Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Kees Fens

door G.F.H. Raat

1. Biografie

Cornelis Walterus Antonius Fens werd op 18 oktober 1929 geboren in Amsterdam. In de wijk oud-west van deze stad bracht hij ook zijn jeugdjaren door. Hij groeide op in een katholiek gezin, waarvan de vader, die stuurman was op de grote vaart, in 1939 overleed aan tuberculose. Zijn moeder was daardoor aangewezen op steun van de overheid.

Fens behaalde in 1948 het diploma gymnasium-a aan het St. Ignatiuscollege te Amsterdam, de stad waar hij tot het einde van de jaren vijftig bleef wonen. Toen verhuisde hij naar Zandvoort, maar in 1995 keerde hij terug naar zijn geboortestad.

Na de middelbare school moest Fens een kantoorbaan nemen om in het onderhoud van het gezin te voorzien. Daardoor kon hij geen studie klassieke talen gaan volgen, zoals hij graag had gewild. In plaats daarvan studeerde hij in de avonduren aan de Vrije Leergangen voor het diploma mo Nederlands.

Onder de naam Kees Fens publiceerde hij in 1955 zijn eerste literaire kritieken in het katholieke weekblad De Linie, waarvan hij tot 1960 redacteur was. In dit jaar stapte hij over naar het katholieke dagblad De Tijd / De Tijd-de Maasbode. Van de oprichting in 1962 tot de opheffing in 1966 was hij met H.U. Jessurun d'Oliveira en J.J. Oversteegen redacteur van het tijdschrift Merlyn. Van 1969 tot 1977 schreef hij literaire kritieken voor de Volkskrant. Aan dezelfde krant droeg Fens vanaf 1978 meer dan twintig jaar op maandag een lang stuk bij over een pas verschenen boek van zijn voorkeur en op vrijdag een korter stuk over (vooral) het lezen en begrijpen van poëzie. Eveneens in dit dagblad publiceerde hij een tijd lang een column over sport en later korte teksten over

schrijven en lezen, alsmede opstellen over zijn Amsterdam. Van 1972 tot 1981 schreef hij in het Belgische dagblad De Standaard wekelijks een stuk over literatuur. Onder het pseudoniem A.L. Boom, een naam die hij koos omdat hij van bomen hield, verschenen er bespiegelingen van zijn hand in het weekblad De Tijd. Fens werkte verder mee aan vele tijdschriften, onder andere Streven, Tirade, Raster, Ons Erfdeel en het Maandblad van het Genootschap Amstelodamum. Hij stelde diverse bloemlezingen samen (ook voor kinderen), schreef talrijke inleidingen en was een veel gevraagd spreker.

Van 1959 tot 1982 was Fens leraar Nederlands, eerst aan een middelbare school in Haarlem en vanaf 1964 aan de Frederik Muller Akademie, een hogere beroepsopleiding voor bibliotheek, documentatie, boekhandel en uitgeverij, die inmiddels is opgegaan in de Hogeschool van Amsterdam. Per 1 augustus 1982 werd hij benoemd tot hoogleraar in de Nederlandse letterkunde van de twintigste eeuw aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, de latere Radboud Universiteit. Na zijn emeritaat in 1994 was hij tot 1999 aan dezelfde universiteit verbonden als bijzonder hoogleraar Nederlandse literaire kritiek in de twintigste eeuw.

Kees Fens werd in 1962 onderscheiden met de Prijs der literaire kritiek, in 1982 met de Zilveren Griffel voor de door hem samengestelde bloemlezing van kinderpoëzie Nu hoor je het eens van een ander, in 1984 met de G.H. 's-Gravesandeprijs van de Jan Campertstichting voor zijn literaire journalistiek, in 1986 met de Frans Erensprijs van de provincie Limburg voor zijn gehele oeuvre, in 1990 met de P.C. Hooftprijs voor beschouwend proza, in 1993 met de Persprijs van de Netherlands Society for English Studies en in 1999 met de Laurens Janszoon Costerprijs voor zijn bijdrage aan de bevordering van de leescultuur. In 2004 ontving hij een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam. Fens was erelid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Een selectie van zijn essays over Engelse literatuur kreeg een Engelse vertaling in Finding the Place (1994).

Kees Fens was twee maal getrouwd en had uit zijn eerste huwelijk vier kinderen. Hij stierf op 14 juni 2008 in Amsterdam en werd daar ook begraven.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Kees Fens laat zich in zijn eerste kritieken kennen als een katholiek criticus. Hij geeft zelfbewust blijk van zijn godsdienstige achtergrond, bijvoorbeeld als hij op 3 november 1956 in het jezuïetenblad De Linie de roman Zomer te Ter-Muren van Louis Paul Boon recenseert. Hij vindt de levensvisie van Boon in deze roman te pessimistisch en te eenzijdig. De wereld is daarin volgens Fens ‘een uitzichdoze rotzooi’, met ‘verdierlijkte mensen’ en ‘een geloof dat in huichelarij en achterbaksheid zijn laatste stuipen doormaakt’. Namens de gelovige lezers verwerpt hij het nihilistische wereldbeeld van Boon en roept hij hem ter verantwoording met de retorische vraag: ‘geeft Uw geloof U recht te vertrappen wat ons heilig is [...]?’

Ondanks deze op zijn katholieke levensovertuiging gebaseerde bezwaren wordt Fens niet enghartig of onverdraagzaam. In toenemende mate laat hij de besproken tekst vooral als literaire constructie tot zijn recht komen, al wijst hij nog in 1964 werk van Witold Gombrowicz en Jan Wolkers op morele gronden af.

De analytische tendens wordt in de loop der jaren sterker, waardoor zijn kritieken meer en meer een literair-technisch karakter krijgen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Fens vanaf 1962 mede het tijdschrift Merlyn gaat redigeren. De autonomistische opvattingen van dit blad stemmen overeen met zijn visie op de taak van de criticus, zoals hij die uiteenzet in het titelopstel van zijn eerste boek, De eigenzinnigheid, van de literatuur (1964): ‘De tekst is het eerste en het laatste.’ De criticus krijgt ‘een teruggetrokken positie’ toegewezen en vervult ‘een dienende functie’. De levensbeschouwing van de criticus speelt geen rol, evenmin als de biografie van de auteur.

De bundel Tussentijds (1972) brengt een verandering. De titel suggereert al dat de auteur zich in een overgangsfase bevindt. Het boek bevat nog een afdeling met wat Fens in zijn ‘Verantwoording’ ‘zuivere analyses’ noemt, maar hij deelt op dezelfde plaats mee dat het vermoedelijk de laatste van zijn hand zijn. Voor de toekomst denkt hij aan essays ‘waarin de analyse nog slechts een dienende functie heeft binnen het grotere geheel van

een meer persoonlijke beschouwing’ - waarmee de levensovertuiging van de criticus in zijn werk terugkeert. Het opstel ‘Tussen gisteren en morgen’, over T.S. Eliots gedicht ‘Journey of the Magi’, gaat in de aangeduide richting. De bespreking van dit kerstgedicht is ingebed in een beschouwing over een elementair christelijk begrip: de reis van de ene tijd naar de andere (vergelijk ook in dit verband de titel van de bundel). De ontwikkeling van Fens wordt scherp zichtbaar bij vergelijking van het opstel uit Tussentijds met een eerdere, veel kortere versie, op 24 december 1965 afgedrukt in De Tijd. Ondanks de datum van publicatie en de signatuur van de krant is het commentaar uit 1965 puur analytisch.

De kentering houdt verband met wat Fens constateert in de eerste afdeling van Tussentijds, in zijn oeuvre de bundel met de meest uitgewerkte compositie, op zichzelf al een teken van bezinning. De literatuur verkeert volgens Fens in een maatschappelijk isolement; zij wordt voortgebracht en verstaan vanuit andere literatuur. Door voortschrijdende specialisatie wordt de literatuur steeds complexer en daardoor sociaal kwetsbaarder. Het lijkt erop of Fens het isolement probeert te doorbreken door een uitsluitend technische benadering te verruilen voor een meer levensbeschouwelijke. Anders gezegd, de zuivere, strikt literaire analyse maakt plaats voor een beschouwing waaruit zijn visie op het bestaan niet langer wordt geweerd.

Niettemin blijft Fens tot eind 1977 functioneren als analytisch georiënteerd criticus van moderne Nederlandstalige literatuur. Op 5 november van dit jaar daagt de dichter H.C. ten Berge hem via een ingezonden brief in de Volkskrant uit zijn positie als criticus te omschrijven. Fens antwoordt tien dagen later met ‘De kritiek in het dagblad’. Hij betoogt dat de criticus geen serieuze kans meer heeft de literaire meningsvorming te beïnvloeden, doordat de omloopsnelheid van het boek drastisch is verhoogd. De criticus heeft de keuze tussen het beamen van de door de uitgeverij opgezette reclamecampagne of genoegen nemen met de rol van dwarsligger, wiens recalcitrantie zonder effect blijft. Helemaal zinledig wordt de kritische arbeid als het middelmatige boeken betreft: zij zijn al vergeten voordat de recensie verschijnt. Het ‘moeilijke’ boek komt in het gedrang. Tijd en

ruimte ontbreken bij de krant om deze categorie adequaat te bespreken. Aan het eind van zijn stuk laat Fens doorschemeren dat hij zal stoppen als criticus.

Is het in de gegeven voorstelling van zaken de onmacht van de criticus die Fens frustreert, achteraf heeft hij ook diverse malen de macht van de recensent als oorzaak aangemerkt voor zijn terugtreden. In het vierdelige interview met het tijdschrift Raster (1.993) beweert hij bijvoorbeeld: ‘waar ik het meest bang voor was, of ben, dat is voor de macht. [...] Op een bepaald moment wordt wat jij zegt het oordeel. En daar ben ik heel bang voor’. Vóór zijn abdicatie, die de wereld van de vaderlandse letteren danig in beroering brengt, had Fens het terrein van zijn publicistische activiteiten al vergroot. Hij schreef sportcolumns en als A.L. Boom liet hij zich uit over uiteenlopende onderwerpen: jeugdherinneringen, Engeland, de maatschappelijke actualiteit.

Bij al het gelijkblijvende heeft de ontwikkeling van Fens het karakter van een geleidelijke ontplooiing. Het scala aan onderwerpen dat hij aan de orde stelt, verbreedt zich, terwijl hij in zijn beschouwingen over literatuur niet alleen de grenzen over gaat, maar ook methodisch meer variatie biedt. Zo zijn de stukken die op vrijdag in de Volkskrant verschenen - zij werden voor een deel gebundeld in De tweede stem (1984), Een gedicht verveelt zich niet (1987) en Die dag lazen wij niet verder (1996) - theoretisch getint, toegespitst op een bepaalde vraag.

De langere maandagstukken zijn essayistischer van inslag. Een boek vormt telkens de aanleiding voor de beschouwing, zonder dat het wordt gerecenseerd in de strikte zin van het woord. Het oordeel dat Fens niettemin velt, is doorgaans positief, doordat hij zelf de keuze bepaalde. De essays boden hem aldus de gelegenheid zijn behoefte aan bewonderen te bevredigen.

Een aantal malen heeft Fens een thematische selectie gemaakt uit de maandagstukken, die tussen 1978 en 1999 verschenen. In Oliver Hardy als denker (1982) beperkte hij zich tot de literatuur. Leermeesters (1994) bevat essays over auteurs die Fens als zijn leermeesters beschouwde. Het boek opent bovendien met het essay ‘De droom van de leermeester’ en besluit met ‘Leerling voor het hele leven’. Boeken, lezen, verzamelen en uitgeven

vormen de noemer waaronder de beschouwingen in Lijden, liefhebben en schrijven (2002) zijn samengebracht. In Dat oude Europa (2004) is het de (afbrokkelende) Europese cultuur die als selectiecriterium heeft gefungeerd.

In het laatste decennium van zijn leven kijkt Fens vaak terug, ook in de interviews die hem worden afgenomen. Als A.L. Boom schreef hij al over zijn jeugd, maar nu gebeurt dit veel vaker. In Stratenboek (2002) beschrijft hij de straten waaraan hij bijzondere herinneringen bewaarde. Het geluk van de brug (2008) geeft een beeld van ‘het Amsterdam van Kees Fens’, zoals de ondertitel luidt. Nabij (2008) bevat een onvoltooide reeks portretten van mensen die hem na stonden, beginnend met die van zijn vader en moeder.

Techniek

De stukken in de eerste bundels van Fens hebben meestal betrekking op één literaire tekst, die in de vorm van een doorlopend commentaar wordt verhelderd. De toelichting bestaat uit het behoedzaam leggen van intern tekstuele verbanden. Allengs ontstaat zo een visie op de ontlede tekst. Het titelopstel van De gevestigde chaos (1966) vormt een goed voorbeeld van de geschetste werkwijze. Fens begint met een analyse van de wijze waarop Het behouden huis van Willem Frederik Hermans inzet en werkt vervolgens de novelle door. Op een korte vermelding van De donkere kamer van Damokles na komt het andere werk van Hermans niet ter sprake, laat staan een ruimere literaire of culturele context.

In enkele andere opstellen, vooral als zij handelen over meer werken van één auteur, werkt Fens in omgekeerde richting. Hij presenteert eerst zijn visie, in de vorm van een kernbegrip, bijvoorbeeld een bepaald motief, en licht daarmee het werk door. Zo legt hij in een opstel over Vestdijk in De eigenzinnigheid van de literatuur eerst het motief van de meester en de leerling uit om vervolgens te demonstreren waar en hoe dit zich in het werk van de genoemde auteur manifesteert.

In zijn latere publicaties gaat Fens vrijer te werk. Hij kan beginnen met een forse inleiding, zoals in het titelstuk van Oliver Hardy als denker, alvorens bij het boek aan te komen dat de aanleiding vormt voor zijn beschouwing. Een andere keer valt hij met de deur in huis. ‘Vele zijn tenslotte onverwoestbaar

gebleken’, luidt de beginzin van het essay ‘Tot aan de onderste steen’ (Leermeesters). Pas daarna wordt duidelijk dat het om de bouwvallen van kloosters gaat. Ook in De tweede stem en Een gedicht verveelt zich niet hanteert hij deze journalistieke strategie, bedoeld om terstond de aandacht van de lezer te trekken. ‘Er zijn gedichten die het geweest zijn en gedichten die het maar niet willen worden’, valt bijvoorbeeld in de eerstgenoemde bundel te lezen. Na deze bewering in de openingszin volgt de toelichting.

Ook A.L. Boom toont een voorliefde voor ponerende beginzinnen. Daarbij werkt hij graag met begrippen of woorden die meer dan één betekenis toelaten. In ‘Eén benauwde middag’, uit Mijnheer en mevrouw Aluin (1981), is dit het begrip ‘uitholling’, zowel gebruikt voor de ziekte waaraan de vader lijdt als voor de maatschappelijke situatie in de jaren dertig.

Verwantschap

In zijn eerste gebundelde werk houdt Fens zich vooral bezig met schrijvers als Nescio, Carmiggelt, Elsschot, Alberts en de vroege Reve. Het zijn Nederlandstalige auteurs wier werk gekenmerkt wordt door eenvoud en afwezigheid van grootspraak. Zij zijn zuinig met woorden en proberen de essentie uit te spreken door haar uit te sparen. In het werk van Fens treft een verwante neiging tot understatement en ironie. Hij deelt met de genoemde auteurs, aan te vullen met buitenlandse voorkeuren als Philip Larkin en Anton Tsjechov, een kijk op het bestaan ‘waarin zwijgen of verzwijgen of de ironie de hoogste uiting van emotionaliteit is [...]’ (‘De eerlijkheid gebiedt’, 1985).

In zijn latere werk overschrijdt Fens de grenzen van het Nederlandse taalgebied en toont hij steeds meer belangstelling voor het verleden. Hij schrijft bijvoorbeeld een aantal malen over de oudchristelijke auteur Augustinus en de middeleeuwse dichter Petrarca. Frits van Oostrom heeft erop gewezen dat Fens een opmerkelijke voorkeur aan de dag legt voor de vroege middeleeuwen: ‘Fens' middeleeuwen zijn vooral de middeleeuwen van de rust, en niet van het rumoer.’ Wat Fens in Het licht in de schaduw (2002) zelf omschrijft als het ‘schitterend gesloten wereldbeeld van het katholieke christendom’, is hem levenslang blijven fascineren. En wat hij in Doorluchtig glas (1997) opmerkt over de door hem zeer bewonderde kunsthistoricus F. van der

Meer, is onverkort op hemzelf van toepassing: ‘[...] alle grote figuren uit de geschiedenis beschouwde hij als zijn geestgenoten, de theologen, de schrijvers, de beeldend kunstenaars’.

Het is niet makkelijk Fens als criticus te situeren. Gedurende korte tijd zijn er de mederedacteuren van Merlyn, met wie hij bepaalde kritische uitgangspunten gemeen heeft; dit heeft hem er overigens nooit van weerhouden de criticus Ter Braak te bewonderen, die inzake literatuur en literatuurbeschouwing geheel andere beginselen aanhing. Verder bestaat er geen richting of stroming waartoe de criticus/essayist Fens gerekend kan worden. Wel zijn er verschillende critici die in de jaren zestig en zeventig hun kritische arbeid begonnen (Robert Anker, Tom van Deel, Ad Zuiderent en anderen), die schatplichtig aan hem zijn.

Kunstopvatting

Zowel in zijn denkbeelden over literatuur als over literatuurbeschouwing gaat het Fens om de verhouding tussen algemeen en bijzonder. Literatuur maakt volgens hem ‘een algemeen geldende waarheid’ zichtbaar. Het afzonderlijke literaire werk, ‘de toevallige werkelijkheid van het verhaal’, dient om ‘een nog veel grotere werkelijkheid’ tot uitdrukking te brengen. Uit deze citaten, ontleend aan het titelessay in De eigenzinnigheid van de literatuur, spreekt de opvatting dat literatuur in een bijzondere presentatie universele waarheden vertolkt.

Naar de mening van Fens betekent dit niet dat een definitieve interpretatie van het literaire werk mogelijk is. De titel De gevestigde chaos slaat ook op de meningsvorming inzake veel literaire werken, waarbij van een communis opinio geen sprake is. Volgens Fens is het een bewijs van hoge kwaliteit, als een literair werk het vermogen bezit door de tijd heen steeds andere lezers aan te spreken.

Nadat hij gestopt is met het schrijven van zuivere analyses, belicht Fens frequent een verschijnsel dat in de literatuurwetenschap met de term intertekstualiteit wordt aangeduid: een literair werk kan slechts geschreven en gelezen worden binnen een bepaalde literaire, culturele en historische context. Ook hier is dus de verhouding tussen algemeen en bijzonder aan de orde. Zijn oratie, Broeinesten en bijbelplaatsen (1983), opent met de stelling: ‘Literatuur is werk in uitvoering’ en zijn afscheidsrede,

Puer senex (1994) eindigt ermee. Steeds heeft Fens benadrukt dat het lezen en interpreteren van literatuur in een betekenisgevende context plaatsvindt. Deze overtuiging brengt hem tot de volgende paradoxale conclusie: ‘De sonnetten van Hooft, zoals wij die nu lezen, hebben zich ontwikkeld uit de poëzie zoals wij die nu schrijven en lezen.’ (Het nieuwe licht en de oude tijd, 1990) Het belang van de interpretatie is Fens in toenemende mate gaan relativeren. Na 1996, het jaar waarin Die dag lazen wij niet verder verscheen, heeft hij dan ook vrijwel geen analyses meer geleverd. In deze bundel doet hij de volgende programmatische uitspraak, die een verwijdering te zien geeft van de uitgangspunten die aan zijn eerste opstellen ten grondslag liggen: ‘Het gedicht is het gedicht. Langzaam begin ik dat als de enig mogelijke en enig juiste omschrijving te zien. Lees maar, luister maar. Dit staat er. Elk woord dat je eruit haalt en in de buitenwereld van een heel andere taalwereld tilt, ontbindt zich in een aantal equivalenten, bijna-synoniemen, associaties die het kan oproepen, totdat je met lege handen staat.’

Relatie leven/werk

Kees Fens was zich sterk bewust van de continuïteit in de Europese cultuur en van het aandeel dat het christendom daarin heeft gehad. Door ‘het geluk van de eenzijdigheid van een katholieke opvoeding’, zoals hij het zonder ironie uitdrukt in Oliver Hardy als denker, kwam hij al jong in aanraking met deze culturele wereld. Het verbaast dus niet dat de teloorgang van het christendom in West-Europa hem aan het hart ging. Het verloor haar centrale positie en daarmee verdween een tweeduizend jaar oud perspectief op de wereld.

Dat hij gefascineerd werd door zeer complexe literatuur, van schrijvers als Vestdijk en Jorge Luis Borges, vond zijn oorsprong naar eigen zeggen in de katholieke eredienst. De Bijbel is immers een boek waarin twee boeken elkaar weerspiegelen en waarin een wereld wordt opgeroepen die autonoom is (‘De eerlijkheid gebiedt’). De gehechtheid aan het traditioneel christelijke cultuurgoed verklaart de voor zijn doen buitensporige felheid waarmee Fens in Tussentijds (1972) van leer trekt tegen inferieure aanpassingen van de katholieke liturgie. Woedend rept hij van ‘taalprostitutie in het kerkportaal’, terwijl de nieuwe liturgieteksten hem het volgende honende commentaar inge-

ven: ‘Iedereen die ooit door Sinterklaas is lastig gevallen, schijnt zich voor de eredienst uit te spannen.’

Het zogenaamde ‘rijke Roomsche leven’, met zijn benepen burgerfatsoen, oefende op Fens geen aantrekkingskracht uit, zoals zijn nawoord bij de documentaire over deze folklore (1963) duidelijk maakt. Als A.L. Boom hekelde hij eveneens met een zekere regelmaat de katholieke zelfgenoegzaamheid, ook en vooral als de hogere clerus daar blijk van gaf.

Visie op de wereld

Fens voelde zich min of meer ontheemd in de samenleving van zijn tijd. Hij miste een sociaal en religieus verband waarin hij zich op zijn plaats wist. Vandaar waarschijnlijk zijn belangstelling voor perioden en maatschappijvormen die in dit opzicht meer stabiliteit bieden: de vroege middeleeuwen en het traditionele Engeland.

Stijl

Het besef nergens bij te horen, dat overigens niet steeds als onaangenaam werd ervaren, hangt samen met een opvallende voorkeur voor woorden en titels die beginnen met het voorzetsel ‘tussen’; Tussentijds, ‘tussenteksten’, ‘Tussen gisteren en morgen’, ‘Leven in een tussengebied’ (de slotbeschouwing in Uit het rijke Roomsche leven), ‘Tussen twee werelden’, en de karakterisering van de taal van het gedicht als ‘taal in een tussenpositie’ (Een gedicht verveelt zich niet).

Thematiek

Als beweegreden voor het lezen noemt Fens in ‘De eigenzinnigheid van de literatuur’ ‘het vooruit willen lopen op de eeuwigheid’. De hang naar ervaringen waarin het hier en nu wordt verlaten, is ook A.L. Boom niet vreemd. Het begrip ‘tijd’ komt frequent in zijn titels voor. ‘De hel is een uurwerk’ luidt een zeer typerende in De eenzame schaatser (1978). In de stukken van Boom wordt de tijd vaak stopgezet of opgeheven, iets wat het ritueel bijvoorbeeld vermag. Om die reden had Fens een grote affiniteit met de Engelse samenleving, die het ritueel en de traditie is blijven koesteren. In het algemeen kan trouwens worden gezegd dat Fens, zoals Jos Joosten heeft opgemerkt, in zijn werk wordt gefascineerd door gesloten werelden waarin een cyclisch verloop de voortgang van de tijd opheft.

Vanzelfsprekend valt hier een verband te leggen met de religie, zoals ook blijkt uit een jeugdherinnering aan het opzetten van de kerststal.

Het is daar wel nacht, maar achter de engel die tot boven de punt van het dak is gezweefd, zit een licht; de nacht wordt er niet door als de dag, maar de wereld krijgt er wel een glans door. En ik weet: nu zal het daar in de hoek dertien dagen lang een verlichte nacht blijven. De tijd staat daar nu stil en alle betrokkenen zijn versteend in de houding van het ogenblik van hun grootste geluk. Dertien dagen roerloosheid. En stilte. (De eenzame schaatser)

De woorden ‘licht’ en ‘stilte’ in dit citaat zijn sleutelwoorden in het werk van Fens en verwijzen naar dezelfde boventijdelijke sfeer.

Stijl

Op stilistisch niveau manifesteert zich het streven het tijdsverloop op te heffen in een opvallende hantering van het presens. Door het gebruik dat hij van deze werkwoordsvorm maakt, zoals in het voorgaande tekstfragment, wordt gesuggereerd dat het vertelde zich in het nu van de verteller en de lezer voltrekt. Het onderscheid tussen heden en verleden wordt uitgewist.

Het proza van Fens' vroege, analytische werk is hier en daar wat moeizaam. Naarmate hij methodisch losser werd, kreeg zijn stijl en grotere soepelheid. Hij schreef, ook onder de naam Boom, dikwijls lange zinnen, waarin hij tussen- en bijzinnen niet schuwde, maar kon die abrupt afwisselen met een korte, zelfs elliptische zin. De afsluitende zin telt vaak niet meer dan enkele woorden.

Het taalgebruik van Fens wordt gekenmerkt door veel woordspelingen. Meestal dragen zij bij tot de ironie in zijn proza, tenzij hij dit stijlmiddel te royaal aanwendt. Fens was een meester in het vinden van rake, aforistische typeringen. Zo schreef hij op 2 juni 1970 in de Volkskrant: ‘Marnix Gijsen is een zorgvuldig geolied repeteergeweer, dat blijkbaar toch nog velen raakt.’ Even trefzeker portretteert hij in Doorluchtig glas de winnaars van de P.C. Hooftprijs tussen 1947 en 1997.

Kritiek

De ontvangst van Fens' eerste drie boeken stond geheel in het teken van de partijvorming rond het tijdschrift Merlyn. Sympathisanten van dit blad, zoals Paul de Wispelaere, hadden waardering voor zijn opstellen en kritieken, al maakten zij nu en dan bezwaar tegen de stijl en de schoolmeesterachtige toon. De te-

genstanders, veelal aanhangers van de personalistische beginselen die het vooroorlogse tijdschrift Forum had verkondigd, kantten zich tegen de beperking tot de literaire tekst en de daaruit voortvloeiende uitlegkunde. In dit verband zijn de namen te noemen van Huug Kaleis en Carel Peeters.

In de negatieve kritieken werd soms Fens' katholicisme ter sprake gebracht. Zoals voor de hand ligt, gebeurde dit nog meer in de recensies naar aanleiding van Tussentijds. Zijn werk uit de volgende jaren wordt vrijwel unaniem gunstig beoordeeld, enkele uitzonderingen (bijvoorbeeld K.L. Poll, Hans Warren en Max Pam) daargelaten.

Overwegend positief zijn de reacties op het werk van A.L. Boom. Zijn stijl wordt geprezen; ‘een wonderschoon stilist’ noemt Battus hem. De volgehouden weemoed wekt bij sommige critici wrevel op.

Publieke belangstelling

Alle lof ten spijt heeft Fens geen groot publiek bereikt. De door hem beoefende genres zijn weinig populair. Met inachtneming van deze beperking mag het als een succes worden beschouwd dat enkele bundels werden herdrukt en dat een bloemlezing uit zijn essays over Engelse literatuur in een Engelse vertaling werd gepubliceerd.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie is volledigheid nagestreefd voor de in boekvorm uitgegeven werken en de door Fens samengestelde bloemlezingen. Uit de verspreide publicaties werd een keuze gemaakt. Ingangen op Fens (www.niekvanbaalen.net/fens.fens.htm) biedt een bibliografie van de krantenartikelen van Kees Fens van 1954 tot 2008.

4. Secundaire bibliografie

132 Kritisch lit. lex.
februari 2014