Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Anton van Duinkerken

door Michiel van Kempen

1. Biografie

Wilhelmus Johannes Maria Antonius Asselbergs werd op 2 januari 1903 geboren te Bergen op Zoom als zoon van een bierbrouwer, oudste van acht kinderen. Voor zijn literaire werk nam hij het pseudoniem Anton van Duinkerken aan, ontleend aan de familiegeschiedenis: zijn betovergrootvader zou in 1792 uit Duinkerken in Frans-Vlaanderën gevlucht zijn.

Van 1909 tot 1912 bezocht Willem Asselbergs de parochiële lagere school, van 1912 tot 1915 was hij kostschoolleerling op Huize Ruwenberg te Sint-Michielsgestel, van 1915 tot 1921 volgde hij de humaniora aan het klein-seminarie Ypelaar te Ginneken. Vervolgens vertrok hij naar Scheut bij Brussel, om zijn vorming tot missionaris te ontvangen bij de Congregatie van het Onbevlekte Hart van Maria. Maar hij raakte er zwaar gedeprimeerd en keerde terug naar zijn geboortestreek: zes jaar lang, tot 1927, bezocht hij het groot-seminarie Bovendonk te Hoeven.

In de jaren 1920-1923 droeg Asselbergs verzen bij aan provincie- en parochiebladen onder pseudoniemen als Antonides en Sels Bergas. In augustus 1923 schreef hij voor het eerst in zowel Roeping als De Beiaard, tijdschriften die golden als exponenten van de katholieke emancipatie. Zijn grote produktiviteit maakte dat hij zijn werk spoedig ook in andere tijdschriften als De Nieuwe Eeuw, Vlaamsche Arbeid, Dutsche Warande & Belfort en Nu publiceerde. Tweemaal werd hij door een bisschoppelijk schrijfverbod getroffen; het dompelde hem in een ernstige crisis. Hij zag in dat het priesterleven toch niet voor hem weggelegd was en besloot zich aan de letteren te wijden. Nog in

hetzelfde jaar waarin hij het seminarie verliet, 1927, verscheen zijn eerste bundel bij Stols: Onder Gods ogen.

Van Duinkerken studeerde van 1927 tot 1929 MO-Nederlands aan de RK Leergangen te Tilburg, maar maakte de opleiding niet af. Hij koos voor de journalistiek. Sinds 1927 was hij als vast literair criticus verbonden aan het katholieke dagblad De Tijd. Hij maakte kennis met alle vooraanstaande katholieke jongeren van die dagen: Jan Engelman, Albert Helman, Gerard Knuvelder, Gerard Bruning, Bernard Verhoeven, Herman de Man, Antoon Coolen, Albert Kuyle en de wat oudere Pieter van der Meer de Walcheren. In 1929 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij onder meer Albert Verwey en Dirk Coster (wiens Verzameld werk hij mee zou bezorgen) ontmoette. Na in 1927-1928 deel te hebben uitgemaakt van de redactie van Roeping, werd hij in 1929 redacteur van De Gemeenschap, waarvan hij al spoedig de leidende essayist zou worden (in het maandblad verschenen ook een aantal antifascistische artikelen van de hand van Asselbergs, opmerkelijk genoeg onder het pseudoniem Ch. André Leffens). Kort daarna trad hij ook toe tot de redactie van Bouwen, in 1934 werd hij bovendien, als eerste katholiek, redacteur van De Gids. Van 1936 tot 1938 was hij redacteur van de Thijm-almanak.

In 1930 huwde hij met Nini (Leonie) Arnolds. Uit het huwelijk zouden acht kinderen geboren worden.

Van Duinkerken trad in 1936 toe tot het Comité van Waakzaamheid van Anti-nationaal-socialistische Intellectuelen (en ging er onder druk van het episcopaat weer uit). In de oorlogsjaren schreef hij onder de schuilnamen Pieter Bakx en Andries van Doorn verzetspoëzie. Van 4 mei tot 18 december 1942 verbleef hij in het gijzelaarskamp te Sint-Michielsgestel, samen met onder meer Simon Vestdijk. Nadat hij in 1945 aan zijn rechterhand verlamd raakte bij een ongeluk met een jeep van de Canadese geallieerde troepen, zou hij veel werk aan zijn secretaresse dicteren.

In 1940 werd Asselbergs bijzonder hoogleraar in de Vondelstudie aan de Rijksuniversiteit te Leiden. De benoeming ging gepaard met felle discussies in de pers (De Tijd/Maasbode versus Het Vaderland) over Van Duinkerkens wetenschappelijke com-

petentie. In 1948 werd hij professor in de kunstgeschiedenis aan de Jan van Eyck-Academie te Maastricht. De twee leerstoelen gaf hij op toen hij in januari 1953 het ambt aanvaardde van hoogleraar in de Nederlandse en algemene letterkunde aan de R.K. Universiteit te Nijmegen. Daartoe moest hij voor de tweede maal buigen voor de kromstaf: op dringende instigatie van het episcopaat zegde hij zijn lidmaatschap van de Partij van de Arbeid op; zijn vrouw werd op hetzelfde moment lid. Zijn journalistieke activiteit nam na 1952 af, maar hij bleef nog wel deel uitmaken van de redacties van De Tijd, De Gids, Dietsche Warande & Belfort, Spiegel der Letteren en de reeksen Klassieken uit de Nederlandse letterkunde en Zwolse Drukken en Herdrukken. Hij trad toe tot de redactie van het Nijmeegs Universiteits Blad. Artikelen van zijn hand verschenen in een onafzienbare reeks tijdschriften, gedenkboeken en verzamelbundels van allerlei aard.

Asselbergs vervulde vele functies. Hij was onder meer lid van het bestuur van het Prins Bernhardfonds, lid van de afdeling Letterkunde van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en buitenlands erelid van de Vlaamse Academie. Voor zijn Dichters der contra-reformatie kreeg hij in 1933 de Van der Hoogtprijs. In 1937 verleende de Leuvense Universiteit hem een eredoctoraat. In 1960 ontving hij de Constantijn Huygensprijs en werd hij benoemd tot Commandeur in de Kroonorde van België. Een jaar later ontving hij de Dr. P.C. de Brouwerpenning. Voor zijn Nijmeegse colleges ontving hij in 1967 de Literatuurprijs van de Groot-Kempische Cultuurdagen. In hetzelfde jaar kreeg hij de P.C. Hooftprijs voor zijn gehele oeuvre.

Anton van Duinkerken overleed aan een hersentumor op 27 juli 1968 te Nijmegen. De gemeente Bergen op Zoom richtte een standbeeld voor hem op, in Veldhoven staat een kleinere sculptuur, in Hilvarenbeek een borstbeeld.

2. Kritische beschouwing

Anton van Duinkerken heeft een gigantisch oeuvre bij elkaar geschreven. Een blik op zijn bibliografie van afzonderlijke publikaties laat dat al dadelijk zien; een lijst van zijn verspreide geschriften zou ongetwijfeld een fors boekdeel vullen. Want naast zijn essays, literair-historische werken, dichtbundels, novellen, bloemlezingen en vertalingen schreef Van Duinkerken meer dan duizend journalistieke stukken en bijdragen aan een reeks van periodieken en verzamelbundels. Zijn drie delen Verzamelde geschriften zijn niet meer dan een bloemlezing uit dat grote oeuvre. Een gevleugeld woord over Van Duinkerken luidde: alle boeken die sinds het begin van de wereld verschenen zijn, heeft hij gelezen, en hij heeft er evenveel bijgeschreven. Boeken van zo uiteenlopende auteurs als Hilaire Belloc, Jacques Benoit, Benoit du Moustier, Eug. de Bock, Godfried Bomans, J.A. Bornewasser, C.A. Bouman, F.A. Brunklaus, Jan H. Eekhout, Frans Erens, Emil Fiedler, Wenzel Frankemölle, Paula Geerts, Graham Greene, J. van Heugten, Albert Kuyle, Freek van Leeuwen, Kees Meekel, P.F. Morlion, Frans van Oldenburg Ermke, P.H. Ritter jr., Joseph Roth, Gerth Schreiner, Hans Ernst Schroeder, Willem Smulders, D.J. van der Ven en H. Wielek werden door Van Duinkerken ingeleid. Dit geeft al aan dat zijn brede vriendenkring niet beperkt bleef tot de katholieke zuil binnen de letteren, waarvan hij tussen de wereldoorlogen de belangrijkste essayist was.

Thematiek

Anton van Duinkerken is herhaaldelijk een ‘christelijk humanist’ genoemd. Echt verhelderend is die aanduiding niet, want in het perspectief dat de tijdsafstand heeft geschapen, rijst Van Duinkerken toch vooral op als de verpersoonlijking van een vorm van katholiciteit en katholiek leven en beleven die voorgoed voorbij is. Zeker heeft heel het leven en werken van Van Duinkerken in het teken gestaan niet van het transcendente, maar van de mens die zich zo volledig mogelijk moet zien te ontplooien, zij het toch altijd als incarnatie van God. In Mensen en meningen (1951) formuleerde hij het zo: ‘Groeien naar de volheid door de zelfontplooiing van het geloofsleven in het heelal der genade, is niet: zich verwijderen van de voorwaarden

der menselijkheid in een ijle abstractie, maar een werkelijk en volledig vervolmaken van de menselijkheid, gelijk zij in de schepping gegeven en in de verlossing hersteld is.’ Frasen als deze vonden aan het einde van de jaren twintig en in de jaren dertig een geweldige resonantie onder de jonge katholieken.

Traditie

Het fundament voor Van Duinkerkens denken en wijze van uitdrukken is gelegd tijdens de seminariejaren. Voor zijn retorische scholing is de Ars Dicendi van Joseph Kleutgen van groot belang geweest. Dit handboek, waarmee hele generaties priesterstudenten opgroeiden, leerde hem hoe de ars bene dicendi (de techniek van het wel-spreken) te combineren met de ars persuadendi (de techniek van het overtuigen). In het werk van de katholieke emancipatoren Broere, Thijm en Schaepman vond hij daarvan ‘stralende voorbeelden’. Via Pieter van der Meer de Walcheren leerde hij Franse katholieke auteurs kennen die een sterke invloed op hem zouden uitoefenen: Racine en Chateaubriand, Joseph de Maistre, Léon Bloy en Ernest Hello. Het integralistisch katholicisme en de rigide orthodoxie van de laatste drie zouden een overwonnen standpunt worden, maar de stijlopvatting van Ernest Hello (van wie hij een vertaalde bloemlezing uitbracht) bleef hem bij: ‘Dus moet de mens: Leven in de waarheid; Denken zoals hij leeft; En spreken zoals hij denkt; Dat is de wet van de stijl.’ Het romantisch individualisme van Chateaubriand sprak Van Duinkerken enorm aan, maar de apologie op puur esthetische grondslag verwierp hij op den duur. Hoe kon het ook anders, gevormd als hij was op een seminarie waar de filosofie op thomistische leest geschoeid was.

Thematiek

In essentie was het denken van Van Duinkerken traditioneel. De scholastieke vorming houdt vast aan het primaat der katholieke dogmata die onvoorwaardelijk geaccepteerd worden. Niet het mysterie, maar het dogma is de drijfveer van de denkactiviteit. De volstrekte waarheid is gelegen in God, de ‘Absolute Soevereiniteit’. De mens is op aarde om God te dienen en zo in de hemel te komen. Dat is het thomistisch beginsel van waaruit Van Duinkerken altijd is blijven denken. Zijn Godsbeeld kenmerkte zich door een sterke mate van transcendentie, met direct daaraan gekoppeld de nadruk op het midde-

laarschap van Christus. Dit theocentrisme staat overigens een grote liefde tot het goede der aarde, dat bejubeld wordt als Gods schepping, niet in de weg. Zijn essayistische werk, dat primair een apologie was, was dan ook altijd een verdediging van het geluk, van een ‘verblijde wereld’.

Traditie
Verwantschap

Zuiver thomistisch in Van Duinkerkens denken was voorts de nadruk op de waarde der intellectualiteit. Hij pleitte al in zijn eerste grote essay, Hedendaagse ketterijen (1929), voor de plaats van de rationaliteit binnen het Godsbesef en zette zich daarmee af tegen de ‘zwevende humanitaristen’ Dirk Coster en Just Havelaar. Hetzelfde besef van de plaats die de spelende, de creatieve logos toekomt, zou hij ook later blijven uitdragen in opstellen als ‘De waarde van het syllogisme’ (in Katholiek verzet, 1932), ‘De crisis van het intellect’ (in Legende van den tijd, 1941) en ‘Logos, ethos en ponos’ (in Festoenen voor een kerkportaal, 1966). Opvallend in dit verband is de grote waardering die Van Duinkerken koesterde voor de middeleeuwse geloofsleer, waarvan hij de doctrines, systematiek en rationaliteit bewonderde. Hij betoonde zich hierin sterk verwant aan De Maistre, maar vooral ook aan G.K. Chesterton. Diens Heretics (1905) en Orthodoxy (1908) hebben sterk hun invloed doen gelden op de opvattingen van de jonge Van Duinkerken. Niet, zoals de katholieke recensenten meenden, in de wijze van formuleren in paradoxen, want wat bij Chesterton de paradox is, is bij Van Duinkerken de antithese: Chesterton synthetiseert waar Van Duinkerken onthult en afbakent. Verwantschap is er vooral naar de geest. Beiden waarderen het goede der aarde bovenmate (Van Duinkerken was een fameus drinker en eter); beiden opteren voor het gezonde verstand, het besef van de onvoorwaardelijkheid van Christus' boodschap en de strijdvaardigheid om die te verdedigen; beiden ook koesteren groot respect voor wat de kerk aan traditie bewaart.

Thematiek

Just Havelaar (1880-1930) was voor Van Duinkerken de verpersoonlijking van de ketter en na diens dood zou Menno ter Braak (1902-1940) dat worden. Met Havelaar kruiste hij de degens in zijn vroegste, grote essay Hedendaagse ketterijen. De polemiek met Ter Braak begon in 1928 met een bespreking in Roeping van Ter Braaks Carnaval der Burgers, zou in alle hevig-

heid voortduren zolang Ter Braak leefde en de geschiedenis ingaan als het debat tussen de keisteenvereerder (Van Duinkerken) en de stroomaanbidder (Ter Braak). Van Duinkerken bewonderde in het tijdschrift Forum, het afscheid van de puriteinse mentaliteit van domineesland (hij had meer op met Ter Braak dan met de veel ‘heidenser’ Du Perron en betoogde dat Du Perron een slechte invloed op zijn confrère had). De ‘orthodoxie der ongebondenheid’, het ‘aanbidden van de stroom’ van Forum wees Van Duinkerken echter af. Wat hij in zowel humanisten als vitalisten kritiseerde, was de tijdgebondenheid van hun moderne moraliteit, hun dogmaverwerping, hun gebrek aan denktucht, hun vaagheid en overgave aan het gevoel. Zij ontkennen een doel voor de wereld, hun religiositeit is slechts gebaseerd op esthetiek en zij cultiveren een verwerpelijke vorm van renaissancistische individualiteit - kwesties die ook bij Chesterton ter sprake komen. Wat hij in Hedendaagse ketterijen in Havelaar kritiseerde als overwaardering van de individualiteit, bouwde hij in Verscheurde christenheid (1937) uit tot een kritiek op de ketterijen als geformuleerde systemen van Luther en Calvijn: waardenstelsels die de hoogmoedige opstand van het individu predikten.

Van Duinkerken analyseerde bij voorkeur de essayistiek van diegenen die affiniteit met het katholicisme gevoelden op grond van wat zijns inziens de verkeerde redenen waren. In het ijken van hun intenties, in het aanwijzen van de vervalsing van waarden, betoont hij zich een apologeet pur-sang. Als literator maakt hij daarbij geen gebruik van een systematische apologetiek, maar van het essay. Er zit dan ook geen lineariteit in zijn redeneerwijze. Eerder kan die concentrisch genoemd worden: hij komt snel tot zijn stelling, om pas later de bewijsgronden voor die stelling te geven. De tekortkomingen van zijn tegenstander schetst hij veelal antithetisch ten opzichte van het katholieke standpunt, volgens een strenge logica. Op basis van de onverenigbaarheid van beide standpunten rekent hij dan af met elke bestaansgrond van de bestreden opvattingen. Bij deze laatste stap hanteert hij enkel retorische bewijsgronden, de logiciteit ervan is dan ook aan katholieke premissen gebonden, al is dat door de inbedding in andere, wel ‘objectief’ logische

beweringen niet altijd direct bij eerste lezing te onderkennen; Ter Braak had dus niet helemaal ongelijk toen hij schreef: ‘zijn kracht, zijn demonische kracht, is zijn listige subtiliteit, zijn handig intrigeeren, zijn schitterend taalmisbruik.’

Verwantschap

Van Duinkerken hield zich niet bezig met ecclesiastische scherpslijperij en de ketterijen van vroeger eeuwen, maar juist met de eigentijdse bewonderaars van het katholicisme. Vanwege die moderne apologie appelleerde hij in het interbellum sterk aan de geest van de katholieke jongeren van die dagen. Gerard Bruning (1898-1926) had met zijn felle opstellen hun kritiek verwoord op een maatschappij van zwakte en compromissen, op een katholiek Nederland dat zich kenmerkte door een ‘triumfalisme tegen wil en dank’ en een kunst die daarvan de ruggegraatloze afspiegeling gaf omdat alle echte bezieling eraan ontbrak. De jongeren streefden naar vernieuwing van het sociale, economische en artistieke leven in katholieke zin, met geestkracht en ‘dadendrift’. Zij zochten het religieuze gevoel te verdiepen in een hernieuwde aandacht voor de kerkvaders en mystieke auteurs - Van Duinkerken vertaalde verschillende werken van Bernardus van Clairvaux.

Toen Bruning overleed, nam Van Duinkerken de fakkel over. Minder pathetisch dan Bruning gaf hij in brochures als Wij en de politiek; om hart en vurigheid (1930), Groot-Nederland en wij (1931), De beweging der jongeren (1933) en God en de cultuur (1938) stem aan een generatie die zich verzette tegen de verstarrende invloed van de clerus, evengoed als tegen die van de traditionalistische oudere generatie, die van Gerard Brom, B.H. Molkenboer en M.A.P.C. Poelhekke. Zo zien we de paradoxale situatie dat Van Duinkerken, zelf met beide benen in de orthodoxie staande, van de orthodoxen weinig moest hebben: ‘Katholiek is goed, maar Roomsen zijn tuig.’

Met zijn grote essays Hedendaagse ketterijen (1929) en Katholiek verzet (1932) richtte hij zich niet primair tot de eigen goegemeente, maar juist extra muros. Met Welaan dan, beminde geloovigen (1933), Verscheurde christenheid (1937), Legende van den tijd (1941) en Mensen en meningen (1951) deed hij pogingen eigentijdse kwesties van geloof en cultuur te herijken voor het katholieke publiek. Met zijn opstellen in Roofbouw (1929), Ach-

ter de vuurlijn (1930), Nederlandsche vromen van den nieuwen tijd (1941), Festoenen voor een kerkportaal (1966) en monografieën over Joost van den Vondel, Antoon Coolen, Nicolaus van Milst, Guido Gezelle en François Mauriac bracht hij persoonlijkheden naar voren die hij voor het katholieke geestesleven van eminent belang achtte. De vele bloemlezingen die hij samenstelde - en waarvan de lijvige, driedelige Bloemlezing uit de katholieke poëzie de belangrijkste was - legden de fundamenten van een cultuurtraditie bloot die door het katholieke publiek nauwelijks gekend werd. Dat Van Duinkerken vanuit zijn vorm van katholieke levenskritiek ook intense belangstelling had voor niet-katholieke auteurs lieten zijn essays in Twintig tijdgenooten (1934), Het tweede plan (1945) en Gorter, Marsman, Ter Braak (1967) zien. Hij verwierf zich met die hele reeks publikaties het gezag van de belangrijkste essayist van de katholieke emancipatie, of, om met L.J. Rogier te spreken: de katholieke herleving.

Thematiek

Deel van die emancipatie was voor veel katholieke jongeren ook het verzet tegen het Hollandse cultuurcentralisme; de culturele inbreng van het Zuiden diende versterkt te worden. Van Duinkerken verzette zich tegen een voorstelling van Brabant als een wat onbenullig-pittoresk gewest. In Groot-Nederland en wij bepleit hij de ‘staatkundige aaneensluiting van Brabant en Vlaanderen binnen het Groot-Nederlandse eenheidsverband’. Het gaat hem niet om het ophemelen van het Zuiden, maar om het Zuiden de plaats te geven die het toekomt. Van Duinkerken was geen pleitbezorger van een kerk zonder ramen op de buitenwereld. In de oorlogsjaren schaarde hij zich dan ook met vuur achter de doorbraakgedachte en hij trad als een van de eerste katholieken toe tot de Partij van de Arbeid. De felste katholieke jongeren van na de Eerste Wereldoorlog manifesteerden zich in tijdschriften als De Valbijl, De Paal en De Christophore. Verschillenden van hen zouden in rechts-radicaal vaarwater terechtkomen. Om hun verheerlijking van het liefdeloze geweld en hun anti-democratisme heeft Van Duinkerken zich al vroeg van nationaal-socialisme en fascisme afgewend. In een aantal geschriften uit 1936 nam hij er scherp stelling tegen: Het christendom bedreigd door rassenwaan en joden-

haat, Voor vrijheid en democratie, Katholicisme en nationaalsocialisme en Een tweede Spanje? Toen NSB-leider Mussert zich in 1937 denigrerend uitliet over ‘den zich katholiek noemende Van Duinkerken’ beet hij van zich af met de ‘Ballade van den katholiek’ met de strijdbare stokregel ‘Daarom, mijnheer, noem ik mij katholiek’. Het zou hem in 1942 te staan komen op een internering in het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel.

Ontwikkeling

In zijn vroegste jaren was Van Duinkerken sterk geporteerd voor een strikt ethische kunstkritiek. Onder invloed van ‘moralistische kunstbeschouwingen in toonaangevende bladen’ nam hij daarvan echter na 1928 duidelijk afstand. Die ontwikkeling loopt ongeveer parallel met Van Duinkerkens overstap van het zuidelijke Roeping van Moller en Knuvelder naar het Utrechtse, sterker esthetisch gerichte De Gemeenschap van Engelman en Kuyle. Een nieuw voornaam oriëntatiepunt werd wat de Franse thomist Jacques Maritain ‘dienstbare schoonheid’ noemde. In het opstel ‘De dichters leven onder pseudoniem’ (in De Gemeenschap, 1929) pleitte Van Duinkerken voor een onderscheid tussen een artistieke beoordeling van kunst en een theologisch-morele kunstkritiek. Daarmee werd hij de woordvoerder van een tijdschrift dat ook plaats inruimde voor werk waarin de kunst zichzelf genoeg was, zoals dat van Jan Engelman. Niettemin zou voor Van Duinkerken een toetsing volgens levensbeschouwelijke beginselen nooit geheel naar de achtergrond verdwijnen. De Gemeenschap zou in haar verzet tegen de humanistische richting van het tijdschrift De Stem, de vitalistische richting van De Vrije Bladen, de personalistische van Forum en de protestantse van Opwaartsche Wegen natuurlijk toch altijd een echt katholiek periodiek blijven.

Stijl

Van Duinkerkens denken, waaraan zowel twijfel als pluriformiteit in essentie vreemd zijn, omdat de Orde er een fundamenteel kenmerk van is, is door Kees Fens (1964) a-individualistisch genoemd. Dat is een treffende karakteristiek, die ons echter niet uit het oog mag doen verliezen dat aan dat denken een persoonlijke vorm is gegeven. Rogier moge gelijk hebben, wanneer hij de woordcultus van het seminarie als ‘bombastisch’ karakteriseert, voor de stijl van Van Duinkerkens essayistiek gaat die karakterisering niet op. Hooguit kan zij, evenals

die van de meeste essayisten van het interbellum, retorisch genoemd worden. In vergelijking met de gepassioneerde stijl van Gerard Bruning of diens ethisch getourmenteerde broer Henri, is die van Van Duinkerken evenwichtig en degelijk. Zijn analyses bedienen zich veelvuldig van tegenstellingen. Antitheses als ‘Het is niet een smeking, het is een eis’, ‘Het Onze Vader is geen gedicht, het is een manifest’, komen bij dozijnen in Van Duinkerkens werk voor. Extra kracht verkrijgt de stijl door diverse vormen van herhaling: repetitio, parallellisme en vooral: de anafoor, de herhaling van woorden aan het begin van zinsdelen, zoals in dit voorbeeld uit Hedendaagse ketterijen:

Dat in onze gesprekken over meisjes iedere eerbied voor hun kuisheid eenvoudigweg ondenkbaar geworden is, dat wij den oude Thijm naïef zijn gaan vinden om zijn ‘verouderde’ en ‘archaïese ridderlikheid’, dat wij onze verlovings- en huweliks-verhoudingen niet meer kunnen bespreken, zonder de gezapighumoristiese aardigheid over de andere, die de baas speelt, dat wij ieder meisje aanduiden als een object en niet als een mens, dat is onkuisheid.

Drang naar duidelijkheid bepaalt de voorkeur voor heldere, gesloten predikatieve zinnen met nevenschikkend zinsverband. Na lange zinnen kan de lezer vaak op adem komen met een uiterst kort zinnetje. Verrijkend werken de (soms asyndetische) vergelijkingen en de citaten die merendeels ontleend zijn aan de Nederlandse en Franse literatuur.

Het weinige zuiver fictionele proza dat Van Duinkerken heeft geschreven, De ravenzwarte (1928) en Vertelsel in de hut (1929), stamt uit zijn eerste jaren van literaire activiteit. Het zijn stukken met een plot, verteltrant en moraal die zo eenvoudig zijn dat ze grenzen aan de naïviteit (Du Perron stak er met graagte de draak mee). Van Duinkerken moet al vroeg beseft hebben dat in het fictionele proza zijn kracht niet lag. Op zijn best is hij wanneer hij zijn verhalende gaven kan doen samengaan met zijn cerebraliteit, niet enkel waar hij in essays de verteller laat uitweiden over een persoon of verschijnsel, maar ook in boeken als De menschen hebben hun gebreken (1935) waarin hij verhaalt over kunstenaars die uit een lichamelijk gebrek hun

kunst schiepen (de blinde Homerus, de bultenaar Esopus enzovoorts) en de novelle Twee vierkante meter (1938) over Diogenes in de ton - beide vaak herdrukte boeken.

Ontwikkeling

Na de Tweede Wereldoorlog heeft Van Duinkerken als essayist een veel minder geprononceerde positie ingenomen. De tijd van katholieke emancipatie was voorbij, de grote levensbeschouwelijke debatten bleven uit. Zowel de Groot-Nederlandse ideeën als de doorbraakgedachte leden na de Tweede Wereldoorlog schipbreuk en verdwenen uit Van Duinkerkens essayistiek. Ouder werk zou (vaak in herziene vorm) in verzameluitgaven terechtkomen, nieuwe essays bundelde hij enkel nog in Festoenen voor een kerkportaal (1966). Het was een veel rijpere visie die hij in zijn naoorlogse werk ontvouwde. Auteurs van vroeger werden aan een herwaardering en herpositionering onderworpen. Hij onderkende bijvoorbeeld veel scherper het traditionalisme in een denker als Joseph de Maistre. De begrippen die voorheen niet zelden tot een schematisering van verhoudingen leidden, verruilde hij voor een genuanceerdere kijk op de dingen die ook ruimte liet voor een psychologische duiding van schrijvers en hun werk. In Festoenen voor een kerkportaal bestreed hij een kunstwaardering die het doorbreken van traditionele mensvoorstellingen in het werk van modernisten diabolisch vond. Hij betoogde dat het de plicht was van schrijvers als Faulkner, Joyce, Proust en Wolkers het menselijk bewustzijn te ontginnen. Dit betekende overigens nog niet dat zijn waardeoordelen niet langer ethisch gekleurd waren. Zijn er grenzen aan de ‘onthullingsdrift’ van kunstenaars, vroeg hij zich af. En hij antwoordde:

Geen grenzen van moraalboekjes, heilige of onheilige kerken, seminarieprofessoren of protestantse theologen!

En:

Dààr is wellicht de Vader aller dingen ons het meest nabij, waar wij het zuiverst oorspronkelijk zijn en onszelf. Slechts uit deze gemeenzame nabijheid kan de kunst opnieuw de harmonische levensvorm van alle mensen worden. Thans ziet ze er veeleer uit als het moralistisch beduimelbare voorrecht van voorbarig verworpen uitzonderlijken.

Had hij al moeite met de stoelgang van de oude heer Bas in Pieter Bas van Bomans, met het ‘a-morele’ werk van de naoorlogse schrijversgeneratie, met De avonden van Reve of De tranen der acacia's van Hermans, kon hij niets aanvangen. Hij karakteriseerde het als ‘de levensleer van de hongerwinter’ en het was duidelijk dat zijn naoorlogse essays niet beantwoordden aan het andere wereldbeeld van die nieuwe generatie.

Stijl

De polemische toon is in het werk van de naoorlogse Van Duinkerken zo goed als geheel verdwenen. Na 1952 liet hij zich nog zelden over actuele kwesties uit. De stijl van zijn essays is niet wezenlijk anders dan die van het vooroorlogse werk, maar omdat het vijand-duidende eraan ontbreekt, wint het aan afgewogenheid en subtiliteit. Om die reden missen bijvoorbeeld zijn Geschiedenis van Sinterklaas (1948), de herziene essays in de Verzamelde geschriften (1962) en zijn Brabantse herinneringen (1964) de gedateerdheid van zijn oudere werk. Brabantse herinneringen, waarin hij eerder vertelt en analyseert vanuit een mild terugblikken dan vanuit een kritische distantie tegenover mensen en verschijnselen, werd zijn beste boek.

Thematiek

Meer dan voorheen legde hij zich na de oorlog toe op de grotere cultuurhistorische verbanden, zoals in zijn bijdragen aan de Cultuurgeschiedenis van het christendom (1948-1951) en zijn reisverslag Begrip van Rome (1948). Door zijn grote aandacht voor de historische context van teksten relativeerde hij het belang van het heden. In zijn literaire waardering was geen plaats voor een sterke hiërarchie. Ook voor schrijvers van mindere garnituur vroeg hij met grote liefde aandacht, zoals de portretten in Het tweede plan en de door hem samengestelde bloemlezingen lieten zien.

Met Het tijdperk der vernieuwing van de Noardnederlandse letterkunde (1952) gaf hij een grootse synthese van zijn letterkundige studies over de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. In het voorbericht maakt hij duidelijk hoe letterkunde als geschiedenis kan worden behandeld:

Dit is eerst mogelijk, wanneer door de voldongenheid der feiten de samenhang van de verschijnselen stelselmatig aantoonbaar is en wanneer het oordeel, onbevangen gevormd, geen kwetsing

van gemoederen behoeft te schromen. De geschiedenis der letteren is een wetenschap van feiten, alvorens een wetenschap van waarden te worden.

Techniek

Hoe gezaghebbend dit ook klinkt en wat een vracht aan feiten het boek ook moge bevatten, het is bepaald niet in de nauwgezetheid van feiten dat het uitblinkt. Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde is een literatuurgeschiedschrijving die schittert door de prachtige karakteristieken van de behandelde schrijverspersoonlijkheden. Hoezeer die ook suggereren dat er veel onderzoek aan vooraf is gegaan, in wezen is Van Duinkerkens werkwijze een essayistische. Zijn persoonlijke oordeel, niet polemisch maar met intuïtieve trefzekerheid geformuleerd, bepaalt de geschiedschrijving. Kees Fens (1989) oordeelde daarover: ‘Als een literatuurgeschiedschrijving van literaire kwaliteit is Van Duinkerkens negende deel zeker veronachtzaamd.’ Het wetenschappelijk werk dat vanaf 1952 zou verschijnen - tekstuitgaven en studies met veel voetnoten - zou niet de boeken opleveren waarin zijn stijl kon flonkeren.

In zijn vroegste poëzie zoekt Van Duinkerken nog naar inhoud en vorm, zoals in het gedicht ‘Konsert’ uit 1927 (opgenomen in Lyrisch labyrinth, 1930):

Verwantschap

In de poëzie van de jonge Van Duinkerken blijkt duidelijk de invloed van het Vlaamse humanitair-expressionisme (en met name van Wies Moens), van priester-dichters als Willem Smulders en Lambert Bijnen met hun apostolische en optimistische levensvisie, en van Henri Bruning, die met zijn felle verzen in De sirkel (1924) voor de katholieke jongeren de belichaming

was geworden van het afrekenen met alles wat slap en risicolooswas. Uit Van Duinkerkens ‘Gebed voor mijn volk’:

Thematiek

In deze regels vindt men een sterk meeleven met het eenvoudige volk. De energie van de volksgemeenschap, die Maurice Barrès met zoveel geestdrift had bezongen in het laatste deel van Le culte du Moi, is een vast motief in Van Duinkerkens werk. Verdediging van carnaval is zijn grote ode aan het (Brabantse) gemeenschapsideaal geworden. De eenvoud van de mens, nederig in het perspectief van Gods almacht, vinden we terug in de hoofdfiguur van De ravenzwarte en in de Breugheliaanse figuren die gedichten als ‘Volk in de processie’ en ‘Litanie der zonderlinge zielen’ bevolken. De deftigen, de puriteinen, de ‘farizeeërs aller tijden’ moeten het ontgelden in hekeldichten. In de schildering van het vitale Brabantse volk is Van Duinkerken de directe geestverwant van Antoon Coolen. Dat hij zich gemakkelijk kon uitdrukken in epische balladen en hekeldichten die een groot publiek aanspreken, wekt geen verwondering. Na zijn vroege, vrije verzen heeft Van Duinkerken zich nog uitsluitend toegelegd op poëzie die naar de vorm traditioneel was.

Stijl

Van het diepste van zijn ziel toonde Van Duinkerken weinig in zijn poëzie; het leed blijve ‘achter maskers’, vond hij. Het merendeel van zijn verzen is doordrongen van wendingen en metaforen uit Bijbel en liturgie. De gemakzucht waarmee hij die incorporeert, is soms wel heel erg groot en doet veel van zijn poëzie wegzinken in de grote trog van het soort christelijke poëzie waarin het persoonlijke nauwelijks herkenbaar is. Niettemin is er een klein aantal verzen met een veel sterker per-

soonlijk geluid, eenvoudige liedjes, melancholieke verzen die de sporen dragen van het leed van de oorlog, existentiële gedichten over vereenzaming en twijfel, poëzie waarin het soms lijkt alsof zelfs voor Van Duinkerken de rots van het katholicisme wankelt, gedichten als ‘Bomen in september’, ‘Estaminet de l'espérance’, ‘Bij waaiend pluis’, ‘Afscheid aan de haven’ en:

Kritiek / Publieke belangstelling

Als essayist heeft Anton van Duinkerken altijd veel reacties losgemaakt, evengoed binnen als buiten het katholieke kamp, en evenveel dweepziek vóór hem als rabiaat tegen hem. Allen die hem gekend hebben, prijzen zijn eruditie, zijn fenomenale oratorische gaven en zijn Bourgondische hartelijkheid. Maar dat die ook minder positief geïnterpreteerd kunnen worden, spreekt wel uit het oordeel van W.L.M.E. van Leeuwen, die het

had over ‘de bonhomie, waarmee de improviserende Van Duinkerken een goedgemutst gezelschap inpalmt’ en ‘een curieus symptoom van zelfbewust provincialisme’. Een carnavalsvierder betoont Van Leeuwen zich hier niet, maar hoe dan ook, vastgesteld moet worden dat de genoemde kwaliteiten met het verscheiden van de persoon Van Duinkerken definitief verdwenen zijn. Van de auteurs die hij vertaalde, wordt er nauwelijks nog een gelezen, van de honderden dichters die hij in de Bloemlezing uit de katholieke poëzie bijeenbracht, is misschien nog één procent de moeite van het lezen waard. Met andere woorden: met het overlijden van Van Duinkerken in 1968 werd ook een periode afgesloten. De katholieke polemiek had in de debatten met Coster, Havelaar en Ter Braak voor het eerst het Nederlandse peil glansrijk gehaald, oordeelden L.J. Rogier en N. de Rooy, maar de vraagstukken die Van Duinkerken te berde had gebracht, waren al snel achterhaald. Een boek als Verscheurde christenheid kon binnen een jaar maar liefst zeven drukken halen, maar het verdween, evenals de boeken van Coster, Havelaar en Ter Braak, en samen met veel andere boeken van Van Duinkerken, naar de planken van de literatuurhistorie. Veel van zijn letterkundige beschouwingen zijn voor de literatuurgeschiedenis nog steeds van belang. Maar voor een groter publiek behielden slechts een handvol gedichten en de verhalend-essayistische boeken als De menschen hebben hun gebreken, Twee vierkante meter, Geschiedenis van Sinterklaas en de Brabantse herinneringen hun leesbaarheid.

Na zijn overlijden trok hij nog hoofdzakelijk dat deel van het lezende publiek waar hij zelf altijd zoveel vraagtekens bij geplaatst had: orthodox katholiek Nederland, de kleine groep lezers van het Katholiek Nieuwsblad, in de kolommen waarvan zijn naam geregeld opdook. Een ontkerkelijkend Nederland rekende eindelijk af met de verzuiling die hij zelf al direct na de Tweede Wereldoorlog graag had zien verdwijnen. Dat Nederland bleek geen behoefte meer te hebben aan auteurs die zo nadrukkelijk de verdwijnende segmenten van de maatschappij vertegenwoordigd hadden. De tijd dat een schrijver een boek nog Festoenen voor een kerkportaal noemde, was in 1966 eigenlijk al voorbij.

Van Duinkerken is herhaaldelijk aangeduid als ‘de laatste katholiek’. Als schrijver was hij dat, in die zin dat voor hem het katholicisme altijd de rots is geweest die het voor de generatie jongere auteurs van katholieken huize - Gabriël Smit, Michel van der Plas, Godfried Bomans, Cornelis Verhoeven, Geert van Beek, Kees Fens (zijn opvolger als criticus bij De Tijd) - niet meer was. Bomans en Van der Plas karakteriseerden de positie van hun eigen generatie als ‘in de kou’; daartegenover kan Van Duinkerken gezien worden als de verpersoonlijking van de ‘warmte’ van het geloof en de hoop. De warmte van Brabant, zou hij zelf zeggen.

3. Primaire bibliografie

Vanwege de omvang van het oeuvre is een aantal gelegenheidsuitgaven, rijmprenten, minder belangrijke tekstedities, redes verzameld in Nijmeegse colleges, en muziekcomposities op Van Duinkerkens teksten hier weggelaten. Zij zijn, evenals de vertalingen, te vinden in de Mededelingen van de documentatiedienst van het Letterkundig Museum. Daar niet opgenomen werken en na 1968 verschenen boeken zijn hier wel vermeld.

4. Secundaire bibliografie

57 Kritisch lit. lex.
mei 1995