Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Henriëtte van Eyk

door Marianne Vogel

1. Biografie

Henriêtta Catharina Maria van Eyk werd geboren in Amsterdam op 15 februari 1897. Zij kwam uit een welgesteld gereformeerd milieu, maar leidde na de scheiding van haar ouders een zeer arm leven met haar moeder en haar oudere broer Bert. Zij ging in Amsterdam naar de HBS. Vervolgens begon zij in dezelfde stad een studie biologie, die zij afbrak nadat zij was gaan schrijven.

Henriëtte van Eyk debuteerde in 1932 met Gabriel. Een modern sprookje. Voor Gabriël. De geschiedenis van een mager mannetje ontving zij in 1937 de C.W. van der Hoogtprijs. In 1933 trouwde zij met Edouard (Jean) de Nève, waarna zij korte tijd met hem in Londen woonde. In Amsterdam maakte zij tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uit van de Centrale Kunstenaars Commissie, die kunstenaars financieel ondersteunde. Met Halbo Kool en Sjoerd Leiker richtte zij in 1944 de Coöperatieve Vereniging De Bezige Bij op. Na de oorlog was zij redactielid van het tijdschrift Ruim Baan. In de jaren dertig had Van Eyk al verhalen in onder meer De Groene Amsterdammer gepubliceerd; nu schreef zij voornamelijk voor het Algemeen Handelsblad en Elseviers Weekblad. Tevens vertaalde zij een tiental romans uit het Engels.

Zij scheidde na de oorlog van De Nève en had van 1945 tot 1961 een relatie met Simon Vestdijk. Vanwege haar oorlogsactiviteiten werd zij benoemd tot erelid van de Vereniging van Letterkundigen en van het Nederlands PEN-Centrum. In 1955 kreeg zij een prijs van de Stichting Kunstenaarsverzet. In 1980 ontving zij de Jacobson-prijs. Zij stierf in haar woning te Amsterdam op 21 november 1980.

2. Kritische beschouwing

Met haar eerste twee publicaties in 1932 sloot Henriëtte van Eyk bepaald niet aan bij de Nederlandse literatuur van haar tijd. Dit is een des te interessanter feit omdat beide boeken heel verschillend zijn. Gabriël. Een modern sprookje, dat later de eerste twee hoofdstukken zou vormen van de roman Gabriël. De geschiedenis van een mager mannetje (1935), is een speels soort proza, vol fantastische gebeurtenissen. De hoofdpersoon is een zonnestraal, die voor de eerste keer naar de aarde wordt gestuurd. De kleine parade, iets later gepubliceerd, maar eerder geschreven, is van een heel ander kaliber. In deze ironische roman neemt de schrijfster de hogere stand op de korrel, door zijn onbegrip en arrogantie tegenover lagere, arme bevolkingsgroepen te tonen.

Verwantschap
Traditie

Dit werk van Van Eyk lijkt niet op de wijdlopige, realistisch-psychologische romans van haar tijd, integendeel, zij zet zich daar kennelijk tegen af. Zij schrijft niet over het familieleven of over dramatische psychologische ontwikkelingen, maar over respectievelijk sprookjesachtige en absurde gebeurtenissen, die zij in een lichtvoetige stijl presenteert. De literatuurkritiek van de jaren dertig zag in de schrijfster dan ook een uniek talent. Menno ter Braak noemde haar proza ‘een wonderlijk verschijnsel in het rustige panorama der vrouwelijke Nederlandse letteren.’ Overeenkomsten zag de kritiek vooral met enkele buitenlandse auteurs, waaronder Hans Christian Andersen. Hier kan men aan toevoegen dat ook Alice in Wonderland een voorbeeld voor het sprookjesachtig-absurde deel van haar proza geweest zou kunnen zijn. Een ander aanknopingspunt biedt Nescio, die Van Eyk ook zei te bewonderen. Net als bij deze schrijver leggen idealen en eenlingen het bij Van Eyk dikwijls af tegen de realiteit en de maatschappij. Deze wat fatalistische visie geldt niet alleen voor haar eerste publicaties, maar ontwikkelt zich tot een kenmerk van haar hele werk. De schrijfster bezit echter niet Nescio's gevoelige toon. Al is zij af en toe enigszins melancholiek, zij kan zeker niet melancholiek in de romantische zin genoemd worden, zoals bijvoorbeeld haar tijdgenoten Aart van der Leeuw en Clare Lennart.

Stijl

Beïnvloed heeft Van Eyk verschillende auteurs met een humoristische of ironische pen, waaronder Belcampo, Simon Carmiggelt, Annie M.G. Schmidt, Godfried Bomans en Harriët Freezer. Dat geldt zowel voor de maatschappijkritische kant van haar werk als voor stilistische aspecten. Wat de laatste betreft, vermengt zij bijvoorbeeld het verhevene en het platvloerse op een manier die men later ook bij Schmidt aantreft. Zo vertelt de zonnestraal Gabriël aan een muis dat hij een edele roeping heeft: ‘Ik Ben Op Aarde Gekomen Om Licht Te Verspreiden (tot half zes).’ Een ander fenomeen dat bij Schmidten ook bij Belcampo en Bomans - terug te vinden valt, is de absurde fantasie. Eén klein voorbeeld is de scène waarin Gabriël en zijn paard Saartje bij de koning komen, en door een minister worden ingelicht over de hofetiquette: ‘In de antichambre krijgt U een buttonhole van soepgroente, en 't is usance, dat de bezoekers op handen en voeten binnenkomen. Verder is er geloof ik niets.’

Kunstopvatting

Henriëtte van Eyk heeft zich verschillende malen over literatuur en haar eigen poëticale opvattingen uitgelaten. In een schriftelijke reactie op enkele vragen - in november 1934 gepubliceerd in Het Vaderland - blijkt zij de literatuur niet te willen indelen in hoog en laag, maar bepaalde literatuur als waardevol voor bepaalde groepen te beschouwen. Zij stelt dat ‘iemand, die Courts Mahler mooi vindt, niet van Vondel zal houden (en omgekeerd).’ Maar dat ‘niemand het recht heeft te beweren, dat Courts Mahler minder mooi is dan Vondel.’ Dit is het gevolg van haar uitgangspunt dat ‘de minderheid een boek óverschat zal noemen als het voorziet in een behoefte van de meerderheid. En dat de minderheid een boek ónderschat zal noemen als het voorziet in een van haar éigen behoeften.’ Dit is iets dat ‘jammer is voor de minderheid’, maar alles is nu eenmaal ‘betrekkelijk’.

Van Eyk neemt hier afstand van de gebruikelijke, elitaire kijk op literatuur. Modern uitgedrukt pleit zij voor verschillende literaire circuits die naast elkaar binnen het literaire systeem functioneren en kwalitatief als gelijkwaardig worden beschouwd. Uit de verontschuldigende opmerking ‘[d]at dit vrij gek klinkt’ blijkt haar bescheiden houding ten opzichte van haar afwijkende mening.

Thematiek

Toch heeft zij zich hier nooit meer vanaf laten brengen. Zichzelf rekent zij daarbij tot de ‘Courts Mahler-kant’; in enkele interviews zegt zij dat zij schrijft voor niet-erudiete mensen, en zelf ook uitsluitend voor haar plezier leest. Zij houdt niet van literatuur die ‘beroerd en verdrietig’ maakt, zoals die van Wolkers en Reve, noteerde Paul Hellmann. De pretentieloze houding die Van Eyk als schrijfster inneemt, vindt men in haar werk terug. Zij prefereert sprookjesachtige of ironisch-humoristische vertellingen boven zwaarwichtige, gelaagde teksten, en haar personages hebben geen grote psychologische complexiteit. Dat wil echter niet zeggen dat haar oeuvre oppervlakkig is; het bevat verschillende serieuze thema's, die vanaf haar dubbeldebuut voorkomen. Van Eyk staat bijvoorbeeld erg kritisch tegenover bekrompenheid en vooroordelen, en de verhouding tussen arm en rijk. Zo trekt zij in De kleine parade van leer tegen een stand die, in de vorm van ik-persoon freule Thérèse Wentinck en haar vriendin Betty, ter verdrijving van de verveling enorm gesteld is op een ‘fête-de-bienfaisance of een ander gezellig iets’. Hun opvatting over de moraal is samen te vatten in een uitspraak van de oude gravin Knal van Hoevelaecke, die naast Thérèse en Betty een van de hoofdpersonen is: ‘'t arme volk moèt moraal hebben. Moraal is 't zout en de zuurdesem der aarde.’ De gravin is ook degene over wie Thérèse in Intieme revue (1936), het vervolg op De kleine parade, vertelt dat zij met haar goede hart ‘alles [laat] doen door menschen die het noodig hebben, wat dikwijls nog voordeeliger uitkomt dan een winkel. [...] Ze betrekt haar gewatteerde kleerhoutjes tegen inkoopsprijs van een blinde, en de lavendelstokken tusschen de sloopen komen van een invalide herder, die tweemaal per jaar aan de deur mag komen met z'n houten been.’

Relatie leven/werk

In haar autobiografie Dierbare wereld (1973) legt Van Eyk bij het bespreken van de eerste van beide romans verband tussen dergelijke sarcastische karakteriseringen en haar eigen jeugd: ‘Waarschijnlijk werd ik bij het schrijven van De Kleine Parade gedreven door een enorme haat tegen een bevolkingsgroep, waar mijn familie vroeger ook bij had gehoord. We waren doodarm, maar als kind werd ik uit medelijden op allerlei dure

partijtjes gevraagd. Je begrijpt: dat boek is niks anders dan giftigheid!’ Haar eigen houding ten opzichte van de armoede waarmee zij na de scheiding van haar ouders geconfronteerd werd, was: ‘Ik ben niet van plan tegenover al die mensen van vroeger te doen of er niets is gebeurd. Waarom zouden we de schijn ophouden? We horen niet meer bij ze. We zijn arm.

Visie op de wereld

Nou? En...?’ Haar levenslange weigering maatschappelijke waardeoordelen over te nemen gaat bij Van Eyk gepaard met een streven naar gelijkheid en tolerantie. Herhaaldelijk heeft zij haar verlangen naar een vreedzame, eerlijke samenleving zonder kwaadaardigheid uitgesproken. Ondanks deze geëngageerde, progressieve houding is zij in haar proza nooit moralistisch en predikt zij evenmin sociale bewogenheid, daarvoor is zij te afstandelijk en te ironisch.

Thematiek
Visie op de wereld

Een andere belangrijke thematiek die vanaf haar vroege werk voorkomt, speelt rond de tegenstelling tussen macht en onmacht, waarbij de machtigen doorgaans winnen. In De kleine parade en Intieme revue krijgen Thérèse en haar invloedrijke kringen ondanks hun kortzichtigheid en vergissingen in de meeste gevallen het gelijk aan hun kant. In Gabriël is een machteloze, onwetende zonnestraal uitgeleverd aan allerlei machten die zijn pad kruisen. In de wat latere verhalenbundel Als de wereld donker is... (1938) komt dezelfde problematiek van machteloosheid versus macht naar voren, wat geïllustreerd kan worden met het verhaal ‘N.V. De Kersthaas’. Hierin wordt een magere haas op de avond voor Kerstmis bij opbod geveild. Een arm vrouwtje krijgt hem per ongeluk en eet hem met haar buren op, maar de haas als object van speculatie leidt tot wilde financiële transacties. Hij vindt daardoor de dood niet; het ‘ongelukkige beest is onsterfelijk geworden. Ze zullen hem blijven koopen en verkoopen. Ze zullen millioenen bieden voor z'n schim.’ In ‘N.V. De Kersthaas’ komen allerlei elementen samen die typerend zijn voor de schrijfster. De magere haas en het arme vrouwtje zijn machteloze wezens, die tegenover de wereld van het geld staan. Die wereld is irreëel en biedt geen werkelijk geluk, maar bezit wel de macht, waar de haas het slachtoffer van wordt. Ongebruikelijk optimistisch voor Van Eyk is dat er iemand de dans ontspringt, het vrouwtje, dat ‘het

eenige, echte kerstmaal van haar leven’ heeft. Dit vrouwtje is tevens een van de onhandige, maatschappelijk niet geslaagde personages die men in Van Eyks romans en verhalen zo vaak aantreft.

In de talloze korte verhaaltjes of cursiefjes die Van Eyk na 1945 schreef, komt opnieuw het welgestelde milieu à la Kleine parade voor. De bekendste van deze cursiefjes zijn de wekelijkse ‘Lieve Lientjes’ voor het Algemeen Handelsblad - gebundeld in Van huis tot huis (1949) - en de verhaaltjes onder de titel ‘Huis aan de gracht’, die zij vanaf 1954 meer dan vijftien jaar lang voor Elzeviers Weekblad schreef. Deze zijn verzameld in de bundels Het huis aan de gracht (1956), Uit en thuis aan de gracht (1957) en Om en bij het huis aan de gracht (1964).

Thematiek

In de ‘Huis aan de gracht’-boeken wordt de hogere stand belicht vanuit het perspectief van de rijke Marie Eugénie, getrouwd met een advocaat, in Van huis tot huis vanuit de verstelnaaister juffrouw Van Essen. Hier is eigenlijk geen sprake meer van een maatschappijkritische thematiek, al worden verschillende sociale problemen wel aangestipt. Maar bij de beschrijving van het drukke, chaotische leven van de hoofdpersonen overheerst de anekdote, waardoor het proza aan diepte verliest. Dat is bijvoorbeeld ook het geval in de stukjes van de latere bundels Josefine (1962) en Zeg maar Joséfine (1966), waarin een doktersvrouw over haar leven vertelt.

Meer gehalte hebben Van Eyks bundels met langere verhalen, zoals Bedelarmband (1948) of In vredesnaam (1950). Daarin zijn de thema's die haar het meest bezighielden op subtiele en tevens geestige wijze verwerkt. Ook in de roman De jacht op de spiegel (1952) behandelt de schrijfster onder het mom van een sprookje verschillende filosofische en politieke problemen. Het boek speelt in het land Lobelia, waar spiegels verboden zijn en men alleen ‘kijkers’ kent, personen die het uiterlijk van anderen beschrijven. De maanjongen Jock wordt met een spiegel naar de aarde gestuurd, zodat men in Lobelia, net als op de maan, de waarheid, zal zien en kennen. De maanbewoners hebben hun ‘spiegelvermogen van huis uit meegekregen’, ze spiegelen zich aan elkaar, en ‘op de bodem van hun ogen ligt de zuivere waarheid. [...] Ze zien rode rozen als rode rozen,

ze zien goed als góed en slecht als slécht en zich zelf en alle wezens zoals ze zíjn; volkomen eerlijk.’ De spiegel wordt gestolen door kwade machten, maar uiteindelijk terugveroverd. Als de mensen en dieren van Lobelia in de spiegel kijken, is iedereen ontzet over haar of zijn eigen uiterlijk, behalve de oude sokkenstopster Marlotje, die mooi en wijs blijkt te zijn. Koning Hans ziet dat hijzelf ‘een klein, dom, armzalig mannetje met een te wijde hermelijnen mantel en een te grote kroon’ is. Daarom laat hij de spiegel vernietigen, waarna hij weer de wijste is en Marlotje slechts een arme, machteloze vrouw.

De afloop van De jacht op de spiegel toont niet alleen een sombere kijk op de verhouding tussen mens en waarheid, maar laat ook verbanden zien met de tijd vlak na de Tweede Wereldoorlog. De ervaring van velen, ook van Van Eyk, was toen, dat de oude verhoudingen prompt weer hersteld werden en niemand iets geleerd leek te hebben. In de roman krijgen de domsten en degenen die niets gepresteerd hebben medailles van de koning, en hijzelf trekt alle eer naar zich toe: ‘Dat had hij toch maar allemaal voor elkaar gekregen! [...] Het nageslacht zou hem Hans de Grote noemen.’ Typerend voor Van Eyk is dat de toon van het boek desondanks niet bitter is, maar gelaten en bijna geamuseerd. Tegenover de jonge, gedeprimeerde Jock, die heel Lobelia had willen veranderen, staat Marlotje met haar standpunt dat het ‘niet allemaal narigheid’ is en je ‘de moed nooit [moet] opgeven’.

Kritiek

De literatuurkritiek toonde zich met deze roman nog zeer ingenomen; zo sprak C.J.E. Dinaux prijzend van een ‘verzet tegen deze verdwaasde wereld, tegen het carnaval der burgers’. Over het algemeen vond men Van Eyks vooroorlogse werk echter beter dan het naoorlogse. Critici als Van Vriesland en Maurits Uyldert beoordeelden haar eerste publicaties uitermate positief. De eerste roemde in verband met Gabriël. De geschiedenis van een mager mannetje haar ‘van volzin tot volzin levend en sprankelend blijvende, vlinder-losse, diep humoristische, schier surrealistisch van dagelijkse logica bevrijde fantasie.’ Ook Du Perron en Ter Braak, die zeer kritisch tegenover de literatuur van vrouwen stonden, konden enige waardering voor haar opbrengen. Volgens Ter Braak had zij ‘iets oor-

spronkelijks’, al voegde hij eraan toe dat zij ‘onmiskenbaar de neiging’ had die oorspronkelijkheid te ‘verdonderjagen’. Du Perron schreef in een recensie over de poëzie van Clara Eggink dat zijns inziens maar één op de tweehonderd schrijvende vrouwen talent had, waarbij hij Van Eyk tot de talentvolle rekende.

Na de oorlog bewonderde Jan Greshoff ‘haar onnavolgbaar taalgebruik’ en ‘sprankelende oorspronkelijke toon’. In 1950 vond Johan van der Woude in Van huis tot huis nog ‘milde galgenhumor’, maar hij merkte ook op: Henriëtte van Eyk ‘heeft veel, misschien te veel geschreven, en niet al haar werk staat op dezelfde hoogte’. In de jaren zestig verminderde de waardering van de literatuurkritiek aanzienlijk. In een recensie over Blauwe Marietje (1966) en Zeg maar Joséfine wordt gesteld dat Van Eyk ‘een epigoon van zichzelf geworden’ is. Bij het verschijnen van Dierbare wereld betreurden veel critici de oppervlakkigheid en onnauwkeurigheid ervan - zoals Pierre Dubois schreef: ‘Een leesbaar boek, dat wel. Maar niet het boek dat het zou moeten zijn.’ Toch waren andere recensenten weer positief, en vooral Annie Romein-Verschoor verdedigde Van Eyk met verve. Naar haar mening was de schrijfster levenslang vastgepind op haar ‘grappige boekjes’, en werd zij onderschat, ‘mede door haar eigen uiterst bescheiden, zelftwijfelende houding van zich eeuwig dilettant voelen in een moeilijk en onzeker bestaan’. Romein-Verschoor prees het understatement in de autobiografie, de beheerste stijl en het feit dat Van Eyk niet voor de verleiding van het makkelijke succes bezweken was door veel over haar oorlogsherinneringen en haar relatie met Vestdijk te schrijven.

Publieke belangstelling

Dat de kracht van Henriëtte van Eyk inderdaad niet uitsluitend in haar vooroorlogse werk ligt, wordt bevestigd door de herdrukken. De kleine parade en Intieme revue worden tot vandaag de dag herdrukt - eindjaren zestig werd de eerste roman bovendien door Van Eyk en Wim Sonneveld omgewerkt tot een musical -, maar dat geldt ook voor haar verhalen van zowel vóór als na de oorlog. ‘Het ulevellenlaatje’ uit het naoorlogse Bedelarmband diende zelfs als titel voor de uitgave van de verzamelde verhalen van 1975. Omdat haar verhalen zo populair zijn,

werden vele ervan overigens, zoals uit de Primaire bibliografie blijkt, in andere samenstellingen herdrukt.

Ontwikkeling / Thematiek

Wel kan men zeggen dat de ontwikkeling in Van Eyks proza niet erg groot is. In de eerste plaats komen bepaalde thema's en tegenstellingen steeds weer terug, zoals armoede versus rijkdom, individu versus collectief, machteloosheid en macht, en goede bedoelingen die verkeerde resultaten tot gevolg hebben. Het laatste is iets dat behalve bij Gabriël ook bij het paardje Truus in Truus de nachtmerrie (1939) voortdurend het geval is. Ook motieven als ‘de warrige hoofdpersoon’ of ‘het chaotische huis’ duiken herhaaldelijk op. Enerzijds is dit een zwak punt, anderzijds maakt het Van Eyk ook zeer herkenbaar. Interessant in dit verband zijn de twee romans die zij na de oorlog samen met anderen schreef. Ook hierin ziet zij kans eigen thema's en motieven te verwerken, waardoor haar persoonlijkheid duidelijk een stempel drukt op beide boeken. Avontuur met Titia (1949) is een briefroman, die zij samen met Vestdijk bedacht. De briefwisseling vindt plaats tussen Titia Breulese en Maarten Smallandt. Het is kenmerkend dat Titia met haar moeder, twee broers, een hulp en verschillende studenten in een chaotisch huis woont, en dat er vanwege hun armoede voortdurend geldproblemen zijn. Verder doen de toon en compositie van de roman meer aan Van Eyk dan aan Vestdijk denken. De woordkeus is spannend, levendig en lichtvoetig. In De doolhof (1951) was Van Eyk een van de acht auteurs die meewerkten. Zij schreef het eerste hoofdstuk, en opnieuw koos zij een chaotisch huis, al verhuurt ditmaal de alleenstaande hoofdbewoonster Madeleine Vis-Moeton kamers aan allerlei vreemden.

Stijl

Ten tweede verandert Van Eyks stijl door de jaren heen weinig, als is hij niet in alle publicaties precies dezelfde. In haar sprookjesachtige teksten schrijft zij sierlijk, luchtig en zeer beeldend; in haar maatschappelijk-realistische werk eerder satirisch-humoristisch en direct.

Techniek

Aan de andere kant valt er wel een verschuiving in haar keuze van genres vast te stellen. Van Eyk heeft haar leven lang gewone losse verhalen geschreven. Maar al haar romans bestonden voor de oorlog uit een reeks sterk samenhangende verhalen.

Ze hebben een bepaalde doorlopende handeling en een einde, maar kunnen grotendeels ook afzonderlijk gelezen worden. Dit speciale genre, dat het midden houdt tussen verhalenbundel en roman, introduceerde zij meteen in haar eerste boeken. De beide Gabriël-publicaties zijn zo opgebouwd, De kleine parade en Intieme revue, en Truus de nachtmerrie, dat uit acht samenhangende avonturen bestaat. Na de oorlog gebruikt zij deze compositietechniek nauwelijks meer. De jacht op de spiegel en De monsters van Stone Valley (1970) bijvoorbeeld hebben de normale romanstructuur; de verschillende hoofdstukken zijn niet als afzonderlijke eenheden gecomponeerd. Alleen De spookdiligence (1953) bestaat nog uit twaalf bijeenhorende verhalen, die allemaal de oeroude tante Katrijn en haar belevenissen tot onderwerp hebben.

Verwantschap
Relatie leven/werk

Bovendien is de schrijfster pas na de oorlog met korte verhaaltjes of cursiefjes begonnen. Dit zijn nooit losse stukjes, zoals bij Carmiggelt of Schmidt; ze vertonen altijd een samenhang, doordat dezelfde hoofdpersoon vertelt en de gebeurtenissen en voorkomende personages een zeker verband met elkaar hebben. In dat opzicht zijn er overeenkomsten tussen Van Eyk en Harriët Freezer, die eveneens enkele samenhangende reeksen columns schreef, zoals Wat doe je? O niks. Portret van een moeder. In tegenstelling tot deze schrijfster is Van Eyk echter nooit autobiografisch gericht geweest. Wel is het feit dat de meeste hoofdpersonen in haar werk onzekere eenlingen zijn, die in het leven niet erg succesvol zijn of waren, kennelijk een autobiografisch element. Van Eyk had dit gevoel ook over zichzelf, en een eenvoudig, zeker leven heeft zij inderdaad niet gehad. Zij heeft altijd in armoede geleefd; haar echtgenoot, Edouard de Nève, was een veeleisend mens; haar broer Bert, aan wie zij uitermate gehecht was, had vanaf de jaren zestig grote psychologische problemen en was zwaar ziek. En hoewel haar langdurige relatie met Simon Vestdijk zeer intensief was - in het Letterkundig Museum bevinden zich 334 brieven van Vestdijk aan haar en 270 van haar aan hem -, was die niet eenvoudig. Afgezien van de armoede komen deze ervaringen niet direct in haar proza voor. Maar ze hebben vermoedelijk wel de sfeer ervan bepaald: haar teksten lijken altijd weer een poging tot bezwering van een overmacht te zijn.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

62 Kritisch lit. lex.
augustus 1996