Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Max Dendermonde

door Rody Chamuleau

1. Biografie

Max Dendermonde werd als Hendrik Hazelhoff op 17 juni 1919 te Winschoten geboren.

Toen zijn vader een half jaar later als machinebankwerker een werkkring kreeg aangeboden bij de gemeentetram in de stad Groningen, verruilde het gezin het platteland voor de grote stad. Er werd nog een dochter geboren en van lieverlee geraakten de Hazelhoffs in goeden doen.

De vader, die inmiddels tot bedrijfsleider was aangesteld van het Groninger bad- en washuis en in sociaal-democratische kringen een man van aanzien was geworden, bezag met wrevel de matige schoolprestaties van zijn zoon. En toen deze uiteindelijk op de kweekschool was beland, volgde hij met argusogen diens journalistieke ambities: zoonlief liet immers geen gelegenheid voorbijgaan om ten koste van zijn huiswerk als volontair de kolommen bij het Groninger Dagblad in de avonduren te vullen met recensies, verslagen en korte verhalen.

De wat moeizame schoolloopbaan mondde ten slotte uit in een onderwijzersdiploma, waarvan het behalen wellicht meer te danken was aan het feit, dat een kweekschoolleerling het had bestaan een heuse dichtbundel uitgegeven te krijgen dan aan diens kennis en vaardigheden.

Van deze tijd dateert ook het pseudoniem Dendermonde. De associaties die de naam van deze Vlaamse plaats wekten met wereldwijd zwerven, denderen over ‘le monde’, spraken de jonge schrijver wel aan.

Het besluit om zich geheel en al aan de schrijverij te wijden en zijn vertrek naar Amsterdam in het begin van de oorlogsjaren heeft de wrijving tussen vader en zoon in niet geringe mate aangewakkerd.

Dendermonde kwam terecht bij een klein uitgeversmaatschappijtje, waar hij als bezoldigd auteur werd aangenomen voor f 100, - per maand. Met het instellen van de Kultuurkamer in de vroege zomer van 1942 kwam er een einde aan dit gehonoreerde schrijversbestaan.

In 1944 trouwde hij met Titia Olthof die enkele jaren later zou overlijden.

Na de bevrijding had hij nog maar zo weinig schrijversovertuiging, dat hij elders emplooi zocht en uiteindelijk terechtkwam bij de radio. Aanvankelijk bij Herrijzend Nederland, daarna bij de VARA, waar hij de ‘Artistieke Staalkaart’ presenteerde en met Garmt Stuiveling het programma ‘Met en Zonder Omslag’ redigeerde.

Ook nadat hij in 1947 publiciteitschef was geworden van de Amerikaanse filmmaatschappij Warner Bros in Nederland bleef hij zijn radiowerk voortzetten. Pas in 1950 nam hij het schrijven weer op: hij werd redacteur van De Groene Amsterdammer en vier jaar later free-lance medewerker van het dagblad Het Parool.

Inmiddels was de drank in Dendermondes leven een al te grote rol gaan spelen en nadat zijn tweede huwelijk hierop gestrand was, besloot hij in 1962 na drie ontwenningskuren nooit meer een druppel alcohol aan te raken.

In 1967 vertrok hij met zijn derde vrouw en twee kinderen naar Amerika, dat hij enkele jaren per camper doorkruiste. Behalve literair werk heeft Dendermonde talloze reportages, filmscripts, herinnerings- en gedenkboeken voor bedrijven en instellingen op zijn naam staan.

Vanuit Sarasota in het zonnige Florida waar hij sedert 1979 woonachtig is, onderhoudt hij nauwe contacten met het vaderland. Hij is geregeld voor langere perioden terug in Amsterdam om zijn zaken te regelen en om het contact met de moedertaal niet te verliezen.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Toen Max Dendermonde nog tijdens zijn opleiding voor onderwijzer in 1941 debuteerde met de poëziebundel Tijdelijk isolement in de Helikonreeks van A.A.M. Stols oordeelden de critici niet onverdeeld gunstig. Behalve dat men de jonge dichter epigonisme verweet, kwalificeerden sommige recensenten de gedichten als typische puberteitspoëzie. Ed Hoornik, onder wiens bezielende leiding de Helikonreeks verscheen, typeerde de verzen die veelal anekdotisch van aard waren, als ‘nog altijd meer een compromis tussen romantisch verlangen en werkelijkheid dan synthese’. Maar het talent van Dendermonde werd, over het algemeen door niemand in twijfel getrokken. Vooral de zwierige balladen trokken de aandacht, omdat beeld en klank er zo gelukkig in samenvielen.

De latere gedichten werden eveneens van de nodige kritische noten voorzien. F.W. van Heerikhuizen besprak de bundel Water en brood als ‘weemakend gecoquetteer met echte waarden’ en wees erop, dat de dichter een kinderlijk behagen schiep in motieven van spiegeling en beweging.

Thematiek

Ook in de vroege novellen treft men deze motieven aan. In Bruin, rood en groen komen twee minstreels tot het besluit de jonkvrouw Gringolette niet met een bezoek te vereren. Ofschoon beide muzikanten bij eerdere gelegenheden haar gunsten genoten hadden, blijkt De Frontentille, een voormalige huwelijkskandidaat, ondanks zijn dood een schaduw over hun verlangens te werpen. Narcius, een van de troubadours die uiterlijk veel weg heeft van De Frontentille, kijkt aan het eind van het verhaal vanaf een brugje in het water van een beek. De ander werpt dan een steen op het spiegelbeeld van Narcius, dat opgaat in spatten en schuim, zodat De Frontentille nu voorgoed verdronken is.

Ontwikkeling / Techniek

In de eerste bundels poëzie werd in strakke versvormen als sonnet en rondeel het kleine geluk meer dan eens verheerlijkt, want ‘wie het geluk uit kleine waters vist, zal koning zijn en tot de dood toe zingen’ (Water en brood). En niet zelden werd de grondtoon gevormd door de onverenigbaarheid van geest en zinnen. Ook later paste Dendermonde de genoemde

dichtvormen toe, al worden ze zeer vrij en met een grote mate van soepelheid gehanteerd. In de bundel Ik geef jou een gedicht of wat vindt men bijvoorbeeld sonnetten waarbij de traditionele indeling volkomen is losgelaten. De verzen in de bundels Ben je daar nog? en Het geheim van de miereneuker zijn rijmloos. Ze zijn het best als bekentenislyriek te bestempelen, al is het exemplarische karakter veelal behouden gebleven.

Thematiek

Succes had Dendermonde vooral met zijn prozawerk: (reis)reportages, verhalen, novellen en romans. Vooral de schijnbaar lichtvoetige roman De wereld gaat aan vlijt ten onder, een soort lof der luiheid tegen de achtergrond van de toekomstige wetenschap, vestigde Dendermondes naam als literator. De hoofdpersoon, Alec J. Weatherwood, een luchthartige, maar niet van humor en intelligentie gespeende luiaard, beschouwt met heimwee naar eenvoud en stilte de waanzinnige ambities en ontdekkingsdrift van de wetenschappers en levert er ironisch commentaar op. Men kan het boek beschouwen als een pleidooi voor wat meer onbekommerde zorgeloosheid in een wereld die door technologen beheerst dreigt te worden.

Stijl / Techniek

Evenals de meeste verhalen van Dendermonde is de roman in een rustig voortkabbelende prozastijl geschreven. De auteur ontpopt zich als een rasverteller, een verhalenmaker bij uitstek, die zich een scherpzinnig waarnemer toont. Hij ziet kans de meest uiteenlopende situaties vlot, gedetailleerd en plastisch te beschrijven en met geloofwaardige types in te vullen, hoewel hij zich in werken van langere adem nogal eens wil verliezen in irrelevante gegevens, in de beschrijving waarvan hij dan weer zoveel plezier blijkt te hebben, dat de hoofdlijn in het nauw dreigt te geraken. Schijnbaar moeiteloos schetst hij de personen met hun achtergrond en vaardig plaatst hij ze in hun referentiekader; of dat nu een chic fabrikantenmilieu is, de wereld van de razende reporters of de scene van film- en reclamemakers, altijd weet de auteur zijn lezers te boeien met realistische beschrijvingen. Door een geraffineerd taalgebruik kan hij ragfijn een sfeer oproepen, hoewel men zich niet altijd aan de indruk kan onttrekken, dat de psychologische tekening van de romanpersonages door de overdaad aan gegevens soms wat te veel van het

goede is. Bijfiguren worden soms met een saillante uitspraak neergezet. Van de achterdochtige majoor, niet gewend aan tegenspraak of bedenkingen, in ‘Eros op het kerkhof’ (Inzake de liefde) wordt bijvoorbeeld gezegd: ‘Zijn toon droeg een verboden stad aan uit het andere einde van de wereld. Een onverwachte vijand had een nieuwe techniek voor valkuilen ontwikkeld.’

Dendermonde maakt handig gebruik van literaire stijlmiddelen als de flash-back en de vooruitwijzing, die naarmate het verhaal vordert vernuftig in elkaar grijpen. Dat was in sterke mate het geval in De wereld gaat aan vlijt ten onder, maar ook de ene beschreven dag uit het leven van Leonard Jellinck (Een blauwe maandag op aarde) en het relaas van Beth Nobbe aan de officier van justitie zijn zo gelardeerd met terugblikken, herinneringen en bespiegelingen, dat door die ‘echoput van het verleden’ zich de contouren van een compleet mensenleven aftekenen.

Voor verscheidene verhalen heeft Dendermonde de briefvorm gekozen. Dat geldt voor ‘Het standbeeld van de vader’ (Inzake de liefde), De bekentenis van Beth Nobbe en Uit Mexico ben ik gevlucht, mevrouw, gevlucht! Het eerstgenoemde verhaal zou men kunnen beschouwen als een soort voorstudie van De bekentenis van Beth Nobbe. Immers in beide gevallen wordt gepoogd vanuit de denkwereld van een intelligente vrouw greep te krijgen op wat er is gebeurd. Doordat zij haar belevenissen en ervaringen op papier zet, worden de diffuse motieven achter het handelen doorzichtig gemaakt. De dialogen zijn vaak levendig en natuurgetrouw. Zinnen die meermalen herhaald worden, blijken achteraf veelbetekenend te zijn. Het taalgebruik is in vergelijking met de vroegere verhalen in de loop der jaren wat rauwer geworden, minder versluierend ook.

Relatie leven/werk

Hans van Straten heeft gesuggereerd, dat de hoofdfiguren uit de romans afsplitsingen van de schrijver zijn. Zo zou Alec J. Weatherwood (De wereld gaat aan vlijt ten onder) vooral het opgewekt-nonchalante deel vertegenwoordigen, terwijl Bernard Wesselius (De dagen zijn geteld) meer de gekwelde kant toont. Chris Ottolander (De deur op een kier) laat een twijfelaar zien. In hem ‘herkennen wij voor het eerst de trekken van

een volledig mens, van iemand die op zijn eigen wijze in het leven staat’.

De motieven van vrijbuiterij, zwerflust en drankzucht, die gestalte krijgen in figuren als Leonard Jellinck, de ‘boulevardier op vier wielen’, en Bernard Wesselius, de dorstige journalist, zijn niet los te denken van de persoon van Dendermonde die van hot naar haar heeft gereisd voor hij zich uiteindelijk metterwoon in Florida vestigde en die de drankproblemen als verslaggever in de vijftiger jaren aan den lijve heeft ondervonden.

Om den brode heeft Dendermonde tientallen gedenkboeken geproduceerd voor de meest uiteenlopende bedrijven en instellingen en het is geenszins overdreven vast te stellen, dat hij het genre een geheel nieuwe inhoud heeft gegeven, die ver afstaat van de oubollige gelegenheidswerkjes die de samenstellers van het traditionele personeelskrantje plachten te vervaardigen.

Van een afstand kan de schrijver deze broodnodige werkzaamheden met een glimlach beschouwen. Niet alleen schreef hij een parodie op het genre onder de titel Het Klandijker Drama, maar ook laat hij zichzelf ten tonele verschijnen in De deur op een kier, als Thomas Wennekes, directeur van de smaak- en reukstoffenfabriek Wennekes en Blom N.V., opmerkt: ‘Gaat het over het jubileum? Er moet absoluut een gedenkboek komen. Wat denken jullie van Professor Hazelhoff?’ Ook in ‘Het standbeeld van de vader’ (Inzake de liefde) is sprake van zo'n boek, en de beeldhouwer Boelie Elferink spreidt in datzelfde verhaal zijn opvattingen tentoon over zijn industriële opdrachten met de opmerking ‘dat hij het liefst nog altijd het pure beeldhouwwerk leverde, maar dat het brood van de industrie hem niet bitter op de kiezen lag’.

Thematiek

Voor veel personages uit Dendermondes verhalen geldt, dat het gewone mensen zijn met hun toekomstverwachtingen, hun illusies en hun onvervulde verlangens. Hun streven is erop gericht hun geheime wensen te realiseren, maar het besef van onbereikbaarheid, vooral na een mislukking of een gestrande vluchtpoging, doet hen het bestaan wat gemakkelijker en in ieder geval met iets meer zelfkennis aanvaarden. Intrigerend is vaak ook wat Dendermonde de ‘nachtkant’

van iemands bestaan noemt, ‘de appelbloesem naast de beerput’: het niet smetteloze verleden van zowel Chris Ottolander als Jacqueline Wennekes in De deur op een kier, het geheime liefdeleven van Suze Porteljé, de dolle apothekeres, in ‘Afscheid met open ogen’ (Inzake de liefde), de escapades van Theo Wederholt (Vaarwel, plumpudding, cognac en sigaren!) en de duistere driften van Beth Nobbe (De bekentenis van Beth Nobbe) om maar eens een willekeurige greep te doen. Het voor de buitenwacht verborgen verraad van Leonard Jellinck is zelfs het hoofdthema in Een blauwe maandag op aarde: hoe fout kon je in de oorlog zijn zonder dat je erop aangekeken werd.

In het oeuvre van Dendermonde beweegt een bestaan zich voornamelijk tussen de polen dood en erotiek. Het klassieke tweetal Eros en Thanatos heeft in hem een talentvol en ijverig beschrijver gevonden.

De verrassingen en genietingen van het leven doen zich nogal eens voor als feestelijke gebeurtenissen, die de existentiële eenzaamheid van de mens accentueren. In De dagen zijn geteld spelen de gebeurtenissen zich vooral af tussen Koninginnedag en Bevrijdingsdag, terwijl het Zuidlimburgse stadje Hartefeld in diezelfde tijd zijn duizendjarig bestaan viert. Juist dan sterft oom Abel, de oom met wie Bernard Wesselius een bijzondere band heeft en die hem heeft voorgehouden, dat het leven misschien geen doel heeft, maar wel een diepere zin. Maar om tot dat inzicht te komen is er veel zelfonderzoek nodig.

In de opvatting van Dendermonde geeft feest niet alleen fleur aan het bestaan, maar het werkt ook als katalysator voor intermenselijke spanningen. Verschillende verhalen spelen rondom Kerstmis en voor iemand als Leonard Jellinck (Een blauwe maandag op aarde) is elke maandag dat hij de provincie verlaat om Amsterdam te bezoeken een feestdag; Beth Nobbe (De bekentenis van Beth Nobbe) is al van jongs af aan gecharmeerd van het fenomeen kermis en alles wat daarmee samenhangt.

Vaak gaat het feestelijke gevoel gepaard met erotische escapades. De seksualiteit neemt een belangrijke plaats in, vooral als ze gepaard gaat ‘met geelkopermuziek in het vlees, met

vlaggen op de wimpers, hoera in het bloed’. Laurens Koops (‘Eros op het kerkhof’ in Inzake de liefde) is zelfs van oordeel, dat iedere vrouw de draagster is ‘van het geweldige geheim, elke rok herbergt in principe het superwezen, het uiteindelijke avontuur, de definitieve oplossing van het raadsel’.

Maar hoe het ook zij, aan het eindpunt staat, onontkoombaar, Thanatos, want het is een illusie te menen dat feest, erotiek en niet te vergeten drank de dood echt naar de achtergrond kunnen dringen; ze bewerkstelligen slechts een kortstondige kortzichtigheid. Veelzeggend in dit verband is de passage in De dagen zijn geteld, waarin de vrolijke optocht even stil valt om voorrang te verlenen aan de rouwstoet. Erotiek valt samen met de dood als Beth Nobbe haar aanvankelijke terughoudendheid voor de seksuele aantrekkingskracht van Bart Meppelder heeft laten varen en hem in een scatologisch beschreven scène met een honkbalknuppel de dood injaagt.

Traditie / Verwantschap

Het is niet eenvoudig Max Dendermonde bij een literaire stroming of groepering in te delen. Als lyrisch dichter werd hij in het begin van zijn carrière beïnvloed door Martinus Nijhoff, Ed Hoornik en Bertus Aafjes, maar inmiddels is hij zijn eigen weg gegaan. Wat het proza betreft kan men hem het best plaatsen in de traditie van vertellers als Jan de Hartog en A. den Doolaard.

In sommige gevallen is er sprake van fantaisistische elementen in de verhalen. Het gebruik van de science-fictionachtige apparatuur in De wereld gaat aan vlijt ten onder en de gebeurtenissen in Veranderlijk weer op komst en in de bundel De lijsters van de laatste lente zijn produkten van de fantasie die kunnen wedijveren met de beste verhalen van Belcampo.

Kunstopvatting

Wie de wereld verrijkt met zijn verbeelding, voegt er iets aan toe, vindt Dendermonde. Maar die verbeelding moet wel iets weg hebben van een gemeenschappelijke droom: herkenbaar voor iedereen en daarom moet zo'n droom wel vastliggen binnen een realistische omgeving met mensen die werkelijk kunnen bestaan. Dat is de reden dat Dendermonde de ontknoping van het titelverhaal van De lijsters van de laatste lente, waarin de ondergang van de mensheid beschreven wordt, situeert in een zeer herkenbaar Amsterdam.

Uitgebreide beschrijvingen en rake typeringen van allerlei buurten en plekken in Amsterdam keren steeds weer terug in Dendermondes oeuvre. De sfeervolle doorkijkjes en typisch hoofdstedelijke tafereeltjes in Een blauwe maandag op aarde en in De bekentenis van Beth Nobbe zijn dan misschien niet altijd even functioneel, ze vormen wel één lange lofzang op Amsterdam. In een sonnet over de Lijnbaansgracht (in Ik weet niet wie) vertelt de auteur hoe hij 's morgens zeer vroeg door de stad loopt:

Dat Dendermonde de aangewezen auteur was om een toeristisch boek over Amsterdam samen te stellen, lag dus wel voor de hand.

Een ander veel voorkomend motief is dat van de smetteloosheid, vaak gesymboliseerd door de kleur wit. Er is geregeld sprake van witte huizen en muren en als behoedster van de zuiverheid treedt er niet zelden een verpleegster op.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

Van veel verhalen is de zoektocht naar de zin van het bestaan de grondgedachte geweest. De verteller poogt het gecompliceerde netwerk van gebeurtenissen en toevalligheden die zich in een mensenleven voordoen, te duiden. Hoewel Dendermonde steeds opnieuw tot de conclusie moet komen dat zijn streven hopeloos is, en dat er over de menselijke existentie niets definitiefs te melden valt, blijft hij proberen het raadsel vorm te geven in de hoop er zodoende val op te krijgen. In ieder geval schetst hij uitgebreid het doen en laten van zijn belangrijkste personages, met ogenschijnlijk niet ter zake doende details. In zijn opvatting heeft immers alles met alles te maken.

Schrijven is voor Dendermonde een levenswijze. Zonder ophouden is hij ‘bezig - met makkelijk vallen en moeilijk opstaan - een schrijver te zijn en een betere te worden’. Ook uitspraken

als ‘Ik schrijf dus ik ben’ en ‘Met schrijven is het als met het leven: wie denkt het onder de knie te hebben, moet er mee ophouden’ zijn duidelijk genoeg. Voortdurend verwondert Dendermonde zich over zijn eigen bestaan en dat van anderen. Naarmate hij ouder wordt, ervaart hij het uitstel van sterven iedere dag weer als een wonder, zoals hij in een interview tegenover Piet Piryns verklaarde. Vóór alles is hij een optimist, die zijn lezers voorhoudt het carpe diem in de praktijk te brengen. Ondanks alle schaduwzijden is elk leven waard geleefd te worden. In De zuiverheid van een hemel verwoordt de vader van Titia Posthumus het als volgt: ‘Het leven is onbegrijpelijk. Het is slagroom en het is stront. Maar het is wel verschrikkelijk heerlijk.’

In die visie pas ook het happy end dat in menig verhaal van Dendermonde aanwezig is. In Het kind en de dood vindt de jonge arts na een verwijdering zijn vroegere minnares terug, en in De deur op een kier kan Chris Ottolander uiteindelijk toch de dochter van zijn baas in zijn armen sluiten. Beth Nobbe en Titia Posthumus zijn in weerwil van de noodlottige gebeurtenissen die hun overkomen geen tragische persoonlijkheden. Ze vertegenwoordigen een modern type vrouw, fier, zelfbewust en onafhankelijk. Ook in het ‘vriendinnenverhaal’ Vrouw aan de rivier figureren vrouwen die zich met veel ambitie door het leven slaan.

Was Dendermonde voorheen de schrijver die naast zijn vrije fictionele werk gedenk- en herinneringsboeken in opdracht vervaardigde, sinds het eind van de jaren tachtig heeft hij een literaire tussenvorm gevonden. Op verzoek van stichtingen en lokale overheden schreef hij goed gedocumenteerde romans en novellen en zelfs een dichtbundel over gegeven onderwerpen, en het is verbazingwekkend te zien hoe hij binnen de ruimte die hem ter beschikking staat, met zijn fantasie weet te woekeren. De stilte van Koekange behandelt de meervoudige moord in genoemd Drents dorp aan het begin van deze eeuw; De zuiverheid van een hemel verscheen ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Lelystad; Oost-Groningen en de stad Groningen vormen het decor van Een roerige bruiloft op Adrillen en De Groninger sonnetten. Als bijdrage aan het Mondriaanjaar

(1994) schreef hij de roman Mondriaan, de man die de charleston danste, een vie romancée vun deze befaamde schilder.

Publieke belangstelling

Het boek waarmee Dendermonde op slag bekendheid verwierf, was De wereld gaat aan vlijt ten onder, waarvan inmiddels meer dan vijfentwintig drukken verschenen zijn. Het werd in 1955 in het Zweeds vertaald onder de titel Latmasken, wat ‘de luiwammes’ betekent. Enkele documentaires, zoals De dijken en Klompen in Nederland, die vooral ten behoeve van de toeristen-industrie werden uitgegeven, werden in het Engels vertaald. Laatstgenoemd werk kwam ook in het Japans, Frans, Spaans en Italiaans uit. Hoewel Dendermonde als schrijver nog steeds zeer produktief is, worden zijn vrije literaire werken voornamelijk gelezen door een publiek dat hem al jaren trouw is.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie zijn alleen de werken opgenomen die in boekvorm verschenen zijn. Filmscenario's en artikelen van journalistieke aard zijn hier niet opgenomen. Documentaires, herinnerings- en gedenkboeken zijn aangegeven met respectievelijk de aanduiding Dc of H.

4. Secundaire bibliografie

57 Kritisch lit. lex.
mei 1995