Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Adriaan van Dis

door Ton Anbeek

1. Biografie

(Adriaan van Dis werd op 16 december 1946 geboren in Bergen (Noord-Holland). Zijn vader, Victor Mulder, en zijn moeder, Marie van Dis, waren niet getrouwd, omdat Mulder nog een vrouw in Nederlands-Indië had.) De ouders hadden elkaar leren kennen in de verwarde periode tussen de Japanse capitulatie en het vertrek van veel Nederlanders naar Holland.

Deze summiere biografische feiten bevatten al een kern van wrijvingen, die allemaal te maken hebben met het anders-zijn. (Adriaan was anders dan zijn (half)zusjes (de kinderen uit het eerste huwelijk van Marie van Dis): die zagen er ‘Indisch’ uit.) (Hij nam dus binnen het gezin een bijzondere positie in) Maar niettemin maakte hij voor de buitenwereld deel uit van een ontheemde groep, de gerepatrieerde Indische Nederlanders die in het verarmde vaderland hooguit gedoogd werden. Bovendien was de jonge Adriaan dan ook nog anders doordat hij als onecht kind door het leven moest. Dat gaf verwarring: wel werd hij doorgaans Adje Mulder genoemd, maar op officiële documenten heette hij naar zijn moeder, Van Dis.

(Hij bezocht de Mulo, Rijkskweekschool en Gemeente-HBS in Hilversum. Na zijn eindexamen in 1967 volgde hij in Amsterdam de M.O.-opleiding Nederlands.) Van maart tot november 1969, nog voor het behalen van de akte M.O.-A, maakte hij een grote reis ‘richting India’ (in werkelijkheid kwam hij overigens niet verder dan Afghanistan). Het was de eerste van zijn vele langdurige reizen. Zelf brengt de auteur zijn reislust wel eens in verband met het feit dat hij zijn allereerste tocht als ongeboren baby maakte: in de buik van zijn moeder van Indië naar

Nederland (vergelijk de eerste zin van Nathan Sid (1983): ‘Nathan was er nooit geweest, maar wel gemaakt’ en het eerste hoofdstuk van Indische duinen, 1994).

Na dit eerste reisavontuur voltooide hij zijn M.O.-opleiding en richtte hij zich op de studie Afrikaans. (In 1978 studeerde hij af op een scriptie over Breyten Breytenbachs prozawerk Om te vlieg.)

(Intussen was hij al in 1974 begonnen te schrijven voor NRC Handelsblad.) Vijf jaar lang (van 1978 tot 1982) fungeerde hij als chef van het zaterdagbijvoegsel. Daarna was hij nog tot 1985 als ‘redacteur features’ aan deze krant verbonden.

(Op 16 maart 1983 presenteerde hij voor de eerste keer het tv-praatprogramma Hier is... Adriaan van Dis,) dat al snel erkenning vond bij publiek en critici (hij kreeg er in 1986 de Nipkowschijf voor). In 1992 gaf hij zijn programma op om zich geheel aan het schrijven te wijden.)

In 1982 bracht Meulenhoff Het land der letteren uit, een ‘Boek van de Maand’ samengesteld door Tilly Hermans en Adriaan van Dis. Voor dezelfde uitgeverij zette hij in 1983 de ‘Bibliotheek voor de literaire reiziger’ op. In hetzelfde jaar verscheen zijn literaire debuut, de novelle Nathan Sid. Hij kreeg er in 1984 het Gouden Ezelsoor voor, de prijs voor het best verkochte Nederlandse literaire debuut.

(Van Dis, die enige jaren bestuurslid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde was, werd in 1987 redacteur van het literaire tijdschrift De Gids en bleef dat tot begin 1992.)

Op het moment dat Van Dis zich volledig aan zijn schrijven wilde wijden, werd hij getroffen door een onaangenaam schandaal. In augustus 1992 beschuldigde Vrij Nederland hem van plagiaat: hij had enkele bladzijden uit een Amerikaanse sociologische studie bewerkt voor zijn Zuid-Afrikaanse reisverhaal Het beloofde land. Deze onzorgvuldigheid stond in geen verhouding tot de golf van haat die de eens bewonderde en dus ook benijde televisiepresentator over zich heen kreeg.

Het duurde twee jaar voor Van Dis met een nieuw boek kwam: Indische duinen, een overtuigende terugkeer. Deze roman werd zowel voor de AKO- als de Librisprijs genomineerd en kreeg ‘De Gouden Uil’ en de Publieksprijs.

Hij schreef het Boekenweekgeschenk voor het jaar 1996 (Palmwijn) en trad in hetzelfde jaar op als gastschrijver aan de Leidse universiteit. Van 1999 tot 2002 keerde hij op de televisie terug, nu als presentator van het VPRO-programma Zomergasten.

Als voorzitter van de Nederlandse afdeling van het Rushdie-comité zette hij zich actief in voor een betere verstandhouding tussen verschillende culturen. Bovendien was hij vice-voorzitter van het Prins Claus-Fonds dat culturele projecten in de Derde Wereld, in het bijzonder Afrika, stimuleert.

In 2004 schreef hij het boekenweekessay Onder het zink. Un abécédaire de Paris, dat net als de roman De wandelaar als een resultaat kan worden gezien van zijn verhuizing naar Parijs in 2002. In 2007 kreeg hij de Groenman-taalprijs die elke twee jaar wordt uitgereikt door Onze Taal aan een mediapersoonlijkheid in Nederland of Vlaanderen die zich onderscheidt door goed en creatief taalgebruik.

Het werk van Adriaan van Dis is vertaald in het Duits, Frans, Zweeds, Noors, Engels, Deens, Italiaans en Servokroatisch.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Zelden heeft een Nederlandse auteur zo snel erkenning bij publiek èn critici gevonden als Adriaan van Dis. Eind 1996 waren er van het debuut Nathan Sid (1983) 120 000 exemplaren verkocht, en van Een barbaar in China (1987) 200 000 exemplaren, terwijl Indische duinen (1994) met 350 000 exemplaren tot de grote bestsellers behoort.

Bij dit verkoopsucces speelde zeker in het begin een buitenliteraire factor een rol, namelijk Van Dis' bekendheid als presentator van een veelbekeken televisieprogramma. Nu is die bekendheid op zichzelf nog geen voldoende voorwaarde voor een commercieel succes. Belangrijk was dat Van Dis' programma juist het publiek aansprak dat zich tot de culturele elite rekende. Daarnaast hebben ongetwijfeld ook de positieve reacties in de literaire kritiek een rol gespeeld. Goedegebuure schreef toen Nathan Sid verscheen: ‘Dit boekje overtuigt door eigen kwaliteiten en niet door het feit dat de naam van de schrijver al gevestigd is.’

Deze grote publieke belangstelling zorgde ervoor dat het door Van Dis geschreven boekenweekgeschenk Palmwijn (1996) in een ongekend hoge oplage werd uitgebracht.

Kritiek / Stijl

Van het begin af aan werd in de kritiek Van Dis' zorgvuldige stijl geprezen. Typerend is een uitspraak als deze van Carel Peeters: ‘Er is nauwelijks een zin in Nathan Sid die niet een speciale glans heeft [...].’

De auteur herschrijft en schaaft aan zijn proza tot de door hem verlangde gaafheid is bereikt. Dit proces van polijsten is goed te volgen wanneer men eerdere versies van de prozateksten vergelijkt met de eindversie. Nathan Sid vindt zijn oorsprong in stukjes die eerst verschenen in een eetrubiek (!) van NRC Handelsblad. In dezelfde krant werden ook eerdere versies gepubliceerd van de verhalen die later in de bundel Casablanca (1986) zijn opgenomen. Van de roman Zilver (1988) kan men niet minder dan drie stadia bestuderen: het feuilleton ‘De eerste keer’ dat in 1986-1987 in Avenue verscheen, de kleine bewerking die onder de titel Zoen werd gepubliceerd en de roman Zilver of Het verlies van de onschuld.

De verregaande stilering van deze laatste tekst kon overigens niet iedere recensent bekoren. Typerend voor dit boek is deze overweging van de hoofdfiguur: ‘Dichter wil hij worden. Ineens begrijpt hij beter waarom hij graag in boeken schuilt, niet alleen om met de held te praten, maar ook om het mooie van de woorden.’ Dat ‘mooie’ van de taal is in Zilver zo sterk nagestreefd, dat de zinnen ritmisch proza vormen en zelfs herhaaldelijk rijmen. De reactie daarop in de kritiek varieert van de gebruikelijke loftuitingen (Hans Warren: ‘Wat is het opvallende van zijn proza? Vooral de elegante stijl.’) tot enige gereserveerdheid (Goedegebuure: ‘soms lichtelijk gekunsteld’) of zelfs een regelrechte afwijzing (T. van Deel, die het proza ‘gelikt en koket’ noemt).

Deze bezwaren golden niet de journalistiekere reisverhalen. Ook de stijl van zijn tot nu toe meest succesvolle roman, Indische duinen, is minder barok dan die van Zilver. Hetzelfde geldt voor Palmwijn (1996). Overigens zijn er dan weer anderen die deze versobering in stijl betreuren. Terwijl Goedegebuure het boek ‘voortreffelijk geschreven’ vond, noemde Warren de taal van Indische duinen ‘schraal’.

Ontwikkeling / Techniek

Niet alleen stilistisch is er verschil tussen de vroege teksten en het latere werk. Daarmee correspondeert namelijk ook een inhoudelijke verandering. Van Dis streefde in zijn vroege proza voortdurend naar een zekere afstandelijkheid. Nathan Sid en Zilver doen door de beschrijving van een ongelukkige jeugd een appèl aan de sympathie van de lezer, maar de verteller blijft in beide teksten zijn hoofdpersoon herhaaldelijk bij de naam (Nathan, Zilver) noemen, waardoor er distantie wordt bewaard. In Nathan Sid wordt de tobberigheid van de hoofdfiguur bovendien gerelativeerd in de knittelverzen die vanuit een later standpunt zijn geschreven.

Nog groter wordt die distantie waar de hoofdpersoon zich als observator (vaak als journalist) presenteert, zoals in de novelle De rat van Arras (1986), een aantal verhalen uit de bundel Casablanca (1986) en het reisverhaal Een barbaar in China (1987). Het gaat in deze teksten niet, zoals in Nathan Sid en Zilver, om het lijden van de hoofdpersoon. Het zijn anderen die scherp geobserveerd worden, waardoor houding en karak-

ter van de observator natuurlijk toch impliciet zichtbaar worden. In een inleidende bladzijde van de bundel Casablanca (kennelijk door de auteur zelf geschreven) wordt de afstandelijkheid onderstreept: ‘Adriaan van Dis wordt geboeid door gekken, debielen en andere zonderlingen, hij bestudeert ze als een dokter die kijkt naar een wond onder verband. Ook hierin blijft hij de onbewogen buitenstaander die verlangt naar een emotie die uitblijft.’

Datzelfde zou zeker niet gezegd kunnen worden van de latere reisverhalen. De woede van de auteur breekt meer dan eens door in het verslag van zijn reis door Zuid-Afrika, Het beloofde land (1990). Zijn ervaringen in Mozambique, waar kinderen een gruwelijke oorlog voeren, zijn beklemmend: In Afrika (1991) laat niet meer een onbewogen afstandelijkheid, maar een grote betrokkenheid zien. Het verschil in houding met Een barbaar in China is opmerkelijk.

Hetzelfde geldt voor Indische duinen. Men zou dit boek kunnen beschouwen als een grimmige herschrijving van Nathan Sid. Natuurlijk ontbreken zekere relativeringen niet. Zo is het opmerkelijk dat het ikverhaal is ingekaderd tussen een begin en een eind dat in de derde persoon vanuit de moeder geschreven is. Maar het boek maakte vooral indruk als liefdevolle afrekening met een vaderfiguur die in Nathan Sid nog mild werd belicht.

In Palmwijn tenslotte wordt het probleem van betrokkenheid en distantie expliciet gesteld. Ook dit boek kent een opmerkelijke perspectiefverschuiving. In het tweede hoofdstuk krijgt een ander personage het woord, dat evenals de ik ‘verlangt naar een emotie die uitblijft’. Dat in deze novelle een vrouw de hoofdrol speelt die tussen twee culturen staat en aarzelt tussen afstand en betrokkenheid, geeft aan hoe belangrijk deze problematiek in het werk van Van Dis blijft.

Relatie leven-werk

Van Dis' aarzelen tussen afstand en betrokkenheid kan herleid worden tot zijn jeugdervaringen. Zijn Indische achtergrond verklaart de fascinatie met het anders-zijn, in concreto: andere culturen. Tegelijkertijd maakte zijn bijzondere positie binnen het gezin hem al jong tot een buitenstaander die een zekere distantie tot de eigen leefwereld behoudt. Het is of hij het liefst

tussen twee culturen blijft leven. Ook het schrijven zelf zou men in verband kunnen brengen met zijn in vele opzichten ontheemde jeugd. De verwarrende werkelijkheid van een ‘bastaard’ met twee namen gaf aanleiding tot allerlei fantasieverhalen. Op dat vlak had hij een goed voorbeeld in zijn vader, die het verloren Indië in zijn anekdotes al dan niet bewust omvormde tot een gefingeerd gebied.

Thematiek

Kenmerkend voor Van Dis' thematiek is de dubbelheid, de tweeslachtigheid. Want naast de oppositie distantie/betrokkenheid zijn er andere antithesen die door het hele werk heen een rol spelen. Zo leest men in Zilver de volgende zin: ‘Zilver houdt van hele dingen. De vleugel van Douzy's moeder is heel. Ongeschonden zwart, zonder één buts, zo kan een mens nooit zijn.’ En even verder: ‘De wereld moet mooi zijn, als een pasgeverfde plank, glimmend, zonder een spoor van verval.’ Zilver zoekt een gave, ongeschonden wereld. Maar tegelijkertijd wordt hij geobsedeerd door alles wat die netheid aantast. Zo is de piraat John Silver (uit Schateiland) zijn grote held, terwijl hij gefascineerd kijkt naar het gedrag van de ‘lagere’ klasse. Verder is het vooral de ontwakende seksualiteit die als stoorzender optreedt, waardoor zijn omgang met zowel meisjes als jongens problematisch wordt.

Een andere antithese ligt in het verlengde hiervan: die tussen aanpassing en rebellie. In Nathan Sid wil de hoofdpersoon zich enerzijds aanpassen aan de conventies die de volwassenen hem opleggen, anderzijds is voor hem de reus Gulliver het symbool van de kerel die alles aan zijn laars lapt: ‘Hij plaste eens flink tegen een boom, spuugde een paar maal in het rond en vertrapte met open gulp en glanzende laarzen de paddestoelen. Voor het eerst voelde hij zich echt een beetje Gulliver.’

In het toneelstuk Tropenjaren (1986) wordt de tegenstelling tussen aanpassing en uitspatting belichaamd door twee broers. De een is een keurige diplomaat met een beschaafde vriendin, de ander vergooit zich het liefst in de homoseksuele zelfkant. Ook verschillende verhalen in de bundel Casablanca getuigen van deze belangstelling voor de zelfkant. De journalist die in het titelverhaal optreedt, heeft een duidelijke sympathie voor de travestiet die zich wil laten ‘ombouwen’, terwijl hij een ver-

nietigend portret schildert van de Nederlandse zaakwaarnemer als toonbeeld van ‘hen die het fatsoen in pacht menen te hebben’. In het verhaal ‘Beet’ begint de verteller, een in-keurige bibliothecaris, zich te interesseren voor een criminele jongen en zijn milieu: ‘Hij uit zich niet in taal maar in daden.’ De bewondering die uit dat laatste zinnetje spreekt, kan men terugvinden in de roman Zilver. Zilver probeert aan de ene kant mee te doen met de stoere jongens, terwijl hij zich anderzijds het liefst terug zou trekken in een gave, denkbeeldige wereld: ‘Hij wilde sterk zijn met de sterke, dichter met de dichter.’

Nathan Sid weet voor de tegenstellingen die hem uiteen trekken geen oplossing te vinden. De laatste zinnen van het boekje verwoorden zijn verlangen terug naar de moederschoot: ‘Het liefst bleef hij klein en kroop hij voor altijd weg onder zijn moeders jurk. Bij dat witte, waar het was zoals achter zijn gesloten wimpers, een veilige wereld waarin hij niets fout kon doen.’ Nathans oudere evenbeeld Zilver vindt nog een andere weg: het schrijverschap. In dat opzicht kan men een passage aan het eind van Zilver als een programma opvatten: ‘Hij zal tonen wie hij werkelijk is: een reiziger met koffers vol ervaring, een schrijver die langzaam danst in zijn verhalen, een toneelspeler die verleidt, niet achter maar tussen de gordijnen.’

De reiziger Van Dis is iemand die de confrontatie met een andere cultuur opzoekt. Waar iemand als Cees Nooteboom zich vooral buigt over de kunst die hij in verre landen vindt, laat Van Dis eerder de anderen aan het woord. De botsing van twee culturen is sterk aanwezig in het verslag van de reis door Zuid-Afrika, Het beloofde land. Van Dis ergert zich daar voortdurend aan de manier waarop de blanken de gekleurde bevolking door middel van stereotypering naar beneden halen. Zijn kritische beschrijving van de Afrikaanders is hem niet door alle blanken daar in dank afgenomen.

Maar dat betekent niet dat hij zonder reserve tegenover de zwarte Afrikanen staat. In Afrika geeft onder meer een gesprek met een hulpverlener weer: ‘Vroeger schreef ik over Afrika zoals hij het wilde. Ik verzweeg wat ik zag: de minachting voor mensenrechten, de corruptie, de feodale houding van de autoriteiten. Bang als ik was thuis de racisten in de kaart te spelen,

niet wetend dat ik eigenlijk zelf een racist was door zo voorzichtig te doen en alles te prijzen wat zwart was.’ Juist omdat hij zo van Afrika houdt, doet deze bekentenis pijn.

Het conflict tussen twee culturen krijgt het scherpst vorm in Van Dis' grote roman Indische duinen, die al met zijn titel een dubbelheid aanduidt. In feite zijn vrijwel alle personages in het boek slachtoffers. Dat geldt voor de zusjes van de hoofdpersoon (die ‘Nathan’ heet), voor zijn moeder, voor hem zelf. Hij lijdt onder het militaire regiem dat zijn vader hem oplegt. De bedoeling van de man is goed: hij wil zijn zoon hardmaken voor de komende Derde Wereldoorlog. Maar ook deze vader, met zijn onvoorspelbare vermenging van tederheid en wreedheid, is in hoge mate een slachtoffer. Het jappenkamp heeft zijn karakter voorgoed misvormd. Omdat hij een trouw soldaat van de Nederlandse machthebbers was, moet hij tenslotte ook nog het land dat hij liefheeft verlaten. Voor het gezin dat beschreven wordt, is de oorlog nooit opgehouden. Zoals een zusje zegt: ‘We hebben ons voor de buitenwereld altijd aangepast, maar van binnen ging de oorlog gewoon door.’

De novelle Palmwijn laat zien hoezeer de Afrika-problematiek vervlochten is met Van Dis' eigen verleden. Want ook deze tekst gaat over slachtoffer-zijn. Op de laatste, bijna essayistische bladzijden, wordt dat nog eens onderstreept. De ikfiguur wil de Afrikanen niet als slachtoffers beschouwen, want dan kan hij hen niet als gelijken zien. Hij wil helpen zonder te bevoogden. Deze ingewikkelde problematiek leidt dan uiteindelijk tot een aantal paradoxen: ‘Door afstand te doen van de illusie dat ik anderen moest redden, maakte ik me toegankelijker voor mijn medemens.’ Ook hier het eeuwige probleem van de levensreiziger Van Dis: de keus tussen afstand en betrokkenheid.

Ontwikkeling / Kunstopvatting

Kenmerkend voor het vroege proza van Van Dis is een bedrieglijk luchtige toon. De auteur zelf heeft daarover in een interview gezegd: ‘In alle ernst: ik heb met mijn lichtvoetig proza entertainment willen schrijven, omdat ik geloof dat je door geestig te zijn soms meer leed kan verduidelijken dan in zwaarwichtig geformuleerd proza.’ Zoals vaak bij schrijversuitspraken, moeten ook deze woorden niet zonder meer als de hele waarheid worden aangenomen.

Visie op de wereld

Het is aantoonbaar dat Van Dis' werk een steeds sterkere betrokkenheid toont. In de reisboeken, in Palmwijn of De wandelaar, dringt de woede door de gepolijste zinnen heen. Ook in interviews en beschouwende stukken over de relatie Noord-Zuid legt de auteur een steeds grotere nadruk op zijn engagement, zijn betrokkenheid bij de arme landen. Toch worden in boeken als Palmwijn of De wandelaar geen pasklare oplossingen geboden. Men zou zelfs kunnen stellen dat Van Dis' fictie vaak juist eerder het falen van goedbedoeld ingrijpen laat zien. Het lijkt erop dat Van Dis daarmee de weg volgt van vrijwel alle moderne literatuur: het bestaan is en blijft onvolmaakt. Ook op dit punt kan men dus een antithese constateren.

Traditie / Verwantschap

Het is niet eenvoudig Van Dis binnen één traditie te plaatsen. Enerzijds sluiten Nathan Sid, Zilver en Familieziek (2002) aan bij de lange reeks van Nederlandse verhalen over dromerige jongetjes in een nuchtere omgeving: Woutertje Pieterse, Jaapje, Kees de Jongen. Van Dis is in zoverre oorspronkelijk dat dit onderwerp nog niet zo vaak is uitgebeeld in een gezin met Indische achtergrond. Dat laatste aspect brengt hem dichter bij de rijke traditie van de Nederlands-Indische (post)koloniale literatuur. Juist daarin vindt men de problematiek van de verscheurde buitenstaander (iemand als Willem Walraven), van de fascinatie met het andere (Oeroeg bijvoorbeeld). Een titel als Tabee, New York van F. Springer vertoont dezelfde dubbelheid als de titel Indische duinen.

Dat laatste boek (in het Engels vertaald als My Father's War) laat zich ook vergelijken met allerlei werk van Joodse auteurs uit de zogenaamde Tweede Generatie: ook bij Arnon Grunberg, Marcel Möring en Leon de Winter vindt men immers kinderen die moeten leven met vaders wier leven verwoest is door oorlogservaringen.

Dat Van Dis zich in zijn latere werk engageert met het ‘verloren’ continent Afrika en met de zwarte emigranten in Parijs, maakt hem uniek binnen de moderne Nederlandse literatuur.

Een interessante vraag is hoeveel Van Dis te danken heeft aan de Zuid-Afrikaanse auteur Breyten Breytenbach, van wie hij werk vertaalde. Het motto van Zilver is aan Breytenbachs Om te vlieg ontleend. Mogelijk heeft de stijl van de jonge Van Dis zich

mede door zijn vertalingen gevormd naar het voorbeeld van Breytenbach.

Daarnaast is Van Dis schatplichtig aan Flaubert (niet voor niets krijgt Dubbelliefde de ondertitel van diens L'éducation sentimentale mee: ‘Geschiedenis van een jongeman’) en heeft hij een grote bewondering voor decadente Franse auteurs als Baudelaire. De titel van de roman De wandelaar lijkt te verwijzen naar een andere Nederlandse auteur die zich aan Baudelaire verwant voelde: de jonge Nijhoff. In het titelgedicht van Nijhoffs debuutbundel De wandelaar wordt de ivoren-torenpositie die Van Dis' hoofdfiguur Mulder aanvankelijk inneemt treffend omschreven: ‘Toeschouwer ben ik uit een hogen toren,/ Een ruimte scheidt mij van de wereld af,/ Die 'k kleiner zie en als van heel ver-af,/ En die ik niet aanraken kan en horen.’ Maar in de roman De wandelaar wordt Mulder juist gedwongen om zijn afzijdige positie op te geven. Het is deze spanning tussen de estheet en de ethicus, tussen afkeer en deernis, die aan het oeuvre van Van Dis zijn bijzondere spankracht verleent.

Ontwikkeling

Van al zijn boeken komt in de Parijse roman De wandelaar Van Dis' engagement het sterkst naar voren. De hoofdfiguur, een dubbelganger van de schrijver zelf, die ‘Mulder’ heet (de naam die Van Dis in zijn jeugd droeg!), leidt het schijnbaar zorgeloze bestaan van estheet-met-eigen-kapitaal die zich het liefst verlustigt in een wereld die schoon en zuiver is. Tot hij door een hond letterlijk de wereld van de armen en misdeelden wordt binnengetrokken: ‘de ellende die hij tijdens zijn wandelingen was tegengekomen, had zich langzamerhand zo in zijn hoofd opgehoopt dat de voortvarendheid waarmee de buurt [die ellende] wilde vergeten hem ergerde. Zagen ze niet wat hij had gezien, wat zijn hond hem had leren zien? Het vuil, de vernedering en de haat. Hij zag, hoorde het, ook al rende hij ervoor weg, ook al boende hij de hele dag - maar het viel niet meer weg te boenen.’ Hij gaat zich dan daadwerkelijk inzetten voor de mensen-zonder-geldige-papieren. Aan het eind verwoordt hij zijn credo bescheiden, maar beslist: ‘Ik geloof in een beetje goed doen.’

Kunstopvatting

De recensent van de Volkskrant noemde De wandelaar een geslaagde ‘breed geëngageerde roman’ en ze concludeerde ook:

‘Maar ondanks dat zware, maatschappelijke fundament heeft De wandelaar flair, en een lichte elegante toon.’ Dat laatste is eerder opgemerkt met betrekking tot het proza van Van Dis: het kenmerkt zich vaak door een bijna bedrieglijk luchtige toon. De auteur zelf heeft daarover in een interview gezegd: ‘In alle ernst: ik heb met mijn lichtvoetige proza entertainment willen schrijven, omdat ik geloof dat je door geestig te zijn soms meer leed kan verduidelijken dan in zwaarwichtig geformuleerd proza.’ Zoals vaak bij schrijversuitspraken moeten ook deze woorden niet zonder meer als de hele waarheid worden aangenomen.

Relatie leven-werk

Zoals uit De wandelaar al bleek is er ook in het latere werk een voortdurende spanning op te merken tussen Van Dis' leven en de boeken die hij schrijft. Sterk persoonlijk is bijvoorbeeld het reisverslag Op oorlogspad in Japan (2000) waarin hij de confrontatie zoekt met ‘de vijand’. Het zijn immers de Japanners die de eerste man van zijn moeder hebben onthoofd, zijn vader dwangarbeid hebben laten verrichten en de moeder en de zusjes in een concentratiekamp hebben geïnterneerd. De zoon die dit alles alleen van-horen-zeggen kent, wil nu de andere kant van het verhaal ontdekken.

Ook in de ‘roman in taferelen’ Familieziek, het derde boek waarin het ouderlijk gezin wordt opgeroepen, zijn talloze jeugdervaringen verwerkt op de wijze van de literatuur. De hoofdfiguur wordt in deze roman consequent ‘de jongen’ genoemd, de zusjes heten ‘eerstezus’, ‘middelstezus’ en ‘derdezus’ (een Japanse wijze van aanduiden) en de maniakale vader die aan het eind in een gekkenhuis wordt opgenomen, krijgt de naam ‘meneer Java’.

Thematiek

Na Zilver heeft Van Dis nog eens de thematiek van de dubbelheid, de tweeslachtigheid uitgewerkt in de controversiële bildungsroman Dubbelliefde (1999). Gretig stort de hoofdpersoon van het boek zich in het nachtleven van de grote stad, zijn ‘avonturen’ met mannen en vrouwen worden gedetailleerd beschreven (in dit opzicht is de roman baanbrekend te noemen, biseksualiteit kreeg nooit eerder in de Nederlandse literatuur zoveel aandacht). Overigens gaat het hier allerminst om prikkelliteratuur. Van de milieus waarin de ‘held’ verkeert, wordt juist het lelijke en afstotende bijna met een zekere wellust opgeroe-

pen. Het lijkt erop of de schrijver zich nog één keer in deze bizarre en vunzige wereld wil onderdompelen voor hij daarvan afstand neemt om voor ‘de schrijftafel’ te kiezen: ‘In mijn fantasie kan ik de schunnigste verlangens uitleven. En dat doe ik ook... alleen dan is het kwaad draaglijk, en de haat, de zelfhaat en de woede. Mijn fantasie is een tegenwicht voor de nacht geworden, er zit niks anders op, ook al blijf ik ernaar verlangen. Maar ik kan dat verlangen tot een kunst verheffen... tot een draaglijk gevaar. Draaglijke schoonheid.’

Kritiek

Dubbelliefde is het eerste boek van Van Dis dat ambivalente reacties opriep bij critici en lezers. Terwijl verschillende recensenten de humor waardeerden, sprak iemand anders weer van een ‘humorloze’ karikatuur van de jaren zeventig. Een aantal critici leek onaangenaam verrast door het feit dat een schrijver die het toonbeeld leek van hoffelijkheid, eruditie en beschaving zinnen kon schrijven als deze: ‘Hij zou met open hemd naar binnen gaan en vertellen wie hij werkelijk was... Bij wie hij zich echt thuisvoelde: bij hoeren die voor een gulden hun rok optrokken, bij fetisjisten en mannen in kant, bij de kapotte mensen. Hij was het monster van de familie.’

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

108 Kritisch lit. lex.
februari 2008