaar is. Destijds hebben dichters als Bloem, Nijhoff en A. Roland Holst niet zo in het openbaar van deze poëzie getuigd, omdat dit werk geheel en al past binnen de poëzieconventies van het verleden. Nu toont Ida Gerhardt in een tijd waarin de meest verscheiden poëzie-opvattingen bestaan, dat er ‘poëzie van allure geschreven kan worden die volop staat in de poëtische traditie’, zoals het juryrapport bij de toekenning van de Meesterschapsprijs zegt.

Kunstopvatting

Het titelgedicht van haar debuut Kosmos geeft reeds de poëzie-opvatting van Ida Gerhardt, waarvan zij sindsdien niet is afgeweken. In het voltooide gedicht vindt zij de ‘wetten van wisseling en wederkeering’ terug, die in de natuur gelden. De groei van het gedicht vergelijkt ze met die van een plant. Zoals een plant langzaam, vorm na vorm, groeit, zo ontstaat, woord voor woord, het gedicht waarin ten slotte ‘het diepst verlangen tot rust wordt in het woord’. In de vorm van het gedicht is ‘het trillende ingevangen’. Het vers is spiegeling van de natuur, zowel in de zin van weerspiegeling als bespiegeling. Het ‘overvele’ zoekt het gedicht in zijn eenheid samen te vatten en het is de taak van de dichter het gaaf en onverloren te doen zingen in de klankrijke taal van het vers. De natuur bevat een zin, die de dichter heeft te ontraadselen. Ook voor Ida Gerhardt is (het boek van) de natuur een woud van symbolen dat heenwijst naar een andere werkelijkheid en raadselachtige correspondenties bevat met het eigen leven. Een voorbeeld daarvan is ‘De eenling’ uit Het sterreschip:

Thematiek

Aandachtigheid en soberheid zijn de bondgenoten in het streven naar inlossing van het verlangen, naar delging van heimwee en pijn, naar de verwezenlijking van de droom en het op aarde onbereikbare geluk. Licht en water zijn de voornaamste symbolen die de dichter richten bij het schrijven van ‘der aarde schoonste spiegel, het gaaf gedicht’. Zij blijft daarbij als kind blind geloven in het Hollands landschap:

Ida Gerhardt weet zich geroepen tot ‘spiegelen en vertolken’, zij legt zichzelf ‘de tucht’ op ‘waarvan geen wereld weet: ballingschap tot het vers’. Zij is hierom een vreemdeling op aarde, een bijwoner, die op doortocht is naar het Andere waarvan de weerschijn in de natuur aanwezig is en in het gedicht aanwezig moet worden gesteld. Zij weet ‘te zijn verbonden met Hem, die zich in 't land en in ons hart ontvouwt’. De beoefening der dichtkunst is een zware gang die gaat ‘van het praegnant begin, de vlam van drift ontstoken, tot strenge en kuise arbeid en beloken beluist'ren van een goddelijk verband’.

Visie op de wereld

Wanneer het gedicht ‘voltooid, bewegend leven’ is, ziet zij dat in verwondering aan, beleeft zij er de hoogste vreugde aan, en is zij dankbaar gestemd jegens Hem ‘wie tot arbeid boog en zó zijn zegen heeft gegeven’. Aandacht voor de vele vormen der natuur loopt parallel met aandacht voor de vorm van het gedicht en de taal. Het gedicht is dan ook vaak onderwerp van beschouwing en steeds blijkt dat zij het ziet als een ‘in zichzelf geordend geheel’, als een kristal, als een wereld. In de verantwoording van de heruitgave Vroege verzen zegt ze het onomwonden: ‘Ten aanzien van Kosmos is het wellicht nodig te zeggen, dat deze term is gebruikt in de betekenis van: zinvol geordend en naar zijn ingeschapen aard functione-

rend geheel. Dat geldt dan voor de wereld als totaliteit, voor het afzonderlijk organisme, maar evenzeer voor het voldragen kunstwerk, waarin zich dezelfde wetten laten herkennen.’ In haar kijk op de wereld ontwaart ze dus nergens toevalligheden; de opzet die zij in de wereld vermoedt en ontdekt, vindt een equivalent in de opzettelijkheid van haar poëzie, ‘de strofe en haar trotse zomen’. Erbinnen en erbuiten ‘gaat van het toevallige niets om’. Het gedicht ‘Morgenschemering’ uit Vijf vuurstenen spreekt van deze overwinning van de kosmos op de chaos:

Traditie

Deze instelling van beschikbaarheid als instrument en van zelftucht (bij haar een mengeling van bijbelse levensvisie en klassieke scholing), en haar poëzieconceptie plaatsen Ida Gerhardt in de traditie van dichters rond het tijdschrift De Beweging (1905-1919) als Geerten Gossaert, Nijhoff en A. Roland Holst en in het voetspoor van Leopold en Achterberg. Binnen deze traditie past de poëzie van Ida Gerhardt voor zover zij de essentie van de klassieke vorm niet ziet in het volgen van traditionele wetten, maar in de aanvaarding van de discipline. Het gaat bij haar in wezen niet om het kopiëren van een natuurpatroon, maar om een onderschikking van het persoonlijk lotgeval aan een bovenpersoonlijke overlevering. Zuiverheid van gevoel en taal, geduld en bescheidenheid, gevoel voor maat en verhoudingen, dat zijn de klassieke kwaliteiten van Ida Gerhardts beste gedichten. Het zijn tegelijk ook de stenen des aanstoots voor critici die deze zelftucht meer zien op het vlak van het ernstig tijdverdrijf dan op het plan van de poëzie, of die het strakke metrum en het woordgebruik uit een archaïsche wereld vinden stammen, waarmee zij niet de minste voeling hebben.

Thematiek

De strenge opvatting van het dichterschap is gebaat bij het

isolement. Daar gedijt de beschikbaarheid voor de ontvangst der zingevende tekens het best. Dit isolement is een vreemdelingschap uit bekommernis om de dreigende afbraak van klassieke en bijbelse waarden. De poëzie van Ida Gerhardt wil ook verkondiging zijn van het oude erfgoed, wat haar al evenzeer tot een uitzonderlijk fenomeen maakt in deze tijd waarin menigeen het geloof afzweert. Deze idealiserende poëzie houdt Holland ook een waarschuwende spiegel voor, wat het duidelijkst tot uitdrukking komt in Kwatrijnen in opdracht:

Relatie leven/werk

Wanneer deze poëzie zich niet afspeelt in het Hollandse (rivieren)landschap, dan is zij gesitueerd in een ongerept Ierland, dat eens het klassieke erfgoed in de kloosters bewaarde, of in een antieke omgeving waar soberheid en eenvoud deugden zijn. In deze ruimtes leven nog de herinneringen, glinsteren de tekens, die persoonlijke ervaringen doen vervagen, die de kinderjaren doen vergeten, die het mogelijk maken een ongemakkelijk heden te doorstaan. In deze ruimtes kan Ida Gerhardt aarden. Daarvan leggen de (13) gedichtenbundels die tot op heden zijn verschenen een ondubbelzinnig en autobiografisch getuigenis af, zoals ‘Het schip’ uit Het sterreschip laat zien:

Gerhardt weet zich geroepen tot ‘spiegelen en vertolken’, zij legt zichzelf ‘de tucht’ op ‘waarvan geen wereld weet: ballingschap tot het vers’. Zij is hierom een vreemdeling op aarde, een bijwoner, die op doortocht is naar het Andere waarvan de weerschijn in de natuur aanwezig is en die in het gedicht aanwezig moet worden gesteld. Zij weet ‘te zijn verbonden met Hem, die zich in 't land en in ons hart ontvouwt’. De beoefening der dichtkunst is een zware gang die gaat ‘van het praegnant begin, de vlam van drift ontstoken, tot strenge en kuise arbeid en beloken beluist'ren van een goddelijk verband’.

Visie op de wereld

Wanneer het gedicht ‘voltooid, bewegend leven’ is, ziet zij dat in verwondering aan, beleeft zij er de hoogste vreugde aan, en is zij dankbaar gestemd jegens Hem ‘wie tot arbeid boog en zó zijn zegen heeft gegeven’. Aandacht voor de vele vormen der natuur loopt parallel met aandacht voor de vorm van het gedicht en de taal. Het gedicht is dan ook vaak onderwerp van beschouwing en steeds blijkt dat zij het ziet als een ‘in zichzelf geordend geheel’, als een kristal, als een wereld. In de verantwoording van de heruitgave Vroege verzen zegt ze onomwonden: ‘Ten aanzien van Kosmos is het wellicht nodig te zeggen, dat deze term is gebruikt in de betekenis van: zinvol geordend en naar zijn ingeschapen aard functionerend geheel. Dat geldt dan voor de wereld als totaliteit, voor het afzonderlijk organisme, maar evenzeer voor het voldragen kunstwerk, waarin zich dezelfde wetten laten herkennen.’ In haar kijk op de wereld ontwaart ze dus nergens toevalligheden; de opzet die zij in de wereld vermoedt en ontdekt, vindt een equivalent in de opzettelijkheid van haar poëzie, ‘de strofe en haar trotse zomen’. Erbinnen en erbuiten ‘gaat van het toevallige niets om’. Het gedicht ‘Morgenschemering’ uit Vijf vuurstenen spreekt van deze overwinning van de kosmos op de chaos:

Traditie

Deze instelling van beschikbaarheid als instrument en van zelftucht (bij haar een mengeling van bijbelse levensvisie en klassieke scholing), en haar poëzieconceptie plaatsen Gerhardt in de traditie Van dichters rond het tijdschrift De Beweging (1905-1919) als Geerten Gossaert, Nijhoff en A. Roland Holst en in het voetspoor van Leopold en Achterberg. Binnen deze traditie past de poëzie van Gerhardt voor zover zij de essentie van de klassieke vorm niet ziet in het volgen van traditionele wetten, maar in de aanvaarding van de discipline. Het gaat bij haar in wezen niet om het kopiëren van een natuurpatroon, maar om een onderschikking van het persoonlijk lotgeval aan een bovenpersoonlijke overlevering. Zuiverheid van gevoel en taal, geduld en bescheidenheid, gevoel voor maat en verhoudingen, dat zijn de klassieke kwaliteiten van Gerhardts beste gedichten. Het zijn tegelijk ook de stenen des aanstoots voor critici die deze zelftucht meer zien op het vlak van het ernstig tijdverdrijf dan op het plan van de poëzie, of die het strakke metrum en het woordgebruik uit een archaïsche wereld vinden stammen, waarmee zij niet de minste voeling hebben.

Thematiek

De strenge opvatting van het dichterschap is gebaat bij het isolement. Daar gedijt de beschikbaarheid voor de ontvangst der zingevende tekens het best. Dit isolement is een vreemdelingschap uit bekommernis om de dreigende afbraak van klassieke en bijbelse waarden. De poëzie van Ida Gerhardt wil ook verkondiging zijn van het oude erfgoed, wat haar al evenzeer tot een uitzonderlijk fenomeen maakt in deze tijd waarin menigeen idealisme afzweert. Dat deze idealiserende poëzie Holland ook een waarschuwende spiegel voorhoudt, komt het duidelijkst tot uitdrukking in Kwatrijnen in opdracht:

Wanneer deze poëzie zich niet afspeelt in het Hollandse (rivieren)landschap, dan is zij gesitueerd in een ongerept Ierland, dat eens het klassieke erfgoed in de kloosters bewaarde, of in

een antieke omgeving waar soberheid en eenvoud deugden zijn. In deze ruimtes leven nog de herinneringen, glinsteren de tekens, die persoonlijke ervaringen doen vervagen, die de kinderjaren doen vergeten, die het mogelijk maken een ongemakkelijk heden te doorstaan. In deze ruimtes kan Ida Gerhardt aarden en kan zij zich van haar opdracht ten volle kwijten, zoals dit andere fragment uit ‘Het Sterreschip’ (genaamd Aldebaran, ook de naam van een ster van de eerste grootte in het sterrenbeeld Taurus) laat zien:

Publieke belangstelling

De belangstelling en waardering voor de poëzie en de vertalingen van de dichteres lijkt na haar dood alleen maar toegenomen. Die ontwikkeling vertoont een opvallende paradox. Aan de ene kant geldt Ida Gerhardt bij vele lezers als het prototype van de traditionele, toegankelijke dichter, die emoties in relatief eenvoudige bewoordingen en klankrijke verzen kan uitdrukken. Daarom is het niet zo verwonderlijk dat zij goed vertegenwoordigd is in Het mooiste gedicht (2000), een bundel met de ‘top honderd’ van de Nederlandse poëzie, van de middeleeuwen tot nu, gebaseerd op het oordeel van lezers. Verreweg haar populairste gedicht - het staat op de derde plaats, na ‘Denkend

aan Holland’ van Marsman en ‘De moeder de vrouw’ van Nijhoff - blijkt ‘De gestorvene’, uit de bundel De slechtvalk. Men treft het, zo niet in zijn geheel, dan toch de eerste strofe, bijzonder vaak in rouwadvertenties aan:

Voor het vatten van dit gedicht behoeft men inderdaad geen speciale cursus gevolgd te hebben. Dat de eerste regel (en iedere daarvan afgeleide regel) in feite elliptisch is, zal de lezer niet storen. Gerrit Komrij, die ‘De gestorvene’ in zijn essaybundel In Liefde Bloeyende (1998) bespreekt, meent dat de herhaling van het getal zeven wijst op een Bijbelse allusie: het instorten van de muren van Jericho, waar zeven priesters met zeven ramsbazuinen zevenmaal omheen liepen. Afgezien van het feit dat het verband tussen beide onderwerpen niet bijzonder groot is, kan men even goed de zeven zien als een archetypische aanduiding van volheid of volledigheid - en in die richting zullen de meeste lezers de betekenis van het getal wel zoeken.

Kritiek

Met de slotopmerkingen van Komrij kan men het volkomen eens zijn. Het gedicht is een wonder van eenvoudige taal, er komt geen gezocht woord in voor: ‘Met de karigste middelen wordt het hevigste hier gezegd.’ Dat hij zijn (succesrijke) bloemlezing uit Gerhardts poëzie (2001) juist als titel de eerste regel van dit gedicht heeft meegegeven, wijst op een programma: zij bevat veel direct aansprekende gedichten, die men zonder encyclopedie of filosofische scholing kan lezen.

Een geheel andere dichteres komt naar voren in de opvallend

talrijke studies in artikel- of boekvorm, die in de jaren negentig van de vorige eeuw en vooral na de dood van Gerhardt zijn verschenen. Globaal genomen gaat het daarin om drie aspecten van haar poëzie die haar tot erfgename van de geleerde hellenistische (Griekse en Romeinse) dichters stempelen: het hanteren van veelzijdige intertekstualiteit, het verlenen van een poëticale betekenis aan gedichten die ogenschijnlijk niet over poëzie gaan en het aanbrengen van een nauwelijks opvallende, maar bij zorgvuldige analyse zich prijsgevende zorgvuldige structuur van haar bundels.

Traditie

Dat haar werk doordrenkt is van het gedachtegoed van de Bijbel en de klassieke oudheid, is uiteraard al vaak opgemerkt en hierboven ook gememoreerd. Met name de filosofie van Plato, wiens werk zij van jongs af aan bewonderde om de diepgang en de fraaie vormgeving, speelt een grote rol in haar werk, ook waar de lezer het niet direct verwacht. In haar (postuum gepubliceerde) aantekeningen voor een lezing, bestemd voor leerlingen, over eigen werk, Anamnèsis (1998), geeft zij bij de behandeling van het gelijknamige gedicht uit de bundel De slechtvalk sleutels tot een interpretatie vanuit platonisch perspectief. Dit is de tekst:

Het Griekse woord ‘anamnesis’ betekent herinnering; bij Plato heeft de term speciaal betrekking op herinnering uit een voorbestaan: men weet iets wat men ‘normaal’ gesproken niet weten

kan. Zo verklaart de dichteres het vermogen van de tureluur om feilloos zijn lange weg van de Nijl naar (laten we zeggen) de IJssel te vinden. De meeste lezers zullen dit vermogen van de vogel instinct noemen en de gedachte aan Plato nogal gezocht vinden. Maar dan moet men letten op de beschrijving van de Nijlvisser: ook hij heeft weet (of niet) van dat verre noordelijke land, waarheen de vogel vertrekt. Juist die paradox ‘weet gehad/en niet gehad’ - die bij Ida Gerhardt opvallend vaak voorkomt - is relevant voor de platonische strekking van het gedicht. Het betekent dat de visser iets weet van wat hij nog nooit heeft gezien: hier is de ‘anamnesis’ werkzaam. Als men het thema van het gedicht als volgt omschrijft: dat het althans sommigen gegeven is zich iets te binnen te brengen dat niet geweten is, dan ligt het voor de hand de tekst ook als een symbool van Gerhaxdts poëtica te lezen. De dichteres heeft vaak verklaard nooit de indruk te hebben zelf een gedicht te maken, maar door te luisteren op papier te krijgen: het lijkt dan alsof de tekst er eigenlijk altijd is geweest. Zonder kennis van de notie ‘anamnesis’ was deze dubbele laag van het gedicht ons ontgaan.

Niet altijd impliceert deze antieke intertekstualiteit een uitbreiding van de betekenis van een tekst; er zijn vele soorten allusies, soms wordt niet méér beoogd dan een simpele verwijzing naar een favoriet auteur, die de dichteres bij de lezer bekend veronderstelt, zoals Homerus of Sappho. In haar studie Stralend in gestrenge samenhang (2002) heeft Mieke Koenen die verschillende betekenislagen van antieke allusies zorgvuldig aangegeven. Opvallend resultaat van haar onderzoek is dat blijkt dat het, hoewel Gerhardt op een vertaling van Lucretius is gepromoveerd en Vergilius' Georgica heeft vertaald, vooral de Griekse auteurs (onder meer Homerus, Sappho, Archilochus, Pindarus, Epicurus) zijn, die sporen in haar werk hebben nagelaten. Een onderzoek naar een soortgelijke functie van moderne Nederlandse klassieken (Leopold natuurlijk, maar ook Nijhoff en Achterberg) zou zeker lonend zijn. Aan de invloed van de Bijbel op Gerhardts poëzie is wel hier en daar in de secundaire literatuur aandacht besteed, maar niet in een samenvattende studie.

Techniek

Dat de dichteres sterk hechtte aan de vorm van haar gedichten,

zal geen lezer van haar werk zijn ontgaan. Daarbij kan men zowel denken aan het metrum of de strofebouw (zoals de sapphische strofe), maar ook aan de opbouw van haar gedichten. Vaak heeft zij gekozen voor een cyclische structuur: de twee hierboven geciteerde gedichten zijn inderdaad op die manier gecomponeerd. Zorgvuldige bestudering van de bundels als geheel, zoals die wordt verricht in de reeks monografieën van Frans Berkelmans, heeft aan het licht gebracht dat deze vaak diezelfde cyclische opbouw vertonen. Het mooiste voorbeeld daarvan levert wel de analyse (1997) van Uit de eerste hand, een selectie van vijftien gedichten uit haar oeuvre, die Ida Gerhardt in 1975 heeft gemaakt. Daaruit blijkt dat het achtste gedicht, het ‘zwarte’ zelfportret ‘De erfvijand’ (uit de bundel De hovenier), het middelpunt is van een cirkelvormige structuur, waarbij het eerste en het laatste gedicht (en zo verder) thematisch op elkaar betrokken zijn. Misschien dat de andere, omvangrijkere bundels minder duidelijk deze fascinerende verbanden laten zien, maar dat zij zorgvuldig zijn gecomponeerd, staat nu wel vast.

Men kan zich afvragen of de dichteres zich in dit opzicht een voorbeeld heeft gekozen: de poetae docti uit de Romeinse literatuur bijvoorbeeld of moderne klassieken. Het meest waarschijnlijk is dat zij voor haar bundels met haar grote gevoel voor harmonie, niet eens altijd zo bewust, haar gedichten op een haar zinvol voorkomende manier heeft geordend.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

102 Kritisch lit. lex.
september 2006