Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Marcellus Emants

door Nop Maas

1. Biografie

Marcellus Emants werd op 12 augustus 1848 geboren te Voorburg. Hij stamde uit een patricische familie van magistraten en bierbrouwers. Over zijn jeugd is weinig bekend. Uit de schaarse mededelingen die hij daar zelf over deed, blijkt dat hij enerzijds een baldadige jongen was, anderzijds van jongs af aan een brede culturele belangstelling aan de dag legde. Hij maakte voor zijn poppenkast een stuk naar La Muette de Portici, schilderde daar zelf de decors bij en speelde er muziek bij op zijn cello. Emants was een goede leerling. Hij bezocht het Gymnasium Haganum en koos, toen deze school gesplitst werd in een gymnasium en een Hoogere Burgerschool, voor de hbs. Na de middelbare school studeerde Emants eerst enige tijd aan de Polytechnische School te Delft. In 1868 liet hij zich te Leiden inschrijven als student in de rechten. Naar eigen zeggen voelde hij zich in Leiden niet op zijn plaats. Hij hield er op ‘een gezellig mensch te zijn’. Geen wonder dat hij, toen in 1871 zijn vader overleed, besloot de studie te staken. Sindsdien leidde hij het leven van een ambteloos burger, die veel reisde en zich verder aan de literatuur wijdde. Den Haag was zijn woonplaats, maar bijna ieder jaar reisde hij naar het buitenland. Hij bereisde heel Europa - vooral zijn favoriete Zwitserland - maar maakte in 1892-1893 ook een wereldreis die hem door India, China, Japan en de Verenigde Staten voerde.

Emants' debuut in boekvorm was het drama Juliaan de Afvallige uit 1874. Vanaf 1869 publiceerde hij al in een aantal tijdschriften. Eerst in het blaadje Quatuor (1869-1871), waarin hij zich doorgaans van het pseudoniem Alleh bediende. Vervolgens was hij,

samen met onder anderen Frits Smit Kleine (1845-1931), redacteur van Spar en Hulst (1872) en De Banier (1875-1880). In 1877 trad hij samen met David van der Kellen (1827-1895) op als redacteur van de Nederlandsche Kunstbode. Na de jaren zeventig heeft hij ieder redacteurschap (onder andere van De Gids) geweigerd. Periodieken waaraan hij met een zekere regelmaat meewerkte, waren De Gids, Groot Nederland, Neerlandia, Het Toekomstig Leven, Het Tooneel, Vereenvoudigingen het Haagse dagblad Het Vaderland. Voor een deel waren de tijdschriften verbonden met belangengroepen waarin Emants actief was. Van 1896 tot 1914 was hij voorzitter van het Nederlandsch Tooneelverbond. Het Algemeen Nederlandsch Verbond, dat pal stond voor de Nederlandse staatbelangen in Nederland, België en Zuid-Afrika, diende hij als ondervoorzitter van Groep Nederland. Vanaf 1894 ijverde hij voor de door R.A. Kollewijn geïnitieerde ‘vereenvoudigde spelling’. Emants maakte deel uit van de in 1916 ingestelde staatscommissie die adviseerde over de spelling.

Grote populariteit heeft Emants nooit verworven - en trouwens ook niet gezocht. Tijdens zijn leven werd een aantal van zijn gedichten, romans, verhalen en toneelstukken vertaald in het Duits. Van Een nagelaten bekentenis verschenen later ook vertalingen in onder andere het Engels en het Frans.

Marcellus Emants is driemaal gehuwd geweest. In 1873 trouwde hij met Christina Prins, die hem in 1875 ontviel. In 1880 hertrouwde hij met de zelf ook schrijvende Eva Verniers van der Loeff (1861-1900). De paranormale verschijnselen waarmee hij tijdens haar ziekte in aanraking kwam, brachten Emants ertoe in de volgende jaren allerlei spiritistische verschijnselen te onderzoeken, overigens zonder dat hij ooit overtuigd werd van het concreet ingrijpen van geesten in het aardse leven. In 1904 trouwde Emants met de veel jongere Duitse actrice Jenny Kühn (1877-1956). In 1909 werd uit dat huwelijk een dochter geboren. Na de Eerste Wereldoorlog, in 1919, besloot Emants te verhuizen naar Zwitserland. Zijn gezondheid ging in de volgende jaren sterk achteruit. Hij overleed op 14 oktober 1923 in het Grand Hotel te Baden (Zwitserland).

2. Kritische beschouwing

Traditie / Kunstopvatting

Willem Kloos heeft Marcellus Emants geannexeerd bij de Beweging van Tachtig door hem te benoemen tot de Johannes de Doper van de nieuwe literatuur. Emants zelf was nogal verbaasd daarover. In een interview met E. d'Oliveira verklaarde hij er zich niet van bewust te zijn iets nieuws te hebben geprofeteerd of ingeleid: ‘Ik heb doodeenvoudig geschreven wat zich aan mij opdrong. Nooit aan nieuwe richting, zelfs niet aan richting gedacht.’ In belangrijke opzichten wijken de kunstopvattingen van Emants af van die van de Tachtigers. Hij is geen bewonderaar van hun stemmingskunst; in hun woordkunst verwaarlozen ze naar zijn idee de grenzen die nu eenmaal getrokken moeten worden tussen literatuur en schilderkunst; en ook over de rol van de lezer is er groot verschil van mening. Waar Kloos en de zijnen de nadruk leggen op de expressie van de kunstenaar, ruimt Emants in de literaire communicatie ook een essentiële rol in voor de kunstconsument. Herhaaldelijk definieerde hij het kunstwerk als de geslaagde poging van een kunstenaar om datgene wat in hem leeft ook in de toeschouwer of toehoorder op te wekken.

Stijl

Wat Emants verbindt met de Tachtigers is zijn afkeer van het conventionele. Voor zijn stijl had dat de consequentie dat hij steeds op zoek was naar het juiste woord. Emants schreef langzaam en zorgvuldig. Zijn manuscripten vertonen veel doorhalingen. Ook tussen de publicatie van zijn werk in tijdschriften en de uitgave in boekvorm bleef hij aan zijn teksten schaven. Die hang naar het onconventionele kenmerkt ook Emants' kunstopvattingen en zijn levensbeschouwing.

Ontwikkeling / Visie op de wereld
Techniek

Emants was een auteur die wist wat hij deed. Hij dacht na over kunst en leven en publiceerde daar opstellen over. Niet zelden werd hij cerebraal genoemd. Hij was geen rasverteller als Louis Couperus, maar een denker, een analyticus. Zijn kracht zit in de messcherpe analyse van het geestesleven van zijn personages. De ontwikkeling van zijn opvattingen over kunst en leven kan men volgen in zijn geschriften van de jaren zeventig van de negentiende eeuw. In deze periode kwam hij tot de inzichten die hij gedurende de rest van zijn leven bleef huldigen. De afwij-

zende en vaak inadequate reacties van de kritiek op zijn publicaties maken duidelijk dat Emants zich op een aantal punten verwijderde van de opvattingen van zijn tijdgenoten. De belangrijkste afwijkingen die zich aftekenen, zijn op levensbeschouwelijk gebied zijn pessismisme en op esthetisch terrein de vervanging van het schone door het ware als constituerend element van het kunstwerk. Dergelijke opvattingen werden in de laatste decennia van de negentiende eeuw internationaal en nationaal gehuldigd door een spraakmakende groep kunstenaars. Men kan daarom zeggen dat Nederland met het optreden van Marcellus Emants in de pas liep met het zich toen ontwikkelende naturalisme. Daarnaast vertonen Emants' vroege geschriften meteen al een aantal karakteristieke kenmerken: hij verzet zich tegen artistieke conventies en professoraal en geestelijk gezag; hij onthult de werkelijkheid achter de schijn; hij neemt kennis van andermans geschriften, zonder daarbij zijn eigen onafhankelijkheid te verliezen; hij is geneigd zich bezig te houden met algemene tendensen die zich voordoen in de geschiedenis, in de eigen tijd en in het leven van de mens.

Thematiek
Visie op de wereld

Reeds in de publicaties van Emants in Quatuor en Spar en Hulst vindt men sporen van wat men een pessimistisch levensgevoel kan noemen. In het lange en wild gecomponeerde opstel ‘Bergkristal’ (dat hij in 1872 in laatstgenoemd tijdschrift publiceerde) treft daarentegen een uitbundig vooruitgangsoptimisme. Tijdens de reis die Emants ondernam na de beëindiging van zijn rechtenstudie, bezocht hij in Oberammergau de Passiespelen. Hij werd getroffen door het ongekunstelde spel van de eenvoudige Oberammergauers en door de indruk die dit maakte op het publiek. Voor hem is dit enerzijds een gelegenheid om zich af te zetten tegen iedere kerkleer en de geestelijkheid, anderzijds brengt het hem ertoe een kosmopolitisch humanisme te proclameren voor de mensheid. Deze optimistische visie is slechts een intermezzo. De publicatie van de reisschetsen Op reis door Zweden in 1877 markeert Emants' overgang naar een filosofisch pessimisme. Emants ondernam deze reis na de dood van zijn eerste vrouw. Tijdens de vaak moeilijke tocht denkt hij na over het doel van het bestaan en verwante onderwerpen. Hij komt tot het inzicht dat in de wereld het leed noodzakelijk het

genot moet overheersen. Als het leven een doel heeft, dan is dat slechts door het lijden te bereiken. Voor Emants zijn deze ideeën niet een gevoelszaak, maar de vrucht van redenering. Hoewel hij geen vakfilosoof was, bestudeerde hij serieus het werk van Spinoza, Kant en Herbert Spencer. In de filosofie van Arthur Schopenhauer en Eduard von Hartmann vond hij - naar eigen zeggen - systematisch geformuleerd wat in hemzelf al leefde. Overigens bestudeerde Emants naast het werk van filosofen ook dat van psychiaters als Charcot.

Kunstopvatting

Een centraal probleem in de literaire discussie van de laatste decennia van de negentiende eeuw is de strijd tussen idealisme en realisme. Ook Emants heeft daarmee geworsteld. In zijn vroege publicaties probeert hij een soort tussenstandpunt in te nemen. Hij betoogt dat aan het realisme - dat duidelijk zijn sympathie heeft - grenzen gesteld zijn: het realisme is onmogelijk omdat de werkelijkheid niet bestaat, maar er alleen de verschillende beelden zijn die de werkelijkheid oproept in de individuen; vervolgens is er bij alle vrijheid voor de kunstenaar een rem op de stofkeuze op straffe van niet begrepen te worden en dus geen kunstwerk te realiseren; tenslotte is de kunstenaar verplicht om bij de vormgeving de werkelijkheid te manipuleren in plaats van haar te kopiëren om de door hem gewenste indruk bij de kunstgenieter tot stand te brengen. Dat neemt allemaal niet weg dat Emants een naturalistisch schoonheidsideaal koestert. In een definitie van kunst hoeft wat hem betreft het woord ‘schoonheid’ niet voor te komen: ‘Waarheid is het wezen der kunst, en schoonheid dier waarheid helder licht.’ Kenmerkend voor Emants' positie ten opzichte van het realisme en naturalisme van zijn dagen is dat zijn bewonderde auteurs niet zozeer Emile Zola en de gebroeders Goncourt zijn, maar schrijvers als Gustave Flaubert en Iwan Toergenjew: realisten, maar geen doctrinaire naturalisten.

Emants vond dat een auteur zijn visie op het leven in zijn werk moet belichamen. Zelf deed hij dat in een groot aantal romans, verhalen, toneelstukken, opstellen en enkele verhalende gedichten.

Thematiek

Evenals andere grote schrijvers bewerkte Emants bestaande stoffen om er zijn eigen visie in te belichamen. In het epische

dichtwerk Lilith (1879) geeft hij een eigen versie van de Paradijstragedie. Lilith - de verpersoonlijking van de wellust - wordt door Jehova begeerd en daarna door hem verstoten. Adam, de vrucht van haar verhouding met Jehova, weet niet dat zij zijn moeder is en wordt verliefd op haar. Samen met haar demonenzusters heerszucht, hebzucht, honger en dorst wil Lilith wraak nemen op Jehova. Zij doen dit via Eva. De conclusie van het gedicht moet luiden dat de wellust heerst in het leven. Wellust houdt, zoals ook Schopenhauer dat formuleert, het leven aan de gang.

Over een mogelijke uitweg handelt een ander episch dichtwerk: Godenschemering (1883). Deze keer nam Emants zijn stof uit de Noorse godenleer, zoals die in de Edda is opgetekend. Hoofdfiguur is Loki, de god van het vuur en de personificatie van het verstand. Dit verstand is het enige wat zich in positieve zin ontwikkelt in de wereld. Uiteindelijk zal het tot het inzicht komen dat het leven niet waard is geleefd te worden. Maar deze ontwikkeling wordt tegengewerkt door de levenswil, de instinctieve drang die allerwegen werkzaam is om het leven in stand te houden. In Godenschemering wordt dat gedemonstreerd door de Noorse goden, die Loki op dezelfde manier behandelen als de mensen doen met het verstand. Wanneer ze hem nodig hebben, gebruiken ze hem, maar zodra het gevaar voorbij is, minachten ze hem en keren ze zich zelfs tegen hem, omdat ze de waarheid niet willen zien.

Nog een derde maal heeft Emants zijn ideeën in een bestaande stof geprojecteerd. In 1918 schreef hij het drama Dokter Ahasverus (gepubliceerd in Groot Nederland van 1927), waarin hij de figuur van de wandelende jood een bezoek laat brengen aan een modern gezin. Ahasverus, weer de belichaming van het verstand, geeft de mensen raad, maar zij zijn niet bereid die te volgen. Zij geven steeds de voorkeur aan de schijn boven de werkelijkheid. Alleen dochter Marie wil zich helemaal aan hem overgeven. Maar wat zij nodig heeft, kan hij haar niet geven. Dat is namelijk de liefde, een mysterie dat Ahasverus nooit heeft kunnen oplossen. De liefde maakt de mens tot slaaf. Zij doet dat door het leven mooier te laten lijken dan het is. De liefde is de grootste vijand van het verstand. Ziedaar in een noten-

dop het net van tegenstrijdige neigingen waarin de mens gevangen is.

Visie op de wereld

In zijn romans en verhalen demonstreert Emants keer op keer dat de mens gedoemd is van de ene teleurstelling naar de andere te lopen. Een happy end is in zijn werk ondenkbaar. Het liefdeleven is de belangrijkste motor die de wereld aan de gang houdt. Een beschouwing van Emants' belangrijkste prozawerken kan een en ander nader adstrueren.

Thematiek

Meteen al in zijn eigenlijke prozadebuut, de novellenbundel Monaco (1878), toont Emants personages die de speelbal zijn van hun begeerten. In dit geval betreft het drie spelers aan de bank van Monte Carlo. Dat de contemporaine kritiek dit boek praktisch negeerde, moet waarschijnlijk toegeschreven worden aan de omstandigheid dat ook enig licht vrouwvolk in de verhalen figureert. Waar in Monaco de liefde nog een betrekkelijk ondergeschikte rol speelt in de ondergang van de personages, is zij prominent aanwezig in de bundel Een drietal novellen (1879). Emants wilde in de verhalen ‘drie ontwikkelingstoestanden van hetzelfde gevoel’ behandelen. Een eenvoudig en oprecht beminnend meisje dat zich door een student laat schaken en daarna overgedaan wordt aan een ander (‘Een avontuur’); een getrouwde vrouw die zucht onder het regime van een oudere, tirannieke man en een relatie begint met een schilder (‘Najaarsstormen’) en een nerveuze vrouw die steeds meer afglijdt in de waanzin, doordat ze de dood van haar kind beschouwt als straf voor haar overspelige verliefdheid op een huisvriend (‘Fanny’).

Kunstopvatting

Aan Een drietal novellen liet Emants een programmatisch voorwoord voorafgaan. Hij legt daarin getuigenis af van zijn pessimistische mensbeeld. Met instemming citeert hij de Franse denker Hyppolite Adolphe Taine, die zegt dat de mens niet een van nature gezond wezen is, dat in staat is door eigen inspanning waarheid en deugd te bereiken. De mens is volgens hem een kracht als iedere andere, die zijn niveau en zijn richting meekrijgt door de omstandigheden waarin hij verkeert. De mens heeft dus geen vrije wil, maar wordt gedetermineerd door zijn omgeving. Naar aanleiding van de weigering van een van de drie novellen door de redactie van De Banier - ze was bang voor verlies van abonnees - bepleit Emants in zijn voorwoord ook

een vrije stofkeuze voor de auteur en een realistische weergave. Hij keert zich tegen de vigerende prozacultuur in Nederland, waar met een beroep op de fantasie onwaarheden schering en inslag zijn: ‘Aan scheppingen geen gebrek. Zuidelijke landschappen door hen, die nooit het Zuiden hebben gezien, bosschen in de Tesselsche duinen, waarnaar de bewoners van: dit eiland te vergeefs zoeken, dichterlijke opmerkingen in visschersmonden waaruit geen zeerobbenhoofd wijs worden kan, dialecten op boerenlippen waarvan geen streek in ons vaderland het eigendom reclameert, werelden van kwaad, die alleen dienen om het goede te doen uitkomen en zegevieren, en een heel luilekkerland van geluk tot belooning voor zoetsappige helden, die hunne misstapjes juist zoo weten interichten dat zij nog gelegenheid hebben zich bij tijds te bekeren en dat zij vooral niet onfatsoenlijk worden.’

Thematiek

In 1881 verscheen Emants' eerste roman, Jong Holland, een Ambitieuze en niet helemaal gelukte poging om een beeld te geven van de verslapte en ontzenuwde jongere generatie. De roman speelt in de bankierswereld, waar in die dagen het ene faillissement na het andere plaatsvond, doordat de geldmannen hun hand overspeelden in wilde speculaties. Behalve voor de foute bankier Henri Scheffer zijn hoofdrollen weggelegd voor Zijn beide neven. De oudste, Gijsbrecht, is een onbetrouwbare losbol; de jongste, Frits, is een goedwillende, maar onmachtige figuur.

Relatie leven/werken

Men heeft in Frits wel een zelfportret van Emants willen zien. Dat is zowel juist als onjuist. Emants had de neiging concrete modellen te gebruiken voor zijn werk. Vaak vindt men in personages details terug van de auteur of van mensen uit zijn Omgeving, maar directe portretten levert hij eigenlijk niet. Hij voegt samen, laat weg, verandert de omstandigheden. Men kan zeggen dat het hem enerzijds ging om individualiteit, maar anderzijds om de betekenis die een personage heeft als representant van de (moderne) mens. De intentie om - in afwijking van wat gebruikelijk was - individuen te schetsen in plaats van typen, formuleert Emants ook in het voorwoord van de roman, waarin hij zich afzet tegen het motto dat Hildebrand meegaf aan zijn Camera obscura, zonder concurrentie het meest populaire

prozaboek van de negentiende eeuw: ‘indien ik ook al eens een neus van Herinnering op een gezicht van Verbeelding moest plaatsen, [kan ik niet met Hildebrand getuigen], dat het mijn streven was “de uitdrukking des gelaats zoo weinig bepaald (te maken) dat een zelfde tronie dikwijls op wel vijftig onderscheiden menschen gelijkt.” Onder het werken stonden mij wel degelijk - althans wat de hoofdpersonen van het verhaal betreft - bepaalde individualiteiten voor oogen, en steeds streefde ik er naar het karakteristieke in ieder zoo sterk mogelijk te doen gevoelen.’

Thematiek

Ook in de roman Juffrouw Lina (1888) deed Emants iets dat ongebruikelijk was. Hij nam als hoofdfiguur een boerin, een voormalige gedienstige bij gegoede families, en gaf haar een gecompliceerde psychologie mee. Samen met haar dochter pleegt de hoofdfiguur aan het eind van het boek zelfmoord. Juffrouw Lina wordt wel genoemd als de eerste echt naturalistische roman van Emants.

De hoogtepunten van zijn oeuvre schreef Emants vanaf de jaren negentig. In 1894 verscheen Een nagelaten bekentenis, waarschijnlijk de eerste Nederlandse roman waarin een antiheld uitsluitend in de ikvorm aan het woord komt. Hoofdfiguur is Willem Termeer, die aan het begin van het boek bekent dat hij zijn vrouw vermoord heeft en die in de rest van de roman vertelt hoe dat gekomen is. Willem Termeer tekent zichzelf als een dégénéré, die maatschappelijk voor niets deugt en vooral gebukt gaat onder zijn mislukkingen op het erotische vlak. Welbeschouwd is zijn levensverhaal een opeenvolgende reeks mislukte verliefdheden. Wat zijn verhaal belangwekkend maakt, is dat hij zich als outcast zeer kritisch uitlaat over de maatschappelijke toestanden en dat hij inzichten formuleert die de lezer vaak verontrusten, doordat ze treffend waar zijn en onweerlegbaar lijken. Zo wordt de moraal terzijde geschoven in een overweging als: ‘Bevrediging van je begeerten, dat is geluk, zei De Kantere en hij had gelijk; maar hij had ongelijk die begeerten te schiften in slechte en goede, want voor hem, die ze heeft, bestaan er alleen... dwingende.’ Willem Termeer vat de mogelijkheden en de onmogelijkheden van de mens samen in de formule: ‘Is alles niet illusie en is de illusie niet alles?’

Andermaal hield Emants zijn medeburgers een spiegel voor in de lange titelverhalen van de bundels Vijftig en Op zee, die beide verschenen in 1899. De hoofdfiguur van Vijftig is een ontgoochelde man die op zijn vijftigste nog eenmaal een gooi doet naar het geluk in de liefde, met een voorspelbaar resultaat In Op zee is de hoofdrol weggelegd voor Karel Satis (Latijn voor ‘genoeg’), die op de boot op weg naar het oosten zijn leven overdenkt en voor zijn geestesoog een reeks van illusies voorbij ziet gaan die steevast door desillusies gevolgd werden. Tijdens een bezoek aan een boeddhistische priester in Ceylon laat hij zich uitleggen dat de volmaakte rust en vrede slechts bereikbaar zijn voor wie de begeerten en de levenswil overwonnen heeft. Terug aan boord ontwaken in hem weer nieuwe plannen onder invloed van kennissen die hij daar maakt. Karel Satis komt tot een conclusie die geldig is voor ieder mens: ‘Ach, eens mens is als een karrepaard. Onder de zweepslagen van het leven, dat in hem woelt, spant hij zijn zenuwen, spant hij zijn spieren, trekt hij en trekt hij, tot hij neervalt voor zijn last. Versuft en uitgeput blijft hij dan een poos liggen, alleen nog maar verlangend nooit meer op te hoeven te staan. Maar het leven geselt de laatste krachten in hem omhoog en hij rijst toch weer overeind: hij spant zich toch weer in; hij trekt toch weer aan; hij sleept de wagen toch weer verder. Want feller dan zijn verlangen naar rust, snerpten de slagen van het leven.’

De meest omvangrijke roman die Emants schreef, is Inwijding (1901). Het was de eerste roman die ook een snelle herdruk beleefde. Waarschijnlijk was dat vooral een gevolg van de scandaleuze inhoud. Het boek behandelt de inwijding van een jonge Haagse advocaat in het Haagse leven. Een belangrijk onderdeel daarvan is zijn verhouding - eerst gewenst en allengs minder begeerd - met de maintenee Tonia. Emants is in deze roman op zijn best in het ontmaskeren van de fatsoenlijke mensen. Zijn streven om personages zo onpartijdig en diepgaand mogelijk te analyseren had hij al eerder gedemonstreerd, bijvoorbeeld in Een nagelaten bekentenis, maar niet eerder wist hij een aantal personages op deze manier met elkaar te laten botsen. Waarschijnlijk dankte Emants zijn virtuositeit in dezen mede aan zijn ervaring als toneelschrijver. Ondanks haar redeloosheid en haar

onmogelijke optreden groeide voor veel critici en lezers de figuur van Tonia uit tot de heldin van het boek.

Kritiek / Kunstopvatting

In de twee laatste romans die Emants schreef, Waan (1905) en Liefdeleven (1916), zijn de vrouwelijke hoofdfiguren sterk geïnspireerd door zijn eigen, derde echtgenote. Het zijn zenuwachtige vrouwen, die op hun manier met de beste bedoelingen bezield zijn. Ze trouwen met mannen die evenzeer het beste met hun partner voorhebben. Maar niemand is in staat voor de ander te zijn wat deze gewenst had. De liefde is een waan. En de titel Liefdeleven moet volstrekt ironisch worden opgevat. Emants kiest in deze huwelijksdrama's geen partij. Hij laat de personages met hun eigenaardigheden op elkaar reageren - wat dit aangaat zijn deze boeken ‘experimentele’ romans, zoals Emile Zola dat bedoelde - en spreekt geen oordeel uit over wie al dan niet gelijk heeft. Deze werkwijze irriteerde menige criticus. Emants levert nu eenmaal geen sympathieke personages waarmee de lezer zich risicoloos kan identificeren.

Naar aanleiding van Liefdeleven ontspon zich in De Gids een polemiek tussen Emants en de criticus Carel Scharten over ‘pathologie in de literatuur’. Scharten was van oordeel dat schrijvers bij voorkeur geen psychisch afwijkende personages moesten gebruiken. De schrijver zou daardoor te veel psychiater worden. Emants was van oordeel - en hij hernam daarmee opmerkingen die hij al maakte in het voorwoord bij Een drietal novellen - dat juist de afwijkingen van bijzonder belang zijn voor de kunstenaar, doordat ze in verhevigde vorm en zonder de normale maatschappelijke façades - en daardoor beter zichtbaar - allerlei kenmerken van de mens vertonen. Volgens Emants is het de taak van de kunstenaar ‘ons van zijn standpunt een diepe blik te doen werpen in het zieleleven en de levensverhoudingen der mensen, ons medegevoel op te wekken voor hun smarten en hun vreugden’. De afwijkingen van de norm bieden de kunstenaar wat dit aangaat veel kansen. De boodschap van de roman geldt voor iedereen, abnormaal of zogenaamd normaal: de mens is tenslotte steeds alleen en in het huwelijk zoeken man en vrouw verschillende dingen: de man is gericht op de vrouw, terwijl de vrouw via de man gericht is op een kind. Verliefdheid is een vorm van tijdelijke krankzinnig-

heid, waarin de mensen niet in staat zijn de werkelijkheid in het oog te houden.

Publieke belangstelling

Gegeven zijn thematiek is het niet verwonderlijk dat het werk van Emants niet erg populair was. De spiegel die hij zijn lezers voorhoudt, is weinig flatteus. Doordat hij in de handeling van zijn stof afweek van zijn collega-schrijvers, had hij bij kritiek en publiek heel wat weerstanden te overwinnen.

Stijl

Zijn stijl is zuiver en wars van tierelantijnen. Aan de woordkunstigheid die de Tachtigers in zwang brachten, gaf hij zich maar incidenteel over. Zijn stijl mist het sierlijke en Louis Couperus in zijn schrifturen wist te brengen. In stijl en thematiek verhouden Emants en Couperus zich tot elkaar als - om maar eens een gewaagde vergelijking te maken - Willem Frederik Hermans en Gerard Reve.

Kritiek

Zijn leven lang heeft Emants op voet van oorlog gestaan met zijn critici. Hij voelde zich vaak misverstaan en hoewel hij zei zich niets van de kritiek aan te trekken, leed hij daar ernstig onder. Vooral op zijn toneelwerk werd weinig positief gereageerd. Dat toneelwerk is ook niet het sterkste deel van zijn oeuvre, maar Emants hechtte er zelf veel waarde aan. Hij beschouwde de dramatische kunst wel als de lalagste vorm van kunst, maar zij was potentieel de meest werkzame kunstvorm. De meeste critici behandelden Emants overigens met respect, maar zij waren ook mensen die onder invloed van de misleidende levenswil verkeerden en dus de onaangename waarheden van Emants niet voetstoots wilden aannemen. Emants' compromisloze houding - die hij ook kon handhaven doordat hij financieel onafhankelijk was en zich afzijdig hield van het literaire leven - dwong echter wel respect af.

Publieke belangstelling

Een groot verkoopsucces waren Emants' boeken bij zijn leven niet, evenmin trouwens als die van Couperus. Opmerkelijk is dat de belangstelling voor Emants' werk sterk toenam na de Tweede Wereldoorlog. Dat is voor een deel ongetwijfeld te danken aan de inspanningen van uitgever Geert van Oorschot en biograaf Pierre H. Dubois. Maar een belangrijke factor is ongetwijfeld dat zich in de literatuur inmiddels een voorkeur ontwikkeld had voor antihelden als Frits van Egters (in Reves De avonden) en Lodewijk Stegman (in Hermans' Ik heb altijd gelijk).

Emants' personages pasten beter bij de illusieloze moderne literatuur dan bij de overwegend idealistische literatuur van zijn eigen tijd.

Visie op de wereld

Marcellus Emants heeft een consistent oeuvre nagelaten. Over de strekking ervan heeft hij nooit twijfel willen laten bestaan. In een particuliere brief aan Carel Scharten schreef hij in het kader van de pathologie-discussie: ‘U noemt mij pessimist en ik aanvaard die naam. Inderdaad is 't mijn overtuiging, dat van elk leven de rekening koerant - mits eerlik en met kennis van zaken opgemaakt - een nadelig saldo oplevert aan geluk. Toch meen ik, dat niet dit de hoofd-idee van mijn werk is. Die zoek ik veeleer in mijn andere overtuiging, dat ieder mens zich zelf voortdurend misleidt en misleiden moet.’

3. Primaire bibliografie

Oudere tijdschriftjaargangen bestaan vaak uit meerdere delen. Deze deelnummers worden in de bibliografie aangegeven met romeinse cijfers.

4. Secundaire bibliografie

In deze bibliografie zijn recensies op toneelstukken en reisverhalen van Emants niet opgenomen. Wie in dergelijke besprekingen geïnteresseerd is, vindt er een aantal opgesomd in Pierre H. Dubois, Marcellus Emants. Een schrijversleven. Tweede, herziene en uitgebreide druk. 's-Gravenhage 1980, pp. 423-429. Aldaar wordt ook een aantal beschouwingen opgesomd die verschenen bij Emants' zeventigste verjaardag in 1918 en zijn overlijden in 1923.

74 Kritisch lit. lex.
augustus 1999