Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Hans Dorrestijn

door Willem Maas

1. Biografie

Hans Dorrestijn werd geboren te Ede op 16 juni 1940. Zijn vader, typograaf uit een socialistisch milieu, was actief in het verzet tegen de Duitse bezetter. Hij werd in 1942 door de Duitsers vermoord. Hans en zijn broer werden opgevoed door hun moeder en een weinig liefdevolle stiefvader.

Na mulo en kweekschool studeerde Dorrestijn Nederlands MO-B aan de Universiteit van Amsterdam. Gedurende zeven jaar (tot mei 1974) was hij leraar aan het Wagenings Lyceum. Sindsdien is hij full-time (tekst)schrijver. Hij schreef aanvankelijk teksten voor anderen, onder wie Herman van Veen, Don Quishocking, Joost Prinsen, Jenny Arean en Adèle Bloemendaal. Later zong hij zijn teksten zelf in diverse theatershows; eerst jarenlang met Lévi Weemoedt en de Buitenband als ‘Circus Horlepiep’, later in avondvullende solo-optredens. Veel liedjes zijn vastgelegd op LP of CD.

Dorrestijn schreef verder teksten voor diverse radio- en tv-programma's. Tussen 1984 en 1991 verzorgde hij voor het VPRO-programma ‘Het Gebouw’ de nonsensicale quasi-nieuwsberichten van het DPA (Dorrestijns Pers Agentschap). Als lid van het Schrijverscollectief droeg hij teksten bij aan tv-programma's als de ‘Stratemakeropzeeshow’, ‘J.J. de Bom v/h De Kindervriend’, ‘Sesamstraat’, ‘Het Klokhuis’, en ‘Geef je ouders maar weer de schuld’.

Ook voor het toneel schreef Dorrestijn diverse stukken: in 1988 ‘Het rijk van Verhoeff’ (in 1992/1993 werd een tv-versie uitgezonden door de KRO), in 1989 de eenakter voor volwassenen ‘Noodweer’ (die in 1993 in uitgebreide vorm opnieuw werd gespeeld) en in 1990 ‘Een dag lelijk is niet erg’.

Dorrestijn publiceerde in diverse dagbladen en tijdschriften: onder andere in Het Parool, VPRO-gids, Bzzlletin, De Tweede Ronde en Hollands Maandblad.

Dorrestijn is twee keer getrouwd en twee keer gescheiden. Uit zijn laatste huwelijk heeft hij twee kinderen. Hij woont in Ede, de plaats die hij slechts verliet gedurende de jaren van zijn studie Nederlands in Amsterdam.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Er is geen type dat zo vaak en zo prominent in het werk van Hans Dorrestijn voorkomt als de schlemiel, de kneus, de verschoppeling. Doordat hij dit type vaak in de ik-vorm ten tonele voert, is het moeilijk de schrijver zelf niet als een schlemiel te zien, als iemand die er niet in slaagt een bevredigend doel in het leven te bereiken. Zo schrijft hij in het gedicht ‘Zelfportret of een poging tot genie’ (in Huiselijke omstandigheden):

Uit de volgende strofe blijkt overigens dat hij niet alleen zichzelf als een schlemiel ziet, maar ook de lezer, die zelfs tot zoiets middelmatigs als dit ‘Zelfportret’ niet in staat is:

In dit gedicht komt het bijzondere van de Dorrestijnse schlemiel duidelijk naar voren: hij is niet uit op sympathie of medelijden van de lezer, maar valt hem aan.

Thematiek / Traditie

De figuur van de schlemiel is een oude bekende in de literatuur. Piet Paaltjens, Simon Carmiggelt en meer recent Lévi Weemoedt hebben hem in allerlei gradaties en variaties beschreven (van miskend en door liefdesverdriet gekweld kunstenaar tot verlopen alcoholist) en hem een plaats bezorgd in de Nederlandse literatuur. De traditionele schlemiel is er in zijn hart van overtuigd dat zijn omgeving gelijk heeft met haar negatieve oordeel over hem. In ieder geval gééft hij haar gelijk. Hij probeert haar te vermaken door zijn onhandigheid juist nog wat te overdrijven. Dorrestijns schlemiel daarentegen voelt zich miskend, want in eigen ogen is hij een halfgod. Hij wenst zich niet neer te leggen bij het feit dat hij door de wereld waar-

in hij leeft, voor een schlemiel wordt gehouden of tot schlemiel wordt gemaakt. Hij komt tegen zijn lot in opstand. Hij valt de bestaande maatschappij en haar voze moraal aan en beschouwt zich als haar onschuldig slachtoffer.

Vandaar de soms verongelijkte toon van Dorrestijn. Hij neemt zijn eigen leed zo serieus en hamert de door hem ervaren ellende er zo grondig in, dat bij menig lezer de gevoelens van medelijden omslaan in gevoelens van antipathie.

Relatie leven/werk

Het is te makkelijk Dorrestijns keuze voor de schlemiel uitsluitend te verklaren vanuit zijn biografie, maar voor een deel is dat zeker mogelijk. Dorrestijns ongelukkige jeugd, zijn verre van succesvolle huwelijksleven, zijn drankzucht, de miskenning die hij ervaart als schrijver, spelen een nauwelijks verholen of zelfs duidelijk geëtaleerde rol in zijn werk. Het ligt voor de hand dat de auteur bewust bepaalde kanten van zichzelf sterk belicht en andere in het duister laat. Over zijn successen als schrijver en performer kan hij blijkbaar niet zo boeiend schrijven: geluk is voor hem niet zo interessant.

Techniek

Een beproefd wapen van de schlemiel is de humor, de zelfspot. Wie als underdog door het leven moet gaan, heeft weinig anders tot zijn beschikking. Humor en zelfspot zijn bij Dorrestijn dan ook ruimschoots voorhanden, maar hij voegt er een paar andere, geheel eigen ingrediënten aan toe: opstandigheid (die zich uit in haat en zelfbeklag), overdrijving (een neiging tot kolder, absurde situaties, provocerend taalgebruik) en solidariteit (met andere schlemielen).

Deze drie aspecten - opstandigheid, overdrijving en solidariteit - komen zowel gescheiden als nauw met elkaar verweven in zijn werk voor. Opstandigheid echter vooral in de literatuur voor volwassenen, solidariteit voornamelijk in zijn werk voor kinderen.

Visie op de wereld

Het werk van Dorrestijn is doortrokken van het ressentiment van de eeuwige mislukkeling tegen de geslaagden, de machthebbers, de superieuren. In de kinderverhalen zijn dat grote jongens of autoritaire volwassenen, in het werk voor volwassenen mooie, arrogante vrouwen (stewardessen), grote bekken, foute schoolconciërges, goede kennissen, de radionieuwsdienst. Ook honden wekken Dorrestijns haat op. Ze zijn hem te talrijk, te luidruchtig en te agressief.

Thematiek

Aan Dorrestijns afkeer van honden en de radionieuwsdienst danken we een paar in hun soort unieke werkjes. De absurde DPA-nieuwsberichten (over de activiteiten van de Depressie Recherche en de Kinderopruimingsdienst, met verkeersinformatie als de volgende: ‘Door een lek in een sauna in de buurt van Soesterberg dichte tot zeer dichte mist. En naakte mannen en vrouwen.’) parodiëren de officiële nieuwsagentschappen.

Het complete anti-hondenboek is een bonte verzameling van gedichten, verhalen, nieuwsberichten en andere teksten, die de overeenkomst vertonen dat er geen goed woord over de hond in te lezen valt. Dorrestijn maakt slechts één uitzondering: de honden van de Algarve kunnen op zijn sympathie rekenen, maar die zijn dan ook stil en weemoedig als de Portugezen.

Vooral zijn problematische verhouding tot vrouwen houdt Dorrestijn intensief bezig. Hij wijdde er talloze gedichten aan en zelfs een hele dichtbundel: De kunst van het lijden. Het eenvoudigst samengevat is dit motief in zijn werk in deze woorden uit het gedicht ‘Hunkering’: ‘ik kan geen meisje krijgen, ik weet niet hoe dat moet’. De haat die dit veroorzaakt, vertolkt hij in het epigram ‘De bijslaap’: ‘Liever dan een trut of slet/neem ik een krachtig slaaptablet.’

Ook in zijn verhalen staan problematische verhoudingen met vrouwen centraal. De bundel Gênante vertoningen bevat verhalen (een duidelijk voorbeeld is ‘De schedeslaaf’) die variëren op bovengeciteerde dichtregels.

Een opvallende eigenschap van Dorrestijns verhalen voor volwassenen is dat de hoofdpersonen vaak antipathiek zijn. Er zijn voorbeelden te over. De conciërge Verhoeff uit het verhaal ‘Het imperium van de hulpconciërge’ (in De donkere kamer van Dorrestijn; later bewerkt tot het toneelstuk ‘Het rijk van Verhoeff’) werkt door middel van list, chantage en bedrog aan de opkomst van zijn kantine. De gescheiden vader Karnton, de hoofdpersoon uit de roman Gevaarlijke stroom, doet er alles aan om zijn twee kinderen op Aruba een onvergetelijk verschrikkelijke vakantie te bezorgen. Zo laat hij bijvoorbeeld zijn zoontje de film Jaws zien om hem een dag later bij het zwemmen de stuipen op het lijf te kunnen jagen. Aan het eind van het boek pleegt hij als ultieme ‘opvoedkundige’ rotstreek zelfmoord,

door te ver de zee in te zwemmen. Een derde voorbeeld is doctorandus Kortenaer, wiens vakantie ‘op een tergend seksistische manier’ beschreven wordt in het verhaal in dichtvorm De kunst van het lijden. Zijn obsessieve, clichématige en - door zijn onhandigheid - hopeloze zoeken naar vrouwen en seks maakt hem tot een deels weerzinwekkende, deels meelijwekkende stumper.

Traditie

In dit opzicht klinken bij Dorrestijn verre echo's door van W.F. Hermans' opvatting dat een schrijver meer over zijn personages bekend moet maken dan de massa in het openbaar over zichzelf wil weten. Verre echo's, want bij Hermans voelt de lezer zich op een veel fundamenteler niveau ongemakkelijk dan bij Dorrestijn.

De antipathieke personages zorgen vaak voor een thrillerachtig effect. In zijn beste verhalen en in Gevaarlijke stroom weet Dorrestijn de spanning hoog op te voeren. In dit opzicht is een oorspronkelijk voor kinderen geschreven verhaal, ‘De biefstuk van het zoete water’ (in Brandnetels), een goed voorbeeld. Ook qua psychologisch inzicht en stijl is dit een van Dorrestijns beste verhalen. De sfeer van deze verhalen doet denken aan die van de Tien vrolijke verhalen van Gerard Reve.

Stijl

Het tweede voor Dorrestijn karakteristieke ingrediënt is overdrijving. Hij gaat tekeer zonder zich van de conventies iets aan te trekken, hij overdrijft, hij provoceert. De hyperbool is Dorrestijns meest geliefde stijlfiguur. Kolderieke en absurdistische situaties komen vaak voor. Doelbewust overschrijdt hij de grenzen van de goede smaak.

Kunstopvatting

Dorrestijn tergt de lezer bovendien met opvattingen die niet politiek correct zijn en een taalgebruik dat uitersten van smakeloosheid kan bereiken. Hij gaat lijnrecht in tegen de gangbare opvatting dat men zijn vuile was niet buiten hangt en niet doet aan overdreven zelfbeklag.

Ook in zijn jeugdboeken ging hij al tegen de gevestigde normen en waarden in. Zij kenmerken zich door een anti-moraal, het doorbreken van taboes (zoals het taboe op masturbatie, in ‘Pieleman, pieleman, trek 'r maar 's lekker an’), gedurfd taalgebruik (vieze woorden en vloeken) en aandacht voor de concrete realiteit.

Stijl

Behalve wrang, absurd, provocerend, ‘onsmakelijk’ of ongepast, kan Dorrestijn af en toe echter ook gevoelig of zelfs sentimenteel zijn. Zijn poëzie beweegt zich tussen twee uitersten. Zijn taal is over het algemeen raspend, houterig, schokkend en vol hyperbolen (het epigram ‘Huiselijke omstandigheden’ luidt bijvoorbeeld: ‘Zelfs Christus aan het kruis / had het beter dan ik thuis’), maar kan onverwacht gevoelig en poëtisch zijn. Als dichter schrijft Dorrestijn overigens niet anders dan als prozaïst: thematiek en grondhouding zijn er dezelfde. In latere bundels (Huiselijke omstandigheden en ‘Pretpark’) vormt het eigen dichterschap een bron van poëtische produktie. Nieuwe gezichtspunten levert dat overigens niet op.

Techniek

De vorm van Dorrestijns poëzie is conventioneel, hij schrijft rijmende, metrische verzen. Vaak gebruikt hij klassieke versvormen, liedjes, refereinen, rondelen enzovoort. Een enkele maal schrijft hij epigrammen.

Bij lezing lijken Dorrestijns liedjes vaak metrisch niet helemaal soepel, maar door zijn hortende manier van zingen vallen de oneffenheden in het metrum niet op. Bovendien past een wat onhandig aandoend, een beetje schlemielig metrum goed bij Dorrestijns hoofdthema.

Het dichtwerk van Dorrestijn is ongelijk van kwaliteit: vanuit beide houdingen (gevoelig en provocerend-absurd) heeft hij zowel geslaagde als mislukte gedichten geschreven. Geslaagd zijn bijvoorbeeld de volgende coupletten uit de gevoelige, soms bijna sentimentele Dorrestijn-smartlap ‘Oorlogswinter’ (in Huiselijke omstandigheden):

Dorrestijn speelt hier met de elementen van de smartlap, bereikt er ook dezelfde sentimentele effecten mee, maar slaagt er desondanks in geloofwaardig te zijn. Dat komt door het autobiografische karakter ervan en de toon van Dorrestijn, die het geposeerde van de doorsnee smartlap mist: een mengsel van compassie, eerlijkheid, een soms wat onhandige woordkeus en een onbeholpen aandoend metrum.

Techniek / Verwantschap

Als dichter is Dorrestijn verwant aan dichters als Willem Wilmink, Jan Boerstoel en Karel Eykman. Ook zij schrijven vormvaste, metrische verzen. Evenals zij maakt hij geen wezenlijk onderscheid tussen lied en gedicht; evenals de eerste twee is hij tevens tekstschrijver. Om hun verwantschap te benadrukken schreven zij gedrieën de bundel Verre vrienden.

Een andere dichter met wie Dorrestijn veel gemeen heeft en met wie hij regelmatig heeft samengewerkt, is Lévi Weemoedt. Beider werk over gelijksoortige, door het leven gekwelde hoofdpersonen is gedompeld in allesoverheersende treurigheid. Beider oeuvre is overeenkomstig samengesteld: (vormvaste) poëzie, verhalen en een enkele roman. Er is één duidelijk verschil: Weemoedts werk is milder, mist de agressie en blijft veel meer binnen de grenzen van de goede smaak.

Thematiek

Het derde en laatste kenmerkende aspect van het werk van Dorrestijn is de solidariteit die hij voelt met andere schlemielen: hij kan zich gemakkelijk in hun standpunt verplaatsen. Als hij over schlemielen schrijft, heeft hij niet zozeer medelijden met hen, maar identificeert hij zich volledig met hen, is hij zelf een schlemiel. In zijn werk voor kinderen is het gevoel van solidariteit met de lezers een zeer belangrijk gegeven: het wil troosten, door mogelijkheden tot identificatie te bieden. Hij

schrijft over liefdesverdriet, jezelf lelijk vinden, domheid, onhandigheid, angst voor grote jongens of autoritaire volwassenen.

Door in zijn werk veel ruimte te geven aan humor en zelfspot troost Dorrestijn op nog een andere wijze: de lezer kan al lachend om Dorrestijn het eigen leed bestrijden, wordt getroost door kolder en spot, maar ook wel door gevoel en melancholie, of door de gedachte dat het hem, vergeleken met Dorrestijn, een stuk beter gaat; een gedachte die te vinden valt in ‘De bekeerling’:

Publieke belangstelling / Kritiek

Over publieke belangstelling heeft Dorrestijn niet te klagen. Zijn boeken worden goed verkocht, zijn teksten en liedjes vinden gretig aftrek en zijn optredens zijn het buurthuisniveau definitief ontstegen en trekken al jaren volle zalen. Zijn stuntelende optreden verleent zijn theatershows een geheel eigen charme.

De literaire kritiek waardeert Dorrestijn vooral als kinderboekenschrijver. Aan zijn kinderboeken is in enkele serieuze essays aandacht besteed, aan zijn literatuur voor volwassenen tot nu toe nog niet. Zo is hij in het standaardwerk Nederlandse literatuur, een geschiedenis uitsluitend besproken als schrijver van anti-autoritaire jeugdliteratuur.

Ontwikkeling
Kritiek

Dat zijn werk voor volwassenen zelden ruime aandacht krijgt, stelt de schrijver teleur, vooral omdat hij zich daar meer en meer op lijkt toe te leggen. Proza of poëzie voor jongeren schrijft hij al sinds jaren weinig meer, en als het ware om te laten zien wat hij al voor volwassenen had geschreven, bundelde hij kort na elkaar de liedjes (Ik moest een schaap een tongzoen geven) en verhalen (Alle verhalen) die hij voor volwassenen schreef. De reacties bleven echter beperkt tot een enkele, korte recensie, met meestal veel biografische informatie en zelden inhoudelijke aandacht of kritiek. De roman Gevaarlijke stroom

bijvoorbeeld, waarvan Dorrestijn herhaaldelijk heeft gezegd hem als zijn beste werk tot nu toe te beschouwen, werd nauwelijks opgemerkt.

Een Verklaring voor zijn grotere succes als jeugdliterator zou kunnen zijn dat bepaalde kenmerken van Dorrestijns werk, zoals ressentiment en gescheld enerzijds en solidariteit anderzijds, in kinderliteratuur als sterke punten worden ervaren, maar dat de kritiek zijn werk voor volwassenen waarin voor een groot deel dezelfde toon doorklinkt, te eendimensionaal vindt. Bovendien voelen sommige critici zich door de antipathieke, soms seksistische hoofdpersonen, de niet altijd politiek correcte meningen (bijvoorbeeld over vrouwen, emancipatie of literair engagement) en het zelfbeklag minder aangesproken.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

54 Kritisch lit. lex.
augustus 1994