Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

P.N. van Eyck

door Lucien Custers

1. Biografie

Pieter Nicolaas (roepnaam Piet, ook wel Pieter of Pierre) van Eyck werd geboren te Breukelen op 1 oktober 1887. Eigenlijk werd zijn achternaam gespeld als ‘Van Eijk’; omstreeks 1904 zou hij zelf deze spelling veranderen. In 1895 verhuisde hij naar Leiden, waar zijn vader een betrekking kreeg als beherend vennoot van de Landbouwbank. Het gezin Van Eyck, dat uit twee dochters en twee zonen bestond en waarvan de vader gereformeerd en de moeder Nederlands hervormd was, leefde daar in tamelijke welstand. Na de lagere school vervolgde Pieter Nicolaas van 1901 tot 1906 zijn opleiding aan het Gymnasium Haganum in Den Haag. In 1904 werd Van Eycks vader wegens oplichting gearresteerd en veroordeeld tot een gevangenisstraf. De financiële problemen die daar het gevolg van waren, maakten een verhuizing naar Den Haag noodzakelijk. In datzelfde jaar raakte Pieter Nicolaas bevriend met de latere historicus Pieter Geyl, een vriendschap die een leven lang stand zou houden.

In zijn gymnasiumtijd was de jonge Van Eyck begonnen met het schrijven van verhalend proza en poëzie en in de Vrije Tribune van juli 1906 verscheen zijn eerste gedicht, ‘Herdenking’. Een stortvloed van poëzie volgde, gepubliceerd in een groot aantal belangrijke en minder belangrijke tijdschriften als In 't Boekhuis, Nederlandse Spectator, Nederland, Europa, Groot-Nederland, De Gids en Iris. Voor Van Eyck zelf telde vooral dat zijn gedichten vanaf september 1907 regelmatig verschenen in het tijdschrift De Beweging van Albert Verwey. In 1909 gaf hij met De getooide doolhof zijn eerste bundel verzen uit.

In 1906 was Van Eyck begonnen aan een studie rechten aan de

Rijksuniversiteit Leiden. Om inkomsten te verwerven schreef hij daarnaast beschouwingen en kritieken voor diverse tijdschriften. Van mei 1910 tot december 1911 verzorgde hij de rubriek ‘Buitenlandsche Literatuur’ in de Nieuwe Gids. In 1912 stapte hij ook voor zijn proza over naar De Beweging, waaraan hij tot de opheffing van dat blad in 1919 geregeld zou blijven meewerken. Zijn belangstelling voor de uiterlijke verzorging van het boek leidde in 1910 tot het ontstaan van de bibliofiele reeks De Zilverdistel, die hij aanvankelijk met zijn vrienden J.C. Bloem en Jan Greshoff en daarna samen met de typograaf J.F. van Royen verzorgde.

Op 23 april 1914 sloot Van Eyck zijn rechtenstudie af met een promotie op stellingen, zoals toen gebruikelijk was. Deze promotie maakte tevens de weg vrij voor zijn huwelijk, vier dagen later, met Nelly Estelle Benjamins (1891-1971). Uit dit huwelijk werden twee zonen geboren, in 1916 Robert Floris en in 1918 Aldo Ernest; de laatste zou als architect internationale bekendheid krijgen.

In de jaren 1914-1915 verbleef Van Eyck met zijn gezin in Rome, waar hij als correspondent voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant werkte. Hij raakte er bevriend met de kunstschilder Henri Friso ten Holt, die op levens- en kunstbeschouwelijk gebied grote invloed op hem zou uitoefenen. Eind 1915 keerde Van Eyck terug naar Nederland en vestigde zich als ambteloos burger in Driebergen. In de periode 1918-1919 was hij als ambtenaar verbonden aan het bureau volksvoeding van het departement van Landbouw, Nijverheid en Handel te Den Haag.

In 1919 kreeg hij opnieuw een aanstelling als correspondent van de NRC, nu te Londen, als opvolger van zijn vriend Geyl. In 1923 werd hij vaste medewerker van De Gids, waarvoor hij vanaf januari 1924 de rubriek ‘Nederlandsche Poëzie’ verzorgde. Al na een jaar kwam als gevolg van een conflict met de redactie aan deze medewerking een einde. Samen met Geyl en F.C. Gerretson (de dichter Geerten Gossaert) richtte Van Eyck in 1930 het tijdschrift Leiding op, waarvan hij redacteur-secretaris werd. Van dit blad verschenen slechts twee jaargangen.

Aan Van Eycks Londense periode kwam een einde toen hij in 1935 werd benoemd tot hoogleraar in de Nederlandse letter-

kunde, haar geschiedenis en de esthetische kritiek aan de Rijksuniversiteit Leiden als opvolger van Albert Verwey. Hij vestigde zich in Wassenaar en werkte behalve aan zijn poëzie voornamelijk aan literair-historische studies. Ook verzorgde hij tekstuitgaven van onder andere Hermingard van de Eikenterpen van Aarnout Drost, Mei van Herman Gorter en het Verzameld Werk van J.H. Leopold.

Naar aanleiding van zijn zestigste verjaardag ontving Van Eyck diverse eerbewijzen. Op 20 mei 1947 verleende de Universiteit van Amsterdam hem een eredoctoraat. Aan het einde van hetzelfde jaar werd hij benoemd tot ridder in de Orde van de Nederlandsche Leeuw en in 1948 kende de Jan Campertstichting hem de Constantijn Huygensprijs 1947 toe.

Na enkele jaren met zijn gezondheid te hebben getobd overleed P.N. van Eyck op 11 april 1954 te Wassenaar.

2. Kritische beschouwing

Verwantschap / Thematiek / Techniek

‘De kleine dichtergroep (Gossaert, Bloem, De Haan, Van Eyck) die tussen 1905 en 1910 in De Beweging begon te publiceren, verschilde hierdoor het essentieelst van de eigenlijke Nieuwe-Gidsdichters, dieper dan nog van Verwey, maar van Henriëtte Roland Holst en van Boutens toch eveneens: dat hun dichterschap niet in de eerste plaats, als bij die ouderen, door schoonheidsverlangen, maar door geluksverlangen beheerst werd.’ Met deze bekende uitspraak typeerde P.N. van Eyck in zijn essay over J.C. Bloem (in De Vrije Bladen van februari 1926) de literaire generatie waartoe hijzelf behoorde en die de generatie van 1910, ook wel de tweede generatie Beweging-dichters of de generatie van de laat- of post-symbolisten, genoemd wordt.

Of er inderdaad sprake is van een literaire generatie van 1910, wordt tegenwoordig wel betwijfeld, maar de poëzie van Van Eyck vertoont zeker overeenkomsten met die van Bloem en Gossaert. Wanneer men ook op de vormaspecten let, kan men met J. Kamerbeek jr. in dit verband van ‘nieuw classicisme’ spreken: het werk van Van Eyck en zijn tijdgenoten laat, vergeleken met dat van hun voorgangers, een terugkeer zien naar strakkere versvormen en rijmschema's en traditionelere beeldspraak.

Thematiek

Deze kenmerken zijn in Van Eycks vroegste gedichten, deels gebundeld in de eerste versie van De getooide doolhof (1909), al duidelijk aan te wijzen. Van Eycks debuutbundel bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat een aantal gedichten waarin een ik-figuur aan het woord is, die wanhopig probeert om zin te geven aan zijn leven. Hij gaat gebukt onder zijn weemoed en zwaarmoedigheid, vaak veroorzaakt door de herinnering aan een verloren gegaan, al dan niet gedroomd liefdesgeluk, of door een onbestemd verlangen dat zijn leven beheerst. In deze gedichten is sprake van een innerlijke verscheurdheid, van een conflict tussen ziel en zinnen: de ziel tracht zich van het aardse bestaan te bevrijden, de zinnen streven juist naar aardse genietingen. De toon is somber; er is bijna altijd sprake van schemering of avond, het regent vaak en de overheersende kleur is grijs. Sommige verzen uit deze groep beginnen met een natuurbeschrij-

ving, die een weerspiegeling blijkt van de gemoedsstemming van de dichter.

In contrast daarmee zijn in het eerste deel ook enkele gedichten opgenomen waarin sprake is van een idyllische sfeer, die overeenkomt met de innerlijke vrede van de ikfiguur. Tot deze groep behoort het eerste gedicht, ‘Lied’, dat chronologisch eigenlijk aan het einde van de reeks zou moeten staan. In dit ‘Lied’, waarin een fragment uit ‘Aan de eenvoudigheid’ van A.C.W. Staring verwerkt is, bezingt de dichter een gelukzalige staat van samenzijn met de geliefde, een staat waartoe de eenvoudigheid hem kan brengen. Het gedicht vormt een scherp contrast met ‘Erkentenis’, het laatste gedicht van het eerste deel. De ikfiguur realiseert zich daarin dat de mogelijkheid tot ontsnapping in een droom niet langer bestaat en dat hij teruggeworpen is op de dorheid van het dagelijks bestaan, waarin alleen de zinnelijke lust is overgebleven.

Techniek

Het tweede deel van De getooide doolhof bevat vijf langere gedichten, waarin opnieuw een geluksverlangen en een daarmee gepaard gaande innerlijke onvrede tot uiting komen, maar nu geprojecteerd op symbolische gestalten of mythologische figuren.

Wat de versvorm betreft zijn de gedichten uit De getooide doolhof te verdelen in twee groepen. Het merendeel bestaat uit strofen van regelmatige lengte, heeft een strak, meestal jambisch metrum en een vast rijmschema. Een goed voorbeeld hiervan is het gedicht ‘Verlangen’:

In sommige andere, vaak de wat langere gedichten, ontbreekt het rijm, is er geen sprake van een regelmatige strofebouw en is het metrum niet altijd even consequent volgehouden.

Thematiek / Traditie

Muziek en beeldende kunst spelen in De getooide doolhof een belangrijke rol als onderwerp of motief in de gedichten zelf of als aanleiding tot het ontstaan ervan. Er zijn ook enkele duidelijke literaire invloeden aan te wijzen. Zo doet ‘Avondzang’ denken aan ‘Harmonie du soir’ van Charles Baudelaire. Van Eyck herkende in deze Franse dichter een geestverwant, wat ook blijkt uit het gedicht ‘Charles Baudelaire’. Enkele andere gedichten, met name ‘Dichters Zielslied’, laten zien dat de jonge Van Eyck beïnvloed was door de poëzie van P.C. Boutens.

Kritiek

De kritiek ontving De getooide doolhof on er het algemeen gunstig. Voor generatiegenoten als J.C. Bloem en Geerten Gossaert vormde de bundel een bevestiging en een herkenning van hun eigen dichterlijke streven. De voor Van Eyck zelf belangrijkste reactie kwam van Albert Verwey, die een genuanceerde beschouwing aan De getooide doolhof wijdde. Verwey erkende de kwaliteiten van een aantal gedichten, maar wees erop dat de idyllische verzen in de bundel tegenstrijdig waren aan wat hij als het wezenlijke van Van Eycks dichterschap beschouwde en dat hij omschreef als het vinden van vormen voor een onontkoombare droefheid.

Techniek

Gedurende zijn hele leven heeft Van Eyck de gewoonte gehad om bij bundeling van in tijdschriften gepubliceerde gedichten of bij een herdruk van zijn bundels wijzigingen in zijn werk aan te brengen, die vaak ingrijpend zijn. Zo zijn de twee delen poëzie van het Verzameld Werk samengesteld volgens de aanwijzingen die Van Eyck vlak voor zijn overlijden zelf had gegeven, waardoor ze geen volledig beeld geven van de ontwikkeling van zijn dichterschap. Ook de herdruk uit 1911 van De getooide doolhof verschilt op talloze punten van de eerste uitgave, waarbij het accent nog meer is komen te liggen op verloren gegaan of nooit bereikt geluk en de indruk van somberheid en weemoed nog

wordt versterkt. Vooraan in de tweede druk staat ‘I lock my door upon myself’ (geschreven naar aanleiding van het gelijknamige schilderij van Fernand Khnopff, waarnaar Van Eyck ook later nog enkele keren in zijn werk zou verwijzen). Het ontbrak in de editie van 1909, maar was het eerste gedicht dat Van Eyck in De Beweging had gepubliceerd en hij wenste dat voortaan als zijn eigenlijke debuut te zien. Het belang dat Van Eyck hechtte aan Verweys oordeel, blijkt voorts uit het feit dat de gedichten die Verwey in zijn bespreking van de eerste druk van De getooide doolhof had afgekeurd, nu verdwenen zijn. Enkele andere gedichten waarin al te zeer de invloed van Boutens aanwijsbaar was, zijn geschrapt of herschreven; Van Eyck, die in 1907 in een opstelletje over Edward B. Koster (verschenen in Den Gulden Winckel van 15-9-1907) Boutens nog ‘de allerbelangrijkste kunstenaar’ had genoemd, had inmiddels om nooit helemaal opgehelderde redenen een hekel aan deze dichter gekregen. De tweede druk van Van Eycks debuutbundel bevat verder de eerder afzonderlijk in de Zilverdistel-reeks, verschenen dialoog ‘Worstelingen’ en ‘Medousa en Poseidoon’, een fragment van een eerste versie van wat later het grote gedicht Medousa (1947) zou worden.

Thematiek

Een even onbestemd als onvervulbaar verlangen, een innerlijke conflict tussen ziel en zinnen of verstand en gevoel, wanhoop en radeloosheid als gevolg van een problematische, zo niet onmogelijke liefde, gebrek aan geestelijk houvast, het zijn thema's die ook de bundels Getijden (1910) en Uitzichten (1912) bepalen. In Getijden spitst het conflict zich toe op de liefde. De ikfiguur in de gedichten - een parallel met de maker ervan ligt voor de hand - zoekt geestelijk houvast bij zijn geliefde, maar wordt daarbij heen-en-weer geslingerd tussen geluk en ontgoocheling. Het ene moment lijkt het aardse geluk voor hem bereikbaar, het volgende echter voelt hij zich buitengesloten, omdat hij geen deel kan hebben aan het liefdesgeluk dat voor anderen wel is weggelegd. In Uitzichten lijkt het er aanvankelijk op dat de dichter door de liefde het geloof in een aards geluk heeft gevonden, maar al snel keren weemoed en twijfel terug.

Techniek

De volgorde van de gedichten in deze bundels is niet gebaseerd op de toevallige chronologie van het ontstaan ervan, maar lijkt

zorgvuldig overwogen te zijn met de bedoeling om de wisselingen van gemoedsstemming van de dichter zo goed mogelijk te weerspiegelen in samenhangende reeksen. Deze opbouw in reeksen zal voortaan een kenmerk blijven van Van Eycks poëzie.

Kritiek

De kritiek was aanmerkelijk minder positief over Getijden en Uitzichten dan over De getooide doolhof. Ook Van Eyck zelf twijfelde achteraf aan de kwaliteit van zijn werk uit deze periode: hij vroeg de uitgever om Getijden en De sterren (dat hoorde bij Uitzichten, maar vanwege zijn omvang afzonderlijk verschenen was) uit de handel te nemen.

Kunstopvatting

Van Eyck begon al jong met het schrijven van literaire kritieken en beschouwingen, niet in de laatste plaats om financiële redenen. Aanvankelijk koos hij vooral vertegenwoordigers van het symbolisme en de décadence tot onderwerp, zoals blijkt uit de reeks ‘Buitenlandsche Literatuur’ die hij in 1910-1911 voor de Nieuwe Gids schreef. Een volgende stap in zijn ontwikkeling als dichter en essayist kwam toen Albert Verwey hem in maart 1912 vroeg om vaste medewerker te worden van De Beweging. Belangrijk voor het inzicht in Van Eycks literaire denkbeelden in deze jaren is het opstel ‘Over poëzie’, waarmee hij in mei 1912 zijn essayistische bijdragen aan Verweys tijdschrift opende en waarin hij de beginselen uiteenzet die ten grondslag liggen aan zijn kritisch proza. In dit betoog onderscheidt hij naast ‘vorm’ en ‘inhoud’, de twee belangrijke begrippen uit de poëtica van de Tachtigers, nog een derde element dat een rol speelt bij het ontstaan en het lezen van poëzie. Dit element duidt hij aan als de ‘daimoon’, ook wel als de ‘ziel’ of het ‘dichterschap’. Menselijk leven is het materiaal van de dichter (de inhoud), zijn kunstenaarschap bewerkt dit (de vorm), maar pas wanneer de ‘daimoon’ zich manifesteert, kan men spreken van goede poëzie. Wat die ‘daimoon’ precies is en hoe hij werkt, valt niet met het verstand te beredeneren; het is geen vermogen dat men kan aanleren, maar misschien het beste te vergelijken met een mystieke ervaring, een geheimzinnige gave, weggelegd voor weinigen. Hij werkt tijdens het dichten in de dichter, is aanwezig in het gedicht, en gaat over op degene die het leest en in staat is de ‘daimoon’ te herkennen. Poëzie is voor Van Eyck naast het ge-

loof en zelfs rechtstreekser dan het geloof een manier om deel te hebben aan de eeuwigheid. De waarde van een gedicht staat of valt met de aanwezigheid van de ‘daimoon’ en niet met de inhoud of de vorm die de dichter gekozen heeft.

Hoe een goede criticus precies te werk moet gaan, beschrijft Van Eyck aan het slot van zijn opstel ‘Aanteekeningen over rhetoriek’ (1913). Eerst moet uit het werk de persoonlijkheid van de dichter afgeleid worden, zonder dat daar overigens biografische gegevens bij gebruikt hoeven te worden. Vervolgens moet de criticus aan de hand van die geconstrueerde persoonlijkheid opnieuw het werk doorgronden, met de daarbij opgedane inzichten het beeld van de persoonlijkheid bijstellen, dan weer terugkeren naar het werk, enzovoorts, in een heen-en-weer gaande beweging die wel is aangeduid met de term ‘weven’. Dit houdt in dat de criticus zich bij een beoordeling niet hoeft te beperken tot het te bespreken werk, maar het hele oeuvre van de betreffende dichter in zijn betoog kan betrekken. Deze methode zal ook voor de latere Van Eyck steeds haar geldigheid blijven behouden en valt dan ook in veel van zijn beschouwingen aan te wijzen.

Traditie

Als dichter en als essayist is Van Eyck door de kritiek en in de literatuurgeschiedschrijving vaak getypeerd als een volgeling van Albert Verwey. Inderdaad valt niet te ontkennen dat bijvoorbeeld de in ‘Over poëzie’ verkondigde denkbeelden verwant zijn aan de opvattingen van Verwey; Van Eyck zegt dit zelf met zoveel woorden. Toch beschouwde Van Eyck zichzelf niet als een navolger. Hij had de ambitie om zelf de rol van dichterlijk leider van zijn generatie te vervullen en erkende soms maar met moeite het geestelijk gezag dat Verwey als leider van De Beweging genoot. Ofschoon Van Eyck door zijn dichtende leeftijdgenoten, niet in het minst vanwege zijn fabelachtige belezenheid, werd gerespecteerd, heeft hij als dichter en literatuurbeschouwer nauwelijks school gemaakt. Daarbij zal ook hebben meegespeeld dat hij in de persoonlijke omgang geen gemakkelijke man was en conflicten niet uit de weg ging.

Ontwikkeling / Visie op de wereld

Omstreeks 1915 wordt een belangrijke verschuiving in Van Eycks werk zichtbaar. Hij begint dan een samenhangend systeem van wijsgerig-religieuze en literaire opvattingen te ontwik-

kelen dat gedurende de rest van zijn leven zijn dichterlijke en kritische activiteit zal sturen. Deze verschuiving komt er in de eerste plaats op neer dat hij in levensbeschouwelijk opzicht vaste grond onder de voeten krijgt. Van Eyck was streng-christelijk opgevoed, maar hij had al jong het geloof ingeruild voor een twijfelende, pessimistische, soms zelfs nihilistisch te noemen levensvisie. Toch is hij in zijn jeugdwerk ook steeds op zoek naar een eenheid, waarin zijn innerlijke conflicten zouden zijn opgelost en waardoor de geestelijke tweespalt waaraan hij leed, zou zijn vervangen door een harmonieus verband tussen voelen en denken, ziel en zinnen, vergankelijkheid en eeuwigheid. Hij vond deze eenheid in een pantheïstische levensbeschouwing, waarbij de hele kosmos en alle levensvormen daarin als manifestaties worden gezien van een immanente godheid. Deze godheid (aangeduid als ‘God’, ‘Idee’ of ‘Leven’) geeft aan de kosmos een harmonische ordening; de kosmos is de zelfopenbaring van de godheid en de mens draagt met zijn individuele bestaan bij aan de verwezenlijking ervan. Elke vorm van dualisme of tweespalt en de daaruit voortkomende gevoelens van eenzaamheid of teleurstelling worden daardoor opgeheven in een hogere eenheid: alles is uiteindelijk een verschijningsvorm van het goddelijke.

Het hoogste doel van de mens op aarde is de directe aanschouwing van die godheid in haar zelfopenbaring en het is de taak van de dichter om de mensheid de vormen te verschaffen waarin dat mogelijk is. Het vermogen dat de dichter daartoe in staat stelt, is de verbeelding, die zijn persoonlijke, voorbijgaande ervaringen omzet in blijvende gestalten waarin de godheid zich openbaart.

Verschillende factoren lagen ten grondslag aan deze ontwikkeling in Van Eycks denken, die omstreeks 1924 voltooid was. In zijn Italiaanse periode (1914-1915) werd hij beïnvloed door de kunstschilder Henri ten Holt. Deze was lid van de Nieuwe Kring, een beweging van voornamelijk beeldende kunstenaars die kunst beschouwden als een ‘kristallisatie van het absolute’. Ook Van Eyck werd lid van de Nieuwe Kring, maar zou al na korte tijd bedanken, omdat haar kunstopvatting nog te zeer uitging van een scheiding tussen de zintuiglijk waarneembare wereld en het geestelijke principe dat daaraan ten grondslag lag.

Van grotere invloed nog op Van Eyck waren in deze periode de geschriften van Plato. De ideeën van de Griekse wijsgeer interpreteerde hij op een persoonlijke, eigenzinnige wijze en toen hij deze interpretatie vastlegde in de bloemlezing-met-commentaar Uren met Platoon (1923) leidde dit dan ook tot felle kritiek uit wijsgerige kringen. Daarnaast (her)ontdekte Van Eyck omstreeks 1920 Spinoza en het is de combinatie van denkbeelden van Plato en Spinoza geweest die zijn eigen levensbeschouwing uiteindelijk voor een groot deel heeft bepaald. Deze twee filosofen zou hij in zijn inaugurele rede, Kritisch onderzoek en verbeelding (1935), dan ook opvoeren als zijn ‘stille paranimfen’.

Behalve Plato en Spinoza bleef ook Verwey voor Van Eycks ontwikkeling in deze periode van betekenis. Voor wat betreft Van Eycks latere poëzie zou daar nog invloed van de christelijke mystiek van bijvoorbeeld Hadewijch en San Juan de la Cruz bijkomen.

Het geloof in de goddelijke eenheid van alle verschijnselen in de kosmos zal voortaan Van Eycks werk gaan bepalen. Als dichter wordt hij belijder: zijn poëzie bezingt de immanente godheid en het menselijk streven om haar te aanschouwen. Als criticus beoordeelt hij niet alleen het werk van door hem besproken dichters en schrijvers, maar ook de daaraan ten grondslag liggende levensbeschouwing, waarbij hij zijn eigen overtuiging als maatstaf neemt.

In zijn proza wordt de ontwikkeling in Van Eycks denkbeelden voor het eerst zichtbaar in ‘Gesprek op Monte Mario’, gepubliceerd in De Beweging van december 1915 en herdrukt in Opgang (1918), de enige bundel (min of meer) verhalend proza die Van Eyck publiceerde. In dit opstel komen een kunstschilder (waarvoor Ten Holt model stond) en een ikfiguur (Van Eyck) in een dialoog samen tot de hierboven beschreven overtuigingen. Minstens zo goed zichtbaar is de overgang in de poëzie die verzameld is in Gedichten. Het ronde perk. Lichtende golven (1917). Het eerste deel van deze bundel, Het ronde perk, is te beschouwen als de afsluiting van de eerste periode van Van Eyck; het was al in 1914 afgerond, maar kon toen wegens papierschaarste niet verschijnen. Thema's en motieven in Lichtende golven lijken op het eerste gezicht niet veel te verschillen van die in eerdere bundels,

maar toch bevat een aantal gedichten - bijvoorbeeld ‘De wandeling’ - al sporen van Van Eycks veranderde wereld- en literatuurbeschouwing. Als de eigenlijke cesuur tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ Van Eyck in deze bundel en in zijn hele dichterlijke werk kan ‘Aan Albert Verwey’, het slotgedicht van Lichtende golven, gezien worden. In dit autobiografische gedicht beschrijft Van Eyck hoe hij een geestelijke en dichterlijke crisis heeft overwonnen en tot een nieuw geloof is gekomen. Tegelijkertijd bepaalt hij er zijn positie in ten opzichte van Verwey: hij erkent de verwantschap, maar wijst erop dat hij zelf een eigen oplossing heeft gevonden.

In de jaren twintig nam de dichterlijke productie van Van Eyck sterk af. Hij droeg nauwelijks meer gedichten bij aan tijdschriften en publiceerde slechts de twee kleine bundeltjes Inkeer (1922) en Voorbereiding (1926). Waarschijnlijk namen zijn journalistieke werk en zijn prozabijdragen aan verschillende tijdschriften veel van zijn tijd in beslag. Er is echter ook wel verondersteld dat Van Eyck besefte dat hij in zijn opvattingen en werk zozeer op Verwey was gaan lijken dat hij bang was voor een epigoon te worden gehouden en daardoor in een impasse raakte.

Thematiek

In de gedichten in Inkeer is het pessimisme uit de eerste periode vervangen door een concentratie op het eigen zielenleven en een vorm van levensonthechting die daarmee gepaard gaat. Het opgaan in zichzelf is het noodzakelijk begin van het innerlijk streven naar eenwording met het goddelijke en correspondeert daarmee met de eerste stap in de christelijke mystiek, het ‘introrsum ascendere’.

Techniek

De christelijke mystiek speelt ook een grote rol in Voorbereiding. De structuur van deze bundel (drie reeksen van vijf gedichten, telkens voorafgegaan door een cursief gedicht en er ook mee afgesloten) verwijst naar het canticum graduum, de vijftien pelgrimsliederen uit het boek der Psalmen. Deze liederen, verdeeld in drie vijftallen, worden traditioneel verbonden met de ‘via triplex’ (loutering, verlichting, eenwording), de drie fasen die in de mystiek leiden tot het rechtstreeks aanschouwen van God. In Voorbereiding bezingt de dichter de opgang naar de eenwording met het goddelijke en de momenten waarop die een-

wording inderdaad lukt. Die opgang vindt plaats in verschillende fasen, die corresponderen met die drievoudige weg van de mystiek. Van Eyck heeft zich bij het schrijven van deze gedichten laten inspireren door de mystieke poëzie van San Juan de la Cruz, die hij op spinozistische manier interpreteerde.

In de literaire almanak Erts van 1926 verscheen samen met enkele andere gedichten ‘De tuinman en de dood’ (voor het eerst gebundeld in Herwaarts uit 1939), dat in talloze bloemlezingen zou worden opgenomen en Van Eycks bekendste gedicht zou worden. Het thema ervan - aan de dood valt niet te ontsnappen - is uitzonderlijk bij Van Eyck en alleen in details is dit gedicht kenmerkend voor zijn werk uit deze periode. Van Eyck ontleende het gegeven voor het gedicht dan ook aan een passage uit de roman Le grand écart van de Franse schrijver Jean Cocteau.

Stijl

Meer dan met dichten hield Van Eyck zich in de jaren twintig Stijl bezig met het schrijven van beschouwend proza. In 1923 vroeg A. Roland Holst hem om vaste poëziecriticus van De Gids te worden. Van Eyck greep deze kans met beide handen aan en schreef voor het tijdschrift een aantal van zijn belangrijkste beschouwingen, onder meer over Verwey en J.H. Leopold.

Toch eindigde zijn medewerking al na een jaar, omdat de redactie grote bezwaren had, niet alleen tegen de hoge frequentie waarmee Van Eyck opstellen en besprekingen leverde, maar vooral vanwege de inhoud en de stijl van zijn bijdragen. In zijn stukken verwerkte Van Eyck vaak uitvoerige dichterlijke en levensbeschouwelijke geloofsbelijdenissen, die deden denken aan De Beweging, een blad dat altijd een tegenstander van De Gids was geweest. Gedreven door de behoefte om zijn denkbeelden zo nauwkeurig mogelijk onder woorden te brengen had Van Eyck bovendien al vanaf zijn jeugd de gewoonte om in zijn proza buitengewoon moeilijk en omslachtig te formuleren, waarbij hij de grenzen van de leesbaarheid vaak overschreed. Pas in zijn hoogleraarstijd, bij het schrijven van de inleidingen van diverse tekstuitgaven, zou daar enige verandering in komen.

Hoewel hij na het conflict met De Gids zijn reeks beschouwingen nog even kon voortzetten in Groot-Nederland, wenste Van

Eyck een eigen tijdschrift in de trant van De Beweging, dat de geestelijke ontwikkelingen in Nederland kon sturen in de door hem gewenste richting. Met het verschijnen van Leiding in januari 1930 werd die wens vervuld. Hoezeer Van Eyck zich ook inspande - een kwart van alle gepubliceerde bijdragen was van zijn hand, waaronder de belangwekkende literair-historische reeks ‘Een halve eeuw Noord-Nederlandsche poëzie’ het tijdschrift werd door financiële problemen en onenigheid in de redactie geen succes. Na twee jaargangen werd de uitgave gestaakt.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

In de jaren dertig publiceerde Van Eyck naast veel literair-historische opstellen ook enkele beschouwingen - met name zijn inaugurele rede en Over leven en dood in de poëzie (1938) - waarin hij zijn eigen levensbeschouwelijke en poëticale denkbeelden nogmaals uitvoerig uiteenzette en verdedigde. Dat het daarbij toch ook voor hemzelf meer om een streven dan om een reeds bereikte toestand van geestelijk evenwicht ging, blijkt uit de poëzie van die jaren. Het bleef voor de dichter een opgave om de juiste balans te vinden tussen zijn leven en zijn taak op aarde en het volledig opgaan in het goddelijke, dat pas na zijn dood kon plaatsvinden. Soms neigt hij er duidelijk toe om zich meer te richten op de dood en datgene wat daarna komt, waarbij hij minder bij het spinozistische gedachtegoed en meer bij platonische of christelijke opvattingen lijkt aan te sluiten. De titel Herwaarts, waaronder Van Eyck in 1939 voor het eerst sinds lange tijd weer poëzie bundelde, lijkt dan ook vooral een vermaning te zijn aan zichzelf om het leven op aarde niet te verwaarlozen. Daarnaast spreekt uit veel van zijn poëzie in deze periode een geest van berusting en bezinning.

Techniek

In 1942, toen Van Eyck na het sluiten van de Leidse Universiteit tijdelijk zijn werk als hoogleraar moest neerleggen, nam hij zijn grotendeels ongepubliceerd gebleven gedicht Medousa uit 1908 opnieuw ter hand en bewerkte het tot wat zijn omvangrijkste en belangrijkste publicatie zou worden. Medousa, een mythe, dat in 1947 verscheen, telt meer dan vijfduizend versregels en is geschreven in vijfvoetige rijmloze jamben. Het gedicht bestaat uit vier zangen, voorafgegaan door een voorzang, onderbroken door een tussenzang en afgesloten met een nazang.

Thematiek

In de vier zangen wordt het verhaal van Medousa verteld, dat nogal afwijkt van de Griekse mythe die eraan ten grondslag ligt. In Van Eycks versie is de kern van Medousa's problematiek dat ze niet kan berusten in haar eigen sterfelijheid en streeft naar vereeuwiging.

Medousa leidt een troosteloos, eenzaam bestaan in een desolate omgeving bij de Styx. Op bevel van de godin Athene, met wie ze een raadselachtige band heeft, brengt haar vader haar naar het aardoppervlak, waar ze voor het eerst licht ziet. Ze heeft tweemaal een visioen, waarbij ze zich één voelt worden met een stralend licht. Ze realiseert zich dat ze in haar leven meer wil bereiken dan voor stervelingen is weggelegd en gaat op zoek naar een manier waarop ze deel kan hebben aan het goddelijke, onsterfelijke Al.

Ze probeert haar doel te bereiken, eerst via de weg van het verstand, dan via het zintuiglijk genieten. Ze krijgt een liefdesrelatie met Poseidoon, maar verbreekt deze als ze beseft dat hij haar niet onsterfelijk zal maken. Dan concentreert ze zich op haar eigen persoon; ze meent dat ze in zichzelf een kern van goddelijkheid heeft. In haar hoogmoedige streven beledigt ze Athene, die haar straft door haar, net als haar moeder en zusters, slangenhaar te geven. Langzaam begint de kern van haar ziel te verstenen en innerlijk sterft ze af. Ze richt zich nu op de selecte groep van mensen die naar schoonheid verlangen, de ‘bezielden’. Als deze haar even prachtige als gruwelijke uiterlijk zien, zullen ze even heel gelukkig zijn en meteen daarna sterven.

Uiteindelijk geeft Athene aan Perseus de opdracht om Medousa uit haar lijden te verlossen door haar te doden. Uit Medousa's romp komt Pegasus tevoorschijn, kind van Medousa en Poseidoon, boodschapper van de goden en inspirator van de dichters. Medousa wordt door Athene in de hemel opgenomen, goddelijk geworden en toch mens gebleven. Ze mag bemiddelen tussen godin en wereld en haar lichtende genade als schoonheid aan de wereld schenken.

Relatie leven/werk

De voor-, tussen- en nazang vormen een kader, waarin de dichter reflecteert op de gebeurtenissen uit de vier zangen. Hij trekt daarbij een parallel tussen de lotgevallen van Medousa en de ontwikkeling van zijn eigen zielenleven, al wijst hij er in de be-

geleidende aantekeningen nadrukkelijk op dat achter het gedicht geen bewuste symbolische bedoeling gezocht dient te worden.

Kritiek

Medousa vormt de afsluiting van Van Eycks dichterschap, al begon hij nog aan een groot autobiografisch gedicht, maar dit bleef door zijn slechte gezondheid en zijn overlijden onvoltooid en ongepubliceerd. Misschien is Medousa ook te beschouwen als een afsluiting van een tijdperk: de naoorlogse Nederlandse poëzie zou zich ontwikkelen op een manier die weinig meer te maken had met Van Eycks poëticale en levensbeschouwelijke overtuigingen. Het is in dit verband tekenend dat de lof die het gedicht in de jaren na het verschijnen werd toegezwaaid, vooral kwam van literatuurhistorici als Antonie Donker (N.A. Donkersloot), P. Minderaa, S.P. Uri en G. Knuvelder.

Publieke belangstelling

De poëzie van Van Eyck, die al tijdens zijn leven maar weinig gelezen werd, is tegenwoordig vrijwel vergeten; hij is ten onrechte de dichter van één gedicht, ‘De tuinman en de dood’, geworden. In de neerlandistiek zijn sommige van zijn essays (de opstellen over Leopold, de reeks ‘Een halve eeuw Noord-Nederlandsche poëzie’) zeer invloedrijk geweest, maar tegenwoordig geldt zijn proza als onleesbaar en speelt het in de literatuurwetenschap geen rol van betekenis meer.

Dat Van Eyck niet meer gelezen wordt, heeft deels te maken met het feit dat zijn werk moeilijk is en niet los gezien kan worden van de levensbeschouwing van de maker; het blijft ontoegankelijk voor wie zich niet in die levensbeschouwing wil of kan verdiepen. Daarnaast heeft Van Eycks reputatie te lijden gehad van negatieve kwalificaties van tijdgenoten die met hem in conflict kwamen. Enkele min of meer recente pogingen om tot een herwaardering van zijn werk te komen (het aan Van Eyck gewijde hoofdstuk in Vorm of Vent van J.J. Oversteegen, de bloemlezing uit de gedichten die H.A. Wage in 1993 samenstelde) hebben daar vooralsnog geen verandering in gebracht.

3. Primaire bibliografie

Een nagenoeg volledige bibliografie van Van Eycks poëzie en proza is te vinden achterin respectievelijk deel 2 en deel 7 van het Verzameld Werk.

4. Secundaire bibliografie

87 Kritisch lit. lex.
november 2002