Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Frederik van Eeden

door Lucien Custers

1. Biografie

Frederik Willem (roepnaam Frée of Kees) van Eeden werd op 3 april 1860 te Haarlem geboren. Zijn vader, Frederik Willem senior, was oorspronkelijk bloemkweker, maar had grote belangstelling voor de wetenschap. Hij kreeg naam als botanicus en werd de eerste directeur van het Koloniaal Museum in Haarlem (een van de voorlopers van het Koninklijk Instituut voor de Tropen). Van Eedens moeder, Neeltje van Warmelo, stamde uit een familie van Nederlands-hervormde dominees. Van Eeden had een oudere broer, Johan.

Na de lagere school ging Van Eeden in 1872 in zijn geboortestad naar de hbs. Een overstap in 1874 naar de Latijnse school mislukte, mede als gevolg van een ernstige oogkwaal, die een kuur in Engeland noodzakelijk maakte. In 1876 kreeg hij een vriendschappelijke relatie met Henriëtte Ortt, die voor hem uitgroeide tot een jeugdliefde. In 1879 maakte zij aan de vriendschap een einde.

Nadat Van Eeden in 1877 gezakt was voor het staatsexamen, lukte in 1878 een tweede poging wel en kon hij beginnen aan een studie medicijnen aan de Amsterdamse Gemeente-universiteit. Vanaf 1879 publiceerde hij onder de schuilnaam Varius in de Studentenalmanak van het Amsterdamsch Studentencorps. Hij bekleedde nog een aantal andere functies in het studentenleven en werd ten slotte in 1882 rector van het corps.

In 1881 was hij een van de oprichters van het letterkundig genootschap Flanor, een vereniging die leden met een artistieke belangstelling de gelegenheid bood om van gedachten te wisselen over literatuur, kunst en toneel. In 1885 werd hij redacteur

van het tijdschrift De Nieuwe Gids, samen met Willem Kloos, Frank van der Goes, Willem Paap en Albert Verwey. Ook publiceerde hij in dat jaar onder het pseudoniem Cornelis Paradijs de bundel Grassprietjes of liederen op het gebied van deugd, godsvrucht en vaderland, een verzameling parodieën op het werk van de populaire dichters van de vorige generatie. Eveneens in 1885 slaagde hij voor zijn artsexamen. Om onderzoek te doen voor zijn proefschrift verbleef hij een tijdlang in Parijs, waar hij colleges volgde bij de bekende arts Charcot en kennismaakte met de wetenschappelijke en therapeutische toepassing van hypnose en suggestie.

Op 15 april 1886 trouwde Van Eeden met Martha van Vloten, dochter van de publicist en letterkundige Johannes van Vloten. Uit dit huwelijk werden twee zonen geboren, in 1887 Hans en in 1889 Paul. Van Eeden vestigde zich als huisarts te Bussum en op 8 juli 1886 promoveerde hij op een proefschrift over kunstmatige voeding bij tbc-patiënten. In het daaropvolgende jaar begon hij samen met Albert Willem van Renterghem een kliniek voor psychiatrische behandelingen in Amsterdam, waaraan hij tot 1893 verbonden zou blijven. Rond 1890 verslechterden de verhoudingen binnen de Nieuwe Gids-redactie, met als dieptepunt het moment waarop Van Eeden in 1892 onder het pseudoniem Lieven Nijland een zelfkritiek naar het tijdschrift zond in een poging te achterhalen hoe de andere redactieleden over hem dachten. Toen Willem Kloos in 1894 de zeggenschap over het tijdschrift naar zich toe trok, verhinderde Van Eeden een poging van Verwey en Van der Goes om het tijdschrift te redden.

Omstreeks 1887 raakte Van Eeden in een depressie en enkele jaren lang publiceerde hij nauwelijks letterkundig werk. Vanaf 1890 kwam er echter weer een stroom van nieuwe publicaties op gang. Een van de oorzaken van deze hernieuwde werklust was de buitenechtelijke relatie die hij in 1889 was begonnen met Betsy van Hoogstraten - van Hoytema. Ook werd hij steeds actiever op maatschappelijk en politiek gebied, waarbij hij zich inzette voor economische en sociale hervormingen. In 1898 stichtte hij op het landgoed Cruysbergen te Bussum de coöperatieve landbouwonderneming Walden. In 1901 was hij de

oprichter van de Vereniging voor Gemeenschappelijk Grondbezit. Ook was hij in 1903 betrokken bij de spoorwegstaking; om de ontslagen stakers te steunen richtte hij de maatschappij De Eendracht op. Al deze ondernemingen zouden uitlopen op een financieel debacle. Vanaf 1908 probeerde hij met zijn sociale ideeën voet aan de grond te krijgen in de Verenigde Staten.

In 1907 scheidde Van Eeden van Martha van Vloten en trouwde hij met Truida Everts, met wie hij al vanaf 1901 een relatie had. Ook uit dit tweede huwelijk werden twee zonen geboren, Hugo in 1909 en Evert in 1910. Een zware slag kreeg hij te verwerken toen in 1913 zijn zoon Paul overleed aan tuberculose.

Van 1915 tot 1922 was Van Eeden redacteur van het weekblad De Amsterdammer. Rond de Eerste Wereldoorlog was hij betrokken bij een aantal bewegingen die tot doel hadden de wereldvrede te herstellen en bij te dragen aan het ontstaan van een betere samenleving; de belangrijkste hiervan was het Internationaal Instituut voor Wijsbegeerte, opgericht in 1917. Ook op een praktischer niveau was hij in deze jaren politiek en maatschappelijk actief. Hij was in 1916 betrokken bij plannen voor een geheim vredesoverleg tussen Duitsland, Frankrijk en Engeland. Hoewel deze plannen serieus waren en hij zelfs een ontmoeting had met de Engelse premier Lloyd George, leidden ze niet tot concrete resultaten. In 1917 en 1918 stelde hij zich tevergeefs namens de Algemeene Staatspartij kandidaat voor de Tweede Kamer. Hoewel zijn plannen en ondernemingen uit de laatste periode van zijn leven zeker achteraf maar moeilijk serieus genomen kunnen worden, genoot Van Eeden nog steeds een grote bekendheid en toen hij zich in 1922 na een lange periode van voorbereiding en twijfel bekeerde tot het katholicisme, zorgde dat voor veel opschudding.

Na 1920 kreeg Van Eeden in toenemende mate last van geestelijke verwardheid, mogelijk het gevolg van de ziekte van Binswanger. Hierdoor was hij steeds minder tot werken in staat. Op 16 juni 1932 overleed hij op Walden.

Van zijn werk verschenen talloze vertalingen. In 1982 werd zijn roman Van de koele meren des doods verfilmd door Nouschka van Brakel.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Dichter, auteur van romans en talloze toneelstukken, literair criticus, kunstcriticus, essayist, filosoof, arts en een van de grondleggers van de psychiatrie in Nederland, hypnotiseur, spiritist, boer, maatschappijhervormer, journalist, politicus, stakingsleider, taalhervormer: zonder enige twijfel is Frederik van Eeden te midden van zijn generatiegenoten de veelzijdigste geweest En tegelijkertijd was hij een van de meest omstreden persoonlijkheden van zijn tijd. Hij had een grote schare bewonderaars, die hem niet zelden verafgoodden, en daarnaast werd hij verguisd of zelfs gehaat door zijn vele critici.

Die zo volstrekt verdeelde oordelen zijn zeker voor een deel het gevolg geweest van zijn uitermate complexe karakter. Twee van zijn biografen, Albert Verwey en Jan Fontijn, gebruikten om hem te typeren het woord ‘tweespalt’, waarmee ze de gespletenheid die Van Eeden tentoonspreidde tot zijn wezenskenmerk maakten. In zijn leven en - omdat hij bij het schrijven heel vaak autobiografische elementen gebruikte - daardoor ook in zijn werk is sprake van een voortdurende spanning en wisseling tussen trots en deemoed, zelfverheerlijking en schuldgevoel, het verlangen naar succes en ascese, koele wetenschappelijke analyse en vergeestelijking. Het gevolg is dat een eenduidige beschrijving van zijn persoonlijkheid en zijn enorme oeuvre vrijwel onmogelijk is, tenzij men inderdaad de tweespalt als allesbepalend kenmerk neemt.

Verwantschap

In de literatuurgeschiedenis wordt Van Eeden tot de Tachtigers gerekend. Dat klopt in zoverre dat de Tachtigers zijn generatiegenoten waren, dat hij gedurende enige tijd met een aantal van hen bevriend was, met sommigen van hen deel uitmaakte van het literaire gezelschap Flanor en later zitting had in de redactie van De Nieuwe Gids, het tijdschrift waarin zij publiceerden. Van Eeden had met de Tachtigers een sterk ontwikkeld natuurgevoel gemeen, dat in zijn werk nadrukkelijk tot uiting kwam, en hij deelde hun bewondering voor Shelley. Ook had hij net als zij een afkeer van het werk van de aan hen voorafgaande generatie van de dominee-dichters, een afkeer die zou leiden tot de in de bundel Grassprietjes (1885) verzamelde parodieën.

Maar in feite waren de verschillen tussen Van Eeden enerzijds en de belangrijkste vertegenwoordigers van de Beweging van Tachtig anderzijds al vanaf het begin groter dan de overeenkomsten. Van Eedens vroege gedichten zijn niet als die van bijvoorbeeld Willem Kloos uitingen van hartstocht, maar worden in de eerste plaats gekenmerkt door een melancholische grondtoon. Bij Van Eeden ontbreken hoogmoed en individualisme - kenmerkende elementen van het werk van de Tachtigers - weliswaar niet, maar altijd gaan die bij hem gepaard met tegenovergestelde gevoelens als zondebesef en twijfel. Slechts zelden kiest Van Eeden in zijn jeugdpoëzie voor de sonnetvorm, waarvoor zijn revolutionaire generatiegenoten zo'n voorkeur hadden en vanaf het begin legt hij in zijn werk meer nadruk op de ethische boodschap dan op de esthetiek.

Niet alleen in zijn werk, ook als persoonlijkheid viel Van Eeden in het gezelschap van de Tachtigers uit de toon. Als Haarlemmer miste hij de Amsterdamse achtergrond die Willem Kloos, Albert Verwey, Frank van der Goes en Lodewijk van Deyssel met elkaar gemeen hadden. Ook de onmaatschappelijkheid en het bohemienbestaan vol alcoholische uitspattingen van een aantal van hen waren hem vreemd. Dat zij hem toch accepteerden, had onder meer te maken met zijn organisatorische capaciteiten, zijn gewoonte om in praktische zaken rond De Nieuwe Gids het voortouw te nemen en zijn ontegenzeggelijk uitstekende vermogen om nieuwe artistieke ontwikkelingen naar waarde te schatten. Dat vermogen beperkte zich niet alleen tot de literatuur, maar strekte zich bijvoorbeeld ook uit tot de schilderkunst; zo was hij de eerste die in Nederland waarderend schreef over Vincent van Gogh.

Thematiek

De eerste aflevering van De Nieuwe Gids, die verscheen op 1 oktober 1885, opende met de eerste vier hoofdstukken van Van Eedens De kleine Johannes, dat in 1887 ook in boekvorm zou verschijnen en zijn bekendste en populairste werk zou worden. In dit verhaal kijkt Van Eeden in de vorm van een allegorisch sprookje terug op zijn eigen ontwikkeling en de levensvragen waarmee hij in zijn jeugd had geworsteld. De titelheld Johannes wordt op zijn weg van kind naar volwassene geconfronteerd met een aantal personages die bepaalde levensfasen of

levenshoudingen symboliseren: de elf Windekind vertegenwoordigt de jeugdige fantasie en het onbekommerd verlangen naar schoonheid, het meisje Robinetta de onduikende jeugdliefde, Pluizer en dokter Cijfer het kille rationalisme en positivisme. Daarnaast spelen Wistik, de personificatie van de eeuwige menselijke drang naar kennis, en Hein de Dood een belangrijke rol. Aan het einde van het boek verschijnt een christusachtige gestalte, de ‘Ongenoemde’, ten tonele, die Johannes vraagt een keuze te maken: volgt hij Windekind en de Dood, of volgt hij hem en kiest hij voor ‘de mensheid en haar weedom’. Johannes kiest dan die laatste weg.

Relatie leven/werk

In De kleine Johannes zijn talloze autobiografische elementen aan te wijzen. Het zich losmaken van de vader, de innerlijke worsteling tussen gevoel en verstand, het loslaten van het traditionele christelijke geloof, de jeugdliefde voor Henriëtte Ortt, al deze aspecten van Van Eedens eigen leven keren terug in het boek. De keuze die Johannes aan het einde van het verhaal maakt om zich in dienst te stellen van de mensheid, kan bovendien gezien worden als een vooruitwijzing naar Van Eedens latere maatschappelijke activiteiten. Maar de enorme populariteit die het boek verwierf, wijst erop dat Van Eeden in De kleine Johannes niet alleen zijn eigen problematiek wist te verwoorden, maar ook die van veel van zijn tijdgenoten.

Verwantschap

Er zijn in de loop van de tijd veel schrijvers en literaire werken genoemd als bronnen voor De kleine Johannes. Zelf wees Van Eeden op invloed van Andersen (vooral diens ‘De reiskameraad’), Multatuli (Woutertje Pieterse) en - voor wat betreft de figuur van Oberon - A Midsummer Night's Dream van Shakespeare. Daarnaast lijken ook Charles Dickens en de Duitse romantici (met name E.T.A. Hoffmann) Van Eeden tijdens het schrijven te hebben geïnspireerd.

Kritiek

Het eerste deel van de voorpublicatie van De kleine Johannes in De Nieuwe Gids eindigt met het slot van hoofdstuk 4, waar het volledig verzinken in de pracht van de natuur de plaats inneemt van het traditionele gebed. Op dat punt van het verhaal lijkt Van Eeden zich nog te conformeren aan de in en rondom het tijdschrift verkondigde denkbeelden, al sluit hij met zijn verheven stijl en in het gebruik van de sprookjesvorm aan bij een lange

literaire traditie. Maar uit het vervolg blijkt duidelijk dat er nauwelijks raakvlakken zijn met het nieuwe proza van de Tachtigers. De critici van de Nieuwe Gids-beweging, vaak vertegenwoordigers van de oude garde, prezen Van Eeden dan ook, maar benadrukten tevens dat hij niet op zijn plaats was in het tijdschrift. En met name het optreden van de christusachtige ‘Ongenoemde’ in het verhaal stuitte ook op verzet uit eigen kring.

Verwantschap

Aanvankelijk toonde Van Eeden zich een loyaal pleitbezorger van de beginselen van de Beweging van Tachtig. Maar al in de eerste jaren van De Nieuwe Gids was er sprake van een aantal kleinere en grotere onenigheden en conflicten tussen hem en de andere Tachtigers. Persoonlijke factoren speelden daarbij een belangrijke rol. Voor Van Eeden was waardering van de kant van zijn literaire vrienden van groot belang en wanneer hij meende dat deze hem werd onthouden, reageerde hij argwanend en gekrenkt. Ook had hij de neiging om zich een houding van morele superioriteit aan te meten en hen in woord en geschrift terecht te wijzen.

De andere Tachtigers waren van hun kant onmiskenbaar jaloers op het succes van Van Eeden bij het grote publiek. De onderlinge verstandhouding was bovendien gecompliceerd door het feit dat Van Eeden optrad als geldschieter en medisch raadgever van met name Kloos en Van Deyssel. Het waren echter vooral zijn literaire en ethische denkbeelden die de kloof tussen hem en de overige Tachtigers en hun geestverwanten vergrootten en een uiteindelijke breuk onvermijdelijk maakten. In De Nieuwe Gids van april 1888 besprak Van Eeden onder de titel ‘Een onzedelijk boek’ de roman Een Liefde van Van Deyssel. Hoewel hij in zijn bespreking aanvankelijk wel begrip lijkt te hebben voor Van Deyssels naturalistische uitgangspunten, wijst hij het streven naar objectiviteit en de weigering om bepaalde aspecten van het menselijk bestaan ongenoemd te laten, toch duidelijk af.

Kunstopvatting

Uit de beschouwingen die Van Eeden in de volgende jaren in De Nieuwe Gids publiceerde (‘Gorter's Verzen’ uit april 1889, ‘Decadenten’ uit oktober 1889, ‘Nieuw Engelsch proza I en II’ uit juni en oktober 1891), blijkt duidelijk dat hij de poëtica van

Tachtig eigenlijk niet onderschrijft. Het ‘l'art pour l'art’-principe wijst hij af, want dat leidt tot kunst die weliswaar mooi kan zijn, maar die toch onvolmaakt moet blijven. Het is in zijn ogen de taak van de kunstenaar om leiding te geven aan de ontwikkeling van de mensheid, juist omdat hij door zijn bijzondere talent daartoe in staat is.

Visie op de wereld

Van Eedens uitgangspunten bij zijn denken over de betekenis en de taak van de kunst hangen nauw samen met zijn standpunten in ethische en maatschappelijke kwesties. Hij was ervan overtuigd dat de mensheid een voortdurende morele evolutie doormaakte, die uiteindelijk tot een ideale wereld zou leiden. Aan de basis van deze evolutie stonden het menselijk gevoel en de liefde, en nadrukkelijk niet de menselijke ratio. In zijn sociale denkbeelden werd bovendien steeds duidelijker een mystieke component zichtbaar: het moest het doel zijn, niet alleen van het individu, maar ook van de mensheid, om deel te hebben aan het Absolute, dat richtinggevend is en dient als bron van de hoogste wijsheid. Het was slechts aan enkelen gegeven om duidelijk de richting te zien waarin de mensheid zich bewoog; alleen zij mochten zich met recht sociale hervormers noemen. Van Eeden rekende zichzelf duidelijk tot deze kleine groep uitverkorenen. Het gevolg was dat hij zelden de neiging kon onderdrukken om zichzelf de houding en de toon van een profeet aan te meten, wat hem een grote schare bewonderaars opleverde, maar wat tegelijkertijd leidde tot nieuwe irritatie, niet alleen bij zijn critici, maar ook bij zijn vrienden.

Na 1890 viel de Beweging van Tachtig in twee groepen uit elkaar, toen de individualisten en estheten (Kloos, Van Deyssel) steeds duidelijker in conflict raakten met de aan de socialistische beweging verbonden maatschappijhervormers (met name Frank van der Goes). In deze tweestrijd raakte Van Eeden feitelijk geïsoleerd, omdat hij in zijn artikelen (zoals ‘Aan den keizer aller Russen’ in augustus 1890) in De Nieuwe Gids ook duidelijk afstand nam van de socialisten. Hoewel zijn streven naar maatschappelijke hervormingen op veel punten overeenkwam met dat van de socialistische beweging, wees hij haar wetenschappelijke aanspraken fel af en verweet hij haar de rol van de mystiek te miskennen. De socialisten op hun beurt geloofden niet in zijn

in hun ogen vage en slecht onderbouwde theorieën en waren ervan overtuigd dat zijn sociale bewogenheid voortkwam uit de behoefte zichzelf op een voetstuk te plaatsen.

De ondoordachte wijze waarop Van Eeden in 1892, gedreven door onzekerheid, aan zijn vroegere medestanders een duidelijke mening over zijn persoon en werk trachtte te ontiokken, leidde ertoe dat ook de persoonlijke relaties op een dieptepunt kwamen. Onder het pseudoniem Lieven Nijland zond hij een kritisch stuk over zichzelf en zijn werk in naar De Nieuwe Gids. Willem Kloos, die niet wist dat Van Eeden de auteur was, wilde het artikel niet plaatsen en alleen na aandringen van Van Eeden zelf werd het afgedrukt in de aflevering van februari 1892. Het resultaat van de hele affaire was dat Van Eeden niet slaagde in zijn opzet om persoonlijke vooroordelen jegens hem te ontmaskeren en zelf een onbetrouwbare medestander bleek.

Relatie leven/werk

Dat Van Eeden omstreeks 1890 na een enkele jaren durende depressie zeer productief werd, had veel, zo niet alles te maken met zijn verhouding met Betsy van Hoogstraten, door hem vaak aangeduid als ‘Ellen’. Zijn liefde voor haar en het daaruit tegelijkertijd voortkomende verdriet en schuldgevoel bepalen de toon van zijn belangrijkste werken uit die tijd. In De Nieuwe Gids van december 1889 begon hij met de voorpublicatie van de gedichtencyclus Ellen. Een lied van de smart, die in 1891 in boekvorm zou verschijnen.

De kern van deze cyclus bestaat uit drie zangen waarin een ik-figuur aan het woord is. Deze drie zangen worden voorafgegaan door een introductie en afgesloten met een ‘Na-spel’ en een ‘Coda’. Bovendien kent de cyclus enkele intermezzi en een viertal ‘Nachtliedjes’ waarvan ook de melodie en het pianoarrangement (van de hand van Jan Brandts Buys) in notenschrift worden weergegeven. Behalve de ik-figuur zijn er ook een ‘Stem’ en een ‘Rei’ aan het woord, die zijn gemoedsuitstortingen toelichten en becommentariëren. De ik-figuur, die zich volgens de ‘Stem’ aanvankelijk trots van de wereld afkeerde, wordt getroffen door de liefde voor Ellen, maar mag niet toegeven aan zijn verlangen en moet haar afstaan aan de dood. Uiteindelijk weet hij dan zijn droefheid te overstijgen en tot een hogere staat van zielenleven te komen.

Kritiek

Over het algemeen werd Ellen door de critici goed ontvangen. Van Deyssel prees het boek zelfs de hemel in, al is op goede gronden verondersteld dat die lof toe te schrijven is aan factoren die maar weinig met Van Eedens werk te maken hadden.

Thematiek

Geheel anders waren de reacties op de roman Johannes Viator (1892). Hierin kijkt een ik-figuur, opnieuw Johannes geheten, terug op de liefdes in zijn leven in de vorm van een beschrijving van een symbolische reis van zeven dagen. Op de eerste dag ontmoet hij Marjon, die hem gelukkig maakt en hem zijn leven lang zal vergezellen, al heeft hij nooit kunnen doorgronden wie zij eigenlijk is. Tegenover Marjon staat haar zuster, een dikke vrouw die hem afschuw inboezemt. Vervolgens ontmoet hij op de tweede dag twee jonge meisjes en de twee dagen daarna staan in het teken van een vrouw die eerst ongenoemd blijft, maar dan Hetty blijkt te heten. Na de breuk met haar wordt Johannes arts en ontmoet hij in een grote stad de prostituee Jeanne. Op aansporing van Marjon verzorgt hij deze vrouw tot haar dood. Op de zesde dag ontmoet hij de echte, ware liefde in de persoon van een vrouw wier naam niet genoemd wordt. Op de zevende dag verlaat hij haar om te gaan werken aan het boek over deze ideale liefde.

Relatie leven/werk

Het belangrijkste thema in het boek is de verhouding tussen geestelijke en lichamelijke liefde, gepersonifieerd in respectievelijk Marjon en haar zuster. Daarnaast speelt ook de veranderende visie van de titelheld op de mens een belangrijke rol, en ten slotte gaat het boek over het schrijven, in die zin dat Van Eeden veel nadruk legt op de noodzaak van zuiver en juist taalgebruik. Een vergelijking van de verhaalgebeurtenissen met de biografie van de schrijver levert zoveel overeenkomsten op dat Johannes Viator wellicht als Van Eedens meest autobiografische roman kan worden beschouwd.

Kritiek

De critici die de staf braken over deze roman, deden dat op verschillende gronden. Van Eeden werd vaagheid verweten, onder meer omdat voor de lezer de vertelsituatie onduidelijk blijft. Er is een onderscheid tussen de Johannes die de gebeurtenissen meemaakt en de Johannes die daar achteraf over vertelt, maar dat onderscheid is lang niet altijd helder. Van Eeden koos voor zijn verhaal de vorm van de allegorie en greep voor

de inhoud terug op de traditionele christelijke mystiek. Daarmee koos hij voor een vorm en een inhoud die aan het einde van de negentiende eeuw als conventioneel werden beschouwd en zeker door de Tachtigers werden afgewezen. Daarbij kwam dat Van Eeden zijn roman schreef in wat hijzelf ‘lyrisch proza’ noemde, dat gekenmerkt wordt door het gebruik van plechtstatige, verheven taal en allerlei stijlmiddelen die normaal gesproken eerder in poëzie worden gebruikt. In feite ondergroef hij daarmee zijn eigen in Johannes Viator zo nadrukkelijk geformuleerde opvattingen over zuiver taalgebruik.

Kunstopvatting

Om zichzelf tegen de kritiek op Johannes Viator te verdedigen schreef Van Eeden het opstel ‘Over kritiek’, gepubliceerd in 1894 in het tweede deel van de Studies. Daarin zet hij uiteen wat literatuur volgens hem is, wat haar functie is en aan welke eisen ze moet voldoen. Literatuur moet om te beginnen ethisch zijn, dus gericht op morele verbetering en het verkrijgen van een dieper inzicht. Daarnaast moet een dichter of schrijver zich niet alleen door zijn gevoelens laten inspireren, maar moet hij ze tegelijkertijd ook kunnen objectiveren om ze zo te verheffen tot ‘de hartstochtlooze sfeer van aandachtigen arbeid, vreugdevolle bewondering en ethische wijsheid’. Die verheffing duidt hij aan met de term ‘stijging’, in Van Eedens opvattingen over literatuur een belangrijke term. In Johannes Viator was het volgens hem de achteraf vertellende Johannes die zijn belevenissen objectiveerde en zo voor de noodzakelijke verheffing zorgde. Verder moet alle kunst streven naar het onpersoonlijke. Het gaat erom de aanwezigheid te voelen van wat Van Eeden het ‘Zelf’ noemt, de onveranderlijke kern die in ieder mens aanwezig is. Ten slotte vindt hij vormkwesties, en daarmee de dichterlijke techniek, maar bijzaak.

Thematiek / Techniek

Van Eeden was zijn literaire carrière behalve als dichter ook als toneelschrijver begonnen en hoewel hij vooral met zijn proza succes had, bleef het toneel hem bezighouden. Aanvankelijk schreef hij gelegenheidsstukken en conventionele blijspelen, waarin hij de draak stak met menselijke neigingen en karaktertrekken. Een aantal van deze stukken werd met wisselend succes opgevoerd.

Na het verschijnen van Don Torribio (1890) veranderde zijn

toneelwerk van karakter. Zijn volgende spelen, Winfried (dat pas in Jeugd-verzen uit 1926 gepubliceerd zou worden) en vooral De Broeders (1894) en Lioba (1897), zijn leesdrama's, die door hun ingewikkelde structuur en thematiek nauwelijks geschikt zijn voor opvoering.

Met name in De Broeders (dat bij de tweede druk in 1912 de titel De Broederveete kreeg) worden zo veel onderwerpen tegelijk en in samenhang met elkaar behandeld dat het werk zelfs als leesstuk moeilijk te volgen is. Het zeer omvangrijke stuk, met de ondertitel ‘Tragedie van het Recht’, behandelt in wezen een theologisch probleem: de verhouding tussen het goede en het kwade in de wereld en meer bepaald de vraag waarom in een door God geschapen wereld ook het kwaad voorkomt. Het verhaal speelt zich af in drie sferen, die elkaar af en toe raken: de allegorische zielensfeer (waarin Psyche verdwaalt en door Jezus weer de juiste weg vindt), de hemelsfeer (waarin Satan probeert Jahweh en Jezus uit elkaar te drijven) en de wereldsfeer (waarin Satan aan de hand van het voorbeeld van de Russische tsaar Peter, zijn vrouw Eudoxia en zijn broer Iwan wil laten zien dat rechtvaardigheid in de menselijke samenleving niet kan bestaan).

Van Eeden plaatst in het stuk de oudtestamentische God tegenover de figuur van Jezus, die midden in de wereld staat. Dat leverde hem uit confessionele hoek het verwijt van godslastering op. Om zichzelf hiertegen te verweren en om de misverstanden die het stuk had opgeroepen op te helderen zag Van Eeden zich genoodzaakt om een ‘Toelichting tot De Broeders’ te schrijven, die verscheen in het derde deel van de Studies (1897). Voor Van Eeden zelf had De Broeders grote betekenis; in een dagboekaantekening uit 1921 noemt hij het zijn ‘belangrijkste werk’.

Lioba speelt zich af in de middeleeuwen, een tijdperk dat in het laatste decennium van de negentiende eeuw in de literatuur zeer in de belangstelling stond. Van Eeden lijkt zich zowel in het thema als in de opbouw en de sfeer van het stuk te hebben laten inspireren door het werk van Maurice Maeterlinck, met name diens Pelléas et Mélisande. Stond in De Broeders het recht centraal, in Lioba gaat het om het begrip trouw, zoals de ondertitel van het stuk ook aangeeft. De non Lioba heeft haar kloosterleven opgegeven voor een huwelijk met koning Harald. Daarna vat

ze echter een grote liefde op voor de wachter Tancolf. Lichamelijk blijft ze haar man trouw, maar haar verlangen naar Tancolf leidt eerst tot de dood van haar echtgenoot en vervolgens ook tot haar eigen ondergang. De figuur van Lioba vertoont duidelijk kenmerken van het beeld van de vrouw zoals dat in het finde-siècle gangbaar was: ze is zeer gevoelig en irrationeel en leeft in vergeestelijke sferen. Tegelijkertijd echter woedt in haar de strijd tussen ziel en zinnen, waardoor ze in bepaalde opzichten vooruitwijst naar Hedwig, de hoofdpersoon uit de roman Van de koele meren des doods (1900). Ook in Lioba heeft Van Eeden zijn eigen problematiek en innerlijke conflict, zoals die voortvloeiden uit de relatie met Betsy van Hoogstraten, literair vormgegeven.

Visie op de wereld

Van Eeden was ook op het gebied van de filosofie goed onderlegd. Hij was degene die voor de redactie van De Nieuwe Gids de ingezonden filosofische artikelen beoordeelde. In de jaren negentig publiceerde hij zelf ook een aantal werken met een meer filosofisch dan literair karakter. In 1895 verwoordde hij zijn wijsgerige denkbeelden in Het lied van schijn en wezen, een in terzinen geschreven filosofisch leerdicht. Hierin herhaalt hij nog eens zijn geloof in een steeds hoger reikend streven van de mens en zijn overtuiging dat iedereen de goede richting in het leven kan vinden door zich te laten leiden door zijn diepste innerlijk, het ‘Zelf’. Aan dit gedicht zou Van Eeden gedurende de rest van zijn leven blijven werken: in 1910 verscheen een tweede deel, in 1922 nog een derde.

Zijn belangrijkste filosofische werk uit deze jaren is echter Redekunstige grondslag van verstandhouding, dat in 1897 in het derde deel van zijn Studies gepubliceerd zou worden. Het bestaat uit 156 korte aforistische stukjes, verdeeld over zeven hoofdstukken, voorafgegaan door een ‘Argument’ en afgerond met een ‘Slotwoord’. In dit merkwaardige geschrift doet Van Eeden een poging om een filosofische en taalkundige basis te leggen voor een heldere en eenduidige wijze van communiceren, gaat hij in op de positie en de betekenis van het Ik en stelt hij dat het allerhoogste niet via wetenschappelijke taal, maar alleen via poëzie benaderd kan worden. Het essay is duidelijk beïnvloed door Spinoza; aan diens Ethica lijkt Van Eeden in ieder geval de

vorm ervan te hebben ontleend. Er is ook gewezen op verwantschap met de ideeën van Ernst Mach en Gerard Heymans. Opvallend is verder dat de Redekunstige grondslag van verstandhouding overeenkomsten vertoont met het (later verschenen) werk van Wittgenstein, met name - wat betreft de vorm - diens Tractatus logico-philosophicus en - wat betreft de inhoud - diens Philosophische Untersuchungen.

Visie op de wereld

In de tweede helft van de jaren negentig wijdde Van Eeden veel van zijn tijd en zijn publicaties aan zijn maatschappelijke hervormingsplannen, die de stichting van de kolonie Walden (de naam was ontleend aan het bekende boek van Thoreau) als voornaamste resultaat hadden. Walden was een communeachtige gemeenschap waar de deelnemers gezamenlijk een stuk land bewoonden en exploiteerden. Vanaf het begin dreigde het project te mislukken en het leverde Van Eeden naast een enorm financieel verlies ook veel spot en hoon van zijn tegenstanders op.

Om zijn ideeën over sociale hervormingen door middel van kolonisatie meer bekendheid te geven nam Van Eeden in 1901 zitting in het bestuur van de GGB, de Vereeniging Gemeenschappelijk Grondbezit, bedoeld als een overkoepelend orgaan voor alle bestaande en nog op te richten kolonies. De vereniging kreeg een eigen tijdschrift, De Pionier, waarvan Van Eeden in 1903 hoofdredacteur werd. Ook hield hij lezingen over zijn levensbeschouwing en sociale opvattingen, die in 1903 onder de titel De blijde wereld gebundeld werden.

Groot was ook Van Eedens betrokkenheid bij de Anglo-Boerenoorlog in Zuid-Afrika, waarbij hij onvoorwaardelijk de kant van de Boeren koos, deels een gevolg van het feit dat hij familierelaties had in Zuid-Afrika. Hij ontwikkelde - net als veel andere Nederlanders - een felle haat tegen de Engelsen, die hij verweet zich louter door materialistische motieven te laten leiden.

Opvallend is dat Van Eeden in deze periode van zijn leven vooral zwaar onder vuur kwam te liggen van de kant van de sociaaldemocraten. Zijn denkbeelden en maatschappelijke experimenten lijken - zeker achteraf gezien - bepaald niet veel af te wijken van die van de politieke linkerzijde. Mogelijk waren de socialisten bang voor de aantrekkingskracht die de populaire

schrijver en overtuigende redenaar Van Eeden zou kunnen uitoefenen op potentieel linkse kiezers. Des te merkwaardiger was het dat Van Eeden en de socialisten tijdens de grote spoorwegstaking in 1903 zij aan zij vochten. Nadat de staking op een mislukking was uitgelopen, zette hij zich nog geruime tijd in om de ontslagen stakers financieel te ondersteunen.

Thematiek

Eind 1900 publiceerde Van Eeden de roman waarvoor de eerste plannen al van 1892 stamden en waaraan hij enkele jaren had gewerkt, Van de koele meren des doods. Het is het levensverhaal van Hedwig Marga de Fontayne, de jongste dochter uit een gegoede familie. Al vroeg ervaart zij droevige stemmingen en onbestemde verlangens. Wanneer zij dertien jaar oud is, overlijdt haar moeder en wordt zijzelf ernstig ziek. Eenmaal genezen voelt ze zich in steeds sterkere mate aangetrokken tot de dood. Ze heeft problemen met haar alcoholische vader en met de huishoudster en raakt bovendien in verwarring over haar seksualiteit. Dit alles culmineert in een zelfmoordpoging. Als ze is hersteld, ontmoet ze Johan, die verliefd op haar wordt en met wie ze een spel speelt van aantrekken en afstoten. Ze verbreekt het contact en verlooft zich met Gerard. Het huwelijk wordt een fiasco en ze krijgt een depressie, die verergerd wordt door de zelfmoord van Johan. Uiteindelijk krijgt Hedwig een relatie met de pianist Ritsert en verlaat ze Gerard. Via Ritsert leert ze ook de invalide kunstenaar Joob kennen. Ritsert en Hedwig reizen naar Engeland, waar ze een dochtertje krijgen, maar waar hun relatie verslechtert. Als het kind sterft, krijgt Hedwig een psychose en met het dode lichaam van het kind gaat ze eerst naar Londen om vervolgens in Parijs terecht te komen. Daar raakt ze verslaafd aan morfine, wat haar dwingt om als prostituee te werken. Ze belandt in een ziekenhuis, waar ze weer opknapt, mede dankzij intensieve gesprekken met de non zuster Paula. Ze gaat terug naar Nederland en gaat bij een boerenfamilie wonen, waar ze zich nuttig maakt. Daar sterft ze, op drieëndertigjarige leeftijd.

In de roman staat de geestelijke ontwikkeling van Hedwig centraal, een ontwikkeling waarbij het ideaal van de vergeestelijking van het persoonlijke leven telkens wordt afgewisseld door een terugvallen in materialistische en wereldse genoegens. In

het voorwoord bij de tweede druk gaf Van Eeden zelf het thema van zijn boek aan: ‘Hoe het mogelijk is, deze oogenschijnlijk overmachtige en overweldigende invloeden onzer kranke maatschappij, ondanks de ongunstigste lots-wisseling, door het allerteederst zielsgestel te weerstaan, en ondanks diepsten val tot eindelijk heil te verwerken, mits geloofsmoed en Godsvertrouwen worde bewaard, dat is het prachtige thema.’

Hedwigs streven naar vergeestelijking of zelfheiliging gaat gepaard met een doodsverlangen, zoals dat ook in de titel van het boek tot uitdrukking komt. Dat is niet alleen een verlangen naar de lichamelijke dood, maar ook naar een geestelijk sterven. In die laatste betekenis kan het in verband worden gebracht met het uit de mystiek afkomstige begrip mortificatio, het doden van de wereldse persoonlijkheid om zich op het eeuwige leven te richten.

Verwantschap

Behalve voor Hedwigs persoonlijke verlangen en streven is er in het boek ook veel aandacht voor de sociale factoren die haar leven bepalen. Hedwig is zich bewust van de bevoorrechte positie die haar stand met zich meebrengt en doet daar ook haar voordeel mee, maar tegelijkertijd bezorgt deze haar ook een ongemakkelijk gevoel. Door haar gesprekken met Joob - die op dit punt als de spreekbuis van de auteur gezien kan worden - wordt ze zich bewust van de sociale onrechtvaardigheden van haar tijd en parallel aan de vergeestelijking van haar persoonlijk leven ontwikkelt ze een duidelijk sociaal bewustzijn. Van de koek meren des doods past in een aantal opzichten in het naturalisme, de stroming die in het proza van het einde van de negentiende eeuw zo'n belangrijke rol speelde. Het boek heeft een vrouwelijke hoofdpersoon die overgevoelig en nerveus is; verder spelen erfelijkheid en het milieu waarin Hedwig opgroeit een belangrijke rol. Maar tegelijkertijd lijkt Van Eeden in zijn roman het naturalisme ook te bekritiseren door aan zijn boek een duidelijk ethische en religieuze strekking te geven. Die dubbele houding in het boek ten opzichte van het naturalisme roept Van Eedens kritische beschouwing over Van Deyssels Een liefde in herinnering, een roman die mogelijkerwijze voor Van Eeden een aanleiding is geweest voor het schrijven van Van de koele meren des doods.

Techniek

Er is in Van Eedens roman sprake van een auctoriële verteller, die het verhaal doorspekt met beschouwingen van didactische en morele aard en voor de lezer het gedrag van Hedwig verklaart. Het verhaal lijkt dan ook een aan de werkelijkheid ontleend verslag te zijn van de ziektegeschiedenis van een psychiatrische patiënt, een indruk die versterkt wordt door de weergave van brieven en dagboekfragmenten in de tekst.

Kritiek

Het was dit quasiwetenschappelijke karakter dat bij veel recensenten op weerstand stuitte. Zij meenden dat in dit boek sprake was van een botsing tussen de psychiater en de kunstenaar in Van Eeden. Het heeft lang geduurd voordat de reputatie van Van de koele meren des doods, tegenwoordig beschouwd als het hoogtepunt van Van Eedens oeuvre, enigszins gevestigd was. Pas bij de derde druk (1935) kreeg het boek meer waardering. Een belangrijke rol in de receptiegeschiedenis speelde de studie Over Frederik van Eeden's Van de koele meren des doods (1964) van de psychiater H.C. Rümke, die de beschuldiging dat de roman niets meer was dan een psychiatrische casus, afdoende weerlegde.

Aan de toch al moeizame vriendschap met Van Deyssel kwam in 1902 een abrupt einde toen Van Eeden twee beschouwingen, ‘Over Woordkunst I’ en ‘Over Woordkunst II’ publiceerde in De XXe Eeuw, dat onder redactie stond van Van Deyssel en Albert Verwey. Hierin bestreed Van Eeden in felle bewoordingen de opvatting dat de Beweging van Tachtig tot een nieuwe bloeiperiode in de Nederlandse literatuur zou hebben geleid. Hij richtte daarbij zijn pijlen met name op Van Deyssel, die volgens hem de mogelijkheden die zijn enorme talent hem bood, nooit had weten te realiseren. De oorzaak van dat falen zocht Van Eeden in Van Deyssels levensstijl en esthetische opvattingen: ‘Hij [Van Deyssel] heeft het woord meer hef gehad dan God en het had andersom moeten zijn’. Van Deyssel, die merkwaardigerwijze geen bezwaar had gemaakt tegen de plaatsing van de artikelen van Van Eeden, reageerde furieus in een stuk over Van Eedens werk met de veelzeggende titel ‘Over Wankunst’. Een reactie van Van Eeden hierop, ‘Over Woordkunst III’ (net als de eerste twee artikelen te vinden in het vierde deel van Van Eedens Studies, 1904), werd voor het tijdschrift geweigerd en verscheen als brochure (1903).

Thematiek

Het lag voor de hand dat, toen de redactie van De XXe Eeuw in 1904 na een reeks conflicten uit elkaar viel, Van Eeden mee zou gaan met Verwey en medewerker zou worden van diens nieuwe tijdschrift De Beweging. Zoals twintig jaar tevoren de eerste aflevering van De Nieuwe Gids was begonnen met het eerste deel van De kleine Johannes, zo opende De Beweging in 1905 met het tweede deel daarvan; in 1906 zou ook het derde deel volgen en beide delen zouden vervolgens afzonderlijk in boekvorm verschijnen. De sprookjesachtige sfeer die het eerste deel kenmerkte, is in de vervolgdelen verdwenen. Daarvoor in de plaats gekomen is de droom van een in de toekomst te bereiken ideaal. De Johannes van 1905 en 1906 leefde volgens een aantekening van Van Eeden ‘tusschen de gouden eeuwen’ (een verwijzing naar de vierde Ecloga van Vergilius) en is op zoek naar het komende rijk waarin de mensheid gelukkig zal zijn. De beide boeken hebben meer dan het eerste deel een pedagogische strekking; ze hadden als doel om de lezer de weg te wijzen in de moderne, volgens de auteur in veel opzichten ontaarde maatschappij.

Een belangrijke rol is weggelegd voor de figuur van Markus Vis, een christusachtige figuur in wie de ‘Ongenoemde’ uit het slot van het eerste deel valt te herkennen en die fungeert als geleider bij Johannes' zoektocht naar het nieuwe ideaal. Ook twee hoofdfiguren uit Johannes Viator, Marjon en Marjons zuster, keren in De kleine Johannes 2 en 3 terug. Behalve een veel meer aan de oppervlakte tredende sociale en religieuze strekking hebben de beide boeken ook een sterk satirisch karakter. Allerlei maatschappelijke verschijnselen en stromingen worden in de loop van het verhaal belachelijk gemaakt. In deel 3 geeft Van Eeden met name van de socialisten een karikaturaal en verwrongen beeld. Toen Frank van der Goes een protest hiertegen schreef voor De Beweging en Verwey dit in het tijdschrift wilde plaatsen, staakte een verontwaardigde Van Eeden zijn medewerking aan het blad en was ook de breuk met de laatste van zijn vroegere vrienden van Tachtig een feit.

Relatie leven/werk

De negatieve kritieken op de nieuwe delen van De kleine Johannes en het besef dat hij in Nederland nooit de waardering zou krijgen die hij meende dat hem toekwam, brachten Van Eeden tot zijn poging in literair opzicht door te breken in het buitenland,

en dan met name in Duitsland en de Verenigde Staten. Hij achtte de kans daartoe het grootst wanneer hij zich voortaan zou concentreren op het schrijven van toneelstukken. De drama's die hij vanaf 1905 in een hoog tempo zou vervaardigen, hadden echter noch in eigen land, noch in het buitenland noemenswaardig succes, misschien met uitzondering van IJsbrand (1908), dat in Duitsland een aantal malen werd opgevoerd. In veel van deze stukken - behalve IJsbrand ook Minnestral (1907), ‘De zendeling’, ‘De stamhouder’ (deze twee stukken zouden in 1913 samen gepubliceerd worden onder de titel In kenterend getij), en De idealisten (1909) - dramatiseerde hij verschillende aspecten van zijn eigen optreden als publieke figuur: telkens is er sprake van een held die zich opwerpt als leider en wegwijzer naar een nieuwe samenleving, maar die onbegrepen blijft of blootgesteld wordt aan de spot en minachting van de mensen. In deze jaren was Van Eeden sterk onder de indruk van het werk van Nietzsche, waarvan de sporen in zijn toneelstukken en essays zijn terug te vinden. Ook in De Nachtbruid (1909) keren ervaringen en belevenissen uit het persoonlijk leven van de schrijver terug, in dit geval zijn tweede huwelijk en de zwangerschap van zijn vrouw Truida.

In de Verenigde Staten probeerde Van Eeden na 1905 ook zijn in Nederland mislukte sociale hervormingsplannen te realiseren. Daartoe reisde hij in 1908 en 1909 drie keer naar dat land, en ofschoon hij met zijn ideeën wel de aandacht wist te trekken en hij ontmoetingen had met de presidenten Theodore Roosevelt en William Howard Taft, liepen zijn plannen en voorstellen opnieuw op niets uit.

Visie op de wereld

In 1892 had Van Eeden kennisgemaakt met de Engelse Lady Victoria Welby, die bezig was de grondslagen te leggen voor de significa, een nieuwe wetenschappelijke beschouwing van betekenissen en interpretatie van taalgebruik. Hij onderkende onmiddellijk het belang van haar theorieën en de mogelijkheden die ze hem boden voor zijn eigen werk en gebruikte ze al in de Redekunstige grondslag van verstandhouding, overigens nog zonder Lady Welby of de significa daarin expliciet te noemen. Van Eeden raakte goed bevriend met Lady Welby, correspondeerde met haar en bezocht haar regelmatig.

Ofschoon hij het in veel opzichten met haar eens was, verschilde hij toch op één belangrijk punt met haar in zijn benadering van de significa: hij gebruikte de signifische visie op taal en taalgebruik als dichter en profeet, terwijl zij telkens de wetenschappelijke mogelijkheden ervan benadrukte. Toen Van Eedens Nederlandse sociale experimenten definitief waren mislukt, raakte hij ervan overtuigd dat maatschappelijke hervormingen voorafgegaan moesten worden door een verbetering van de taal en de communicatieve verstandhouding, een verbetering waartoe de signifische ideeën de mogelijkheid boden. Vanaf 1908 begon hij over de significa in het openbaar te spreken en te publiceren. Voor de significa zag Van Eeden ook een belangrijke rol weggelegd in het merkwaardige en enigszins wereldvreemde gezelschap van ‘oorspronkelijken’ of ‘Koninklijken van Geest’ dat mede op zijn initiatief was ontstaan en dat werd aangeduid als de Forte-kring (naar het Italiaanse Forte dei Marmi, waar in 1914 de constituerende vergaderingen werden gehouden). De bedoeling was dat deze kring een elitegroep zou vormen die de mensheid naar een betere wereld zou kunnen leiden. Behalve Van Eeden maakten onder anderen de Duitse schrijver Erich Gutkind (die publiceerde onder het pseudoniem ‘Volker’), de joodse filosoof Martin Buber, eveneens een Duitser, de Zweedse psychotherapeut Poul Bjerre, de Duitse criticus Gustav Landauer en de Nederlandse schrijver en sinoloog Henri Borel deel uit van de Forte-kring. Samen met Gutkind schreef Van Eeden het manifest voor deze groep, dat in 1911 verscheen als Welt-Eroberurung durch Heldenliebe (in 1933 nog deels vertaald door Borel onder de titel De geestelijke verovering der wereld). Mede als gevolg van de Eerste Wereldoorlog liep de Forte-kring uit op een mislukking.

Van Eeden zag de Internationale Academie voor Praktische Wijsbegeerte en Sociologie in Amersfoort, opgericht in 1915, als een nieuwe kans om de idealen van de Forte-kring te realiseren. Als gevolg van een reeks conflicten viel deze instelling echter al snel uit elkaar. Van Eeden sloot zich vervolgens aan bij een levensvatbaarder opvolger, het in 1917 opgerichte Internationaal Instituut voor Wijsbegeerte, dat tot doel had op basis van het signifische gedachtegoed de wetenschap te herijken en daardoor

uiteindelijk de samenleving te verbeteren. Behalve Van Eeden en Borel maakten onder meer de wiskundigen L.E.J. Brouwer en Gerrit Mannoury en de dichter en jurist Jacob Israël de Haan deel uit van het Instituut. In 1922 zou het worden omgevormd tot de Signifische Kring, die in 1926 uiteen zou vallen.

De uitnodiging om per 1 januari 1915 redacteur te worden van het weekblad De Amsterdammer was voor Van Eeden zeer welkom: hij kreeg na vele jaren weer een vaste publicatiegelegenheid en bovendien bezorgde zijn benoeming hem meer financiële zekerheid. Ofschoon zijn redacteurschap zich in de eerste plaats op de literatuur zou moeten richten, kreeg hij van de redactie aanvankelijk veel ruimte om ook over andere onderwerpen te schrijven. Dat leidde soms tot journalistiek van hoge kwaliteit; zo wist hij voor de door hem bedachte rubriek ‘Internationale Tribune’ vele buitenlandse vrienden en contacten, onder wie Sigmund Freud en Romain Rolland, tot medewerking te bewegen. Toch hield Van Eeden met zijn uitgesproken meningen vaak te weinig rekening met de richting en het belang van het blad, zodat zich ook hier algauw conflicten voordeden.

Verwantschap

Nog voor het begin van zijn nieuwe journalistieke arbeid, in 1913, had hij het werk leren kennen van de Bengaalse schrijver Rabindranath Tagore, dat door toedoen van de Ierse dichter William Butler Yeats in de westerse wereld was geïntroduceerd. Van Eeden beschouwde Tagore als een groot dichter, in wiens gedichten sprake was van een diepe ethische wijsheid. Hij deed veel moeite om het werk van deze dichter in Nederland bekendheid te geven en vertaalde een aantal van zijn bundels. Datzelfde deed hij ook met werk van de zestiende-eeuwse Indiase dichter Kabir. Van Eeden, telkens weer optredend als criticus van de westerse samenleving, had veel belangstelling voor de oosterse filosofie en cultuur, waarvan hij hoopte dat ze in positieve zin zouden kunnen bijdragen aan de verbetering van de westerse maatschappij.

Als redacteur van De Amsterdammer gaf Van Eeden een aantal jonge en nog onbekende schrijvers en dichters, onder wie Jan Greshoff, Roel Houwink en Victor E. van Vriesland, de mogelijkheid om te publiceren. Zijn belangrijkste ontdekking

in deze jaren was J.A. dèr Mouw, die hij leerde kennen via Jacob Israël de Haan. Van Eeden was meteen enthousiast over Dèr Mouws poëzie en zorgde ervoor dat hij in De Amsterdammer kon debuteren.

Visie op de wereld

Al vanaf het begin van zijn medische carrière had Van Eeden grote belangstelling voor verschijnselen als hypnose en suggestie. Ook hield hij zich intensief bezig met het analyseren van zijn dromen, die hij nauwkeurig registreerde in zijn Dromenboek (postuum uitgegeven in 1979). Naarmate hij ouder werd, ontwikkelde hij bovendien een grote belangstelling voor het spiritisme, dat overigens in die jaren door velen als een serieuze aangelegenheid werd beschouwd. Door middel van het spiritisme hoopte Van Eeden, in wiens leven en werk de dood en de angst daarvoor een grote rol speelden, in contact te komen met de overledenen, om zo te achterhalen wat hem na zijn heengaan te wachten stond. Zijn aanvankelijke scepsis tegenover de mogelijkheden van contacten met gene zijde verdween in de loop der jaren en met name na de dood van zijn zoon Paul in 1913 stortte hij zich met hart en ziel op het spiritisme. Dat leidde er onder meer toe dat hij de via een medium verkregen openbaringen van een ‘Samaritaan’ over het leven van Jezus onder zijn eigen naam bundelde als Jezjus' leer en verborgen leeven (1919) en Uit Jezus' oopenbaar leeven (1922).

Ook een ander project van Van Eeden uit die jaren, de enigszins megalomane plannen voor het bouwen van een Lichtstad, een wereldcentrum dat een onderkomen zou bieden aan een gelukkige mensheid en dat gebouwd zou moeten worden op een eiland in Zuid-Europa, werd hem via een medium opgedragen tijdens een reeks spiritistische seances. Deze plannen voor de Lichtstad met als centrum een grote tempel publiceerde hij eerst in De Amsterdammer en later samen met ontwerptekeningen van de architect Jaap London als Het Godshuis in de Lichtstad (1921). In de jaren van de Eerste Wereldoorlog kreeg het katholieke geloof voor Van Eeden steeds meer aantrekkingskracht. Dit was onder meer een rechtstreeks gevolg van zijn spiritistische activiteiten: twee katholieke mediums gaven hem regelmatig boodschappen door waarin hij werd aangespoord zich tot het roomse geloof te bekeren. Ook Van Eedens tweede vrouw

Truida Everts oefende druk op hem uit om zich, net als zijzelf al had gedaan, te laten dopen. Bovendien stond Van Eeden in deze jaren in contact met enkele katholieke geestelijken, die hun uiterste best deden hem voor hun kerk te winnen. Toen Van Eeden zich op 18 februari 1922 inderdaad liet dopen, beschouwden vele niet-katholieken dit als een geestelijke nederlaag. Toch is Van Eedens bekering achteraf gezien niet zo vreemd. De standpunten van de katholieke kerk, met name wat betreft de seksualiteit en de sociaaleconomische verhoudingen, verschilden niet veel van de denkbeelden en overtuigingen van Van Eeden zelf. Wel ontstond er vanaf het tijdstip van zijn bekering voor Van Eeden een nieuwe bron van spanning, omdat de katholieke geestelijkheid de geschriften en uitspraken van haar beroemde bekeerling nauwlettend in de gaten hield en voortdurend censuur uitoefende. Een ander gevolg van zijn bekering was dat, nu zijn werk min of meer geannexeerd was door de katholieken, Van Eedens vaste uitgever Versluys niet langer meer al zijn werk onvoorwaardelijk wilde uitgeven. Een aantal van zijn toneelstukken uit zijn laatste jaren bleef mede daardoor ongepubliceerd.

Publieke belangstelling

Hoewel hij tot aan zijn dood een aantal fanatieke bewonderaars had, speelde Van Eeden eigenlijk al na het verschijnen van de twee vervolgdelen van De kleine Johannes geen belangrijke rol meer in de Nederlandse literatuur. Zijn latere werk had nauwelijks succes en werd maar zelden herdrukt. Na zijn dood was er in de jaren dertig sprake van toegenomen belangstelling; er verschenen studies over hem en er werd een aan hem gewijd genootschap opgericht. Opmerkelijk is dat vooral De Broeders in die jaren veel aandacht kreeg. Na de Tweede Wereldoorlog is die belangstelling steeds beperkter geworden en richtte ze zich vooral op zijn twee belangrijkste werken, De kleine Johannes en Van de koele meren des doods, hoewel in de jaren zeventig ook een aantal van zijn geschriften herdrukt werd door uitgeverijen gespecialiseerd in uitgaven met een esoterisch, occult of newageachtig karakter. In de laatste jaren is daarnaast sprake van toegenomen aandacht voor zijn filosofische werk, en dan met name voor de Redekunstige grondslag van verstandhouding.

Frederik van Eeden was op literair gebied geen vernieuwer;

daarvoor zat hij te veel vast aan literaire vormen en ideeën uit het verleden. Bovendien zag hij zichzelf in de eerste plaats als verkondiger van ethische en maatschappelijke opvattingen en veel minder als literator. Wel bevond hij zich - zeker in het eerste deel van zijn leven - in de nabijheid van de literaire avant-garde, die zijn voortdurende belangstelling had en waardoor hij zich uitgedaagd voelde. In zijn werk was daardoor sprake van een spanning tussen traditie en vernieuwing. Met dit in zijn werk aanwezige conflict tussen het oude en het nieuwe vertolkte hij de ervaring van veel van zijn tijdgenoten, die bij hem de oplossing zochten voor hun eigen levensvragen. Toch neemt hij in de Nederlandse literatuur een belangrijke plaats in; hij was ontegenzeggelijk een getalenteerd schrijver en al is zijn enorme oeuvre erg ongelijkmatig van kwaliteit, zijn beste werken (De kleine Johannes, Van de koele meren des doods) worden tot op de dag van vandaag herdrukt, iets wat maar van weinig auteurs van zijn generatie gezegd kan worden.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

Vanaf 1935 verschijnen, aanvankelijk jaarlijks en later onregelmatig, de Mededelingen van het Frederik van Eeden-genootschap. De daarin opgenomen publicaties zijn in deze bibliografie niet afzonderlijk vermeld; afleveringen die ook onder een andere titel werden gepubliceerd zijn wel opgenomen. In 2008 verscheen een register op de afleveringen 1-52. Informatie over de Mededelingen en over de activiteiten van het genootschap is te vinden op www.frederikvaneedengenootschap.nl.

117 Kritisch lit. lex.
mei 2010