Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

André Demedts

door Rudolf van de Perre

1. Biografie

André Demedts werd als oudste van vier in leven gebleven kinderen geboren op 8 augustus 1906 te Sint-Baafs-Vijve in West-Vlaanderen. Zijn voorouders waren allen landbouwers, die sinds 1626 onafgebroken woonden op ‘De Elsbos’, een afgelegen hoeve, die in zijn werk een grote rol zou gaan spelen. Na de lagere school te Wakken en studies aan het Sint-Lievenscollege te Gent en het Sint-Amandscollege te Kortrijk, moest hij in 1921, als vijftienjarige, noodgedwongen thuisblijven om te helpen op de boerderij. Dat verhinderde hem niet om zijn vrije tijd te besteden aan lectuur en actief deel te nemen aan het literaire leven. Hij was medeoprichter en redacteur van de tijdschriften De Tijdstroom (1930-1934) en Vormen (1936-1940).

In 1937 werd hij aangezocht om leraar Nederlands te worden aan de Vrije Hogere Technische Handelsschool te Waregem. In 1949 werd hem de functie aangeboden van diensthoofd van BRT-West-Vlaanderen (toen nog NIR = Nationaal Instituut voor Radio-Omroep). Hij heeft die functie uitgeoefend tot zijn pensionering in 1971.

André Demedts huwde in 1938 met Germaine Ide en vestigde zich te Waregem. Uit hun huwelijk werden vier kinderen geboren. Sinds 1953 woonde hij te Kortrijk. Hij overleed te Oudenaarde, na een langdurige ziekte, op 4 november 1992.

Hij is de auteur van meer dan zeventig publicaties in boekvorm: poëzie, romans, verhalenbundels, jeugdboeken, toneel, essays, monografieën en bloemlezingen. Hij schreef bovendien honderden bijdragen en kronieken in verzamelwerken,

tijdschriften, periodieken en kranten, vooral in Dietsche Warande & Belfort (waarvan hij sinds 1939 redacteur was), De Periscoop, Standpunte, Ons Erfdeel en Standaard der Letteren.

Hij speelde verder een opmerkelijke rol in het culturele leven in Vlaanderen. Zo lag hij in 1946 aan de basis van de oprichting van de Frans-Vlaamse Cultuurdagen en was hij medeoprichter van het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond (1952), dat het tijdschrift Vlaanderen uitgeeft. Demedts mag ook beschouwd worden als de geestelijke vader van het algemeen-Nederlands tweemaandelijks cultureel tijdschrift Ons Erfdeel (1957).

Demedts werd herhaaldelijk gehuldigd en onderscheiden. Sinds 1959 was hij Lid van de Raad van Beheer van de Cultuurraad voor Vlaanderen en sinds 1962 lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Voor zijn literair werk ontving hij de August Beernaertprijs (1944-1945) voor de roman Het heeft geen belang en de Joris Eeckhoutprijs (1954-1955) voor het essay Stijn Streuvels, beide van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Andere onderscheidingen waren: de Prijs der Scriptores Christiani (1953) voor de trilogie Kringloop om het geluk, de Prijs voor Letterkunde van de Provincie West-Vlaanderen in 1958 voor de roman De levenden en de doden en in 1979 voor de novelle Geluk in december, de Prijs voor Letterkunde van de Vlaamse Provincies in 1962 voor De levenden en de doden en in 1976 voor het gehele oeuvre, de Emile Bernheimprijs voor de roman Geluk voor iedereen (1982). In 1990 werd hem nog de driejaarlijkse Staatsprijs ter bekroning van een schrijverscarrière toegekend.

In 1970 werd te Kortrijk een André Demedtsprijs ingesteld, die jaarlijks wordt toegekend aan mensen of instellingen die zich in zijn geest verdienstelijk hebben gemaakt voor de Groot-Nederlandse cultuur en in 1983 werd de oude pastorie van zijn geboortedorp als André Demedtshuis geopend. Het fungeert sindsdien als museum, cultureel centrum en ontmoetingscentrum voor jong en oud. Sinds 1984 is er in zijn geboortestreek een André Demedtswandelpad.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Hoewel André Demedts als schrijver niet de populariteit geniet van een Streuvels, Timmermans of Claes, heeft hij toch een ruime en trouwe achterban van lezers, die hoofdzakelijk te vinden zijn binnen het rooms-gelovige milieu. Dat bleek nog in 1985 toen het Davidsfonds zijn op dat ogenblik jongste roman Geluk voor iedereen als ledenboek heruitgaf en een ongewoon hoge oplage mocht noteren. Naar zijn eigen zeggen schrijft hij voor een publiek van ‘gelijkgezinden’, dat mede bereid is op zoek te gaan naar een antwoord op de grote levensvragen. Het is de ernst waarmee hij het levensmysterie benadert in een metafysisch perspectief, die tegelijk afschrikt en aantrekt en op zijn werk een onvervreemdbare stempel drukt.

Stijl

Zijn stijl is niet altijd vrij te pleiten van slordigheden, die zich onder meer vaak manifesteren in een stroef taalgebruik en onnatuurlijke dialogen, hoewel er in de loop der jaren ook op dit vlak een grote evolutie in positieve zin valt waar te nemen. Van de andere kant zijn er in zijn werk een groot aantal diepzinnige beschouwingen en een rijkdom aan gedachten te vinden, die juist wel treffen door hun heldere en kernachtige formulering en er de waarde van sententies aan verlenen. Tweemaal werd hieruit zelfs een bloemlezing samengesteld: Gedachten van André Demedts (1956) en De waarheid stelt niet teleur (1976).

Relatie leven/werk

In feite zou heel het oeuvre van Demedts gelezen moeten worden als een coherent geheel, dat de verschillende genres overstijgt. Hetzelfde ideeëngoed is evenzeer aanwezig in zijn proza, poëzie, toneel als in zijn kritisch werk. Leven en werk vormen trouwens een onverbreekbare eenheid.

Ontwikkeling

Zijn poëzie heeft de waarde en de betekenis van een innerlijk dagboek. Zelf heeft hij ooit over zijn gedichten gezegd dat het een soort van gelegenheidsgedichten zijn, ‘van binnenuit gezien’. Zowel Jasmijnen (1929) als Geploegde aarde (1931) hebben een therapeutische waarde in het bepalen van de eigen positie tegenover zichzelf en de gemeenschap. Zij verraden een tragische innerlijke gespletenheid: enerzijds is er het streven naar een gemeenschappelijk geluksideaal, van de andere kant is er de aangeboren weemoed, die hem terug-

werpt op de eigen eenzaamheid en onmacht.

Zijn latere poëzie is eerder een hulpmiddel om te peilen naar het ruimere mysterie van de mens en de grenzen te verkennen van de menselijke beperktheid. Vaarwel (1940) is doordrongen van een vergankelijkheidsgevoel, waartegen de mens zich slechts met wanhopige moed kan verzetten, omdat de ervaring van Gods oneindigheid alleen maar de kleinheid en nietigheid van de mens sterker in het licht stelt. Daarna (1968), met een keuze die vele jaren overbrugt, bevat nog duidelijker dan voorheen de thema's en motieven van zijn romans, die verder ter sprake komen.

Toen in 1976 de Verzamelde gedichten verschenen, hield hij van de eerste twee bundels slechts elf en dan nog grondig bewerkte gedichten over. Van Vaarwel werd de eveneens ingrijpend herziene uitgave van 1959 opgenomen. Anderzijds werd de verzameling aangevuld met een ruime keuze nieuwe gedichten, onder de titel ‘Schemeravond’. Ook de bundels De jaargetijden (1979) en Na jaar en dag (1986) hebben meer en meer de microkosmos van de onmiddellijke omgeving tot onderwerp. Uit deze gedichten spreekt tevens een groeiende belangstelling voor het eigen verleden, die parallel loopt met de autobiografische geschriften De dag voor gisteren (1966), Terug naar huis (1970) en de familiegeschiedenis De eer van ons volk (1973-1978). Ze wijst op de gelouterde levenshouding die de dichter inmiddels heeft verworven en die hem ook ruimte laat voor de vreugde van het (nog te beleven) ogenblik. Het taalgebruik in deze gedichten is ook soberder zonder dat zorg voor ‘het mooie woord’ ergens op de voorgrond komt.

Publieke belangstelling

Enkele van zijn gedichten zijn inmiddels klassiek geworden in de Vlaamse poëzie. Ik denk aan ‘Witte Kerstdag’, ‘De Paarden’, ‘Gelegenheidsvers’ en ‘Lof van mijn Land’, waarvan de aanhef luidt:

Thematiek / Ontwikkeling

Het proza biedt Demedts uiteraard meer armslag dan de poëzie om zijn ‘opheldering van het levenslot’ vanuit ver-

schillende gezichtspunten open te trekken, te veralgemenen en te verdiepen, door uiteenlopende standpunten met elkaar te confronteren.

In zijn prozawerk (romans en novellen) kunnen we vier perioden onderscheiden rond het centrale thema van het geluk.

De eerste periode is die van ‘het onvatbare geluk’ (1933-1944). Voor de hoofdpersonages is het geluk problematisch, om niet te zeggen buiten handbereik. Hun negatieve ervaringen met het leven worden zowel door externe als interne factoren bepaald. Ontworteling uit het vertrouwde (boeren)milieu, een onvervulde jeugdliefde, onwil en onbegrip van een vijandige omgeving, staan hun goed bedoeld streven in de weg. Toch ligt de diepste oorzaak van hun falen uiteindelijk in hun eigen karakter, hun trots, hun onmacht tegenover leven en liefde en hun neiging tot zelfkwelling en piekeren.

De tweede periode kan als ‘kringloop om het geluk’ omschreven worden (1945-1951). Naast een drietal essays, een jeugdboek en twee toneelstukken, publiceerde Demedts een indrukwekkende familieroman over het boerengeslacht Van Leyda, onder de gezamenlijke titel Kringloop om het geluk. In feite brengt hij met dit verhaal een synthese van zijn op dat ogenblik verworven levensinzicht. In drie generaties leert het individu, dat zich door de aard van zijn persoonlijkheid buiten de gewone massa beweegt, dat het leven alleen maar draaglijk wordt, als het de grenzen en beperktheden van het louter menselijke erkent. Nog explicieter dan voorheen ligt de uitkomst op het metafysische vlak. De trotse Johannes van Leyda heeft leren berusten en zich leren schikken naar Gods wil. Zijn karakterloze zoon Karel heeft volledig verzaakt aan een voor hem niet weggelegd aards geluk. De koppige kleinzoon Hugo staat echter veel verder. Hij heeft na een lang en moeilijk huwelijksleven uiteindelijk de harmonie van een laat geluk gevonden, nadat hij afstand heeft gedaan van alle materiële bestrevingen en heeft ingezien dat het geluk ligt in de overgave aan zijn menselijke bestemming, die de grenzen van het tijdelijk bestaan overschrijdt. Het is een verovering op zichzelf èn op het leven, dat hij voortaan met nieuwe ogen zal bekijken. Deze als trilogie opgevatte roman (Voor de avond

valt, 1947, In het morgenlicht, 1949, De ring is gesloten, 1951) betekent een keerpunt in het werk van Demedts. Hij heeft de waarde van een innerlijke afrekening en bevrijding. In de volgende romans ligt de subjectiviteit minder in het identificatieproces met zijn hoofdpersonages, des te meer in de ideeënwereld, waarvan zijn romanhelden de woordvoerders zijn.

In de volgende periode, die van ‘het voorwaardelijke geluk’ (1952-1969), benadert hij via een reeks priesterfiguren verschillende houdingen tegenover het geloof. De vermoeide en ontmoedigde, piekerende pastoor Bogaerts, de hoofdfiguur uit In uw handen (1954), heeft niet zozeer moeilijkheden met het geloof, maar hij is ontgoocheld omdat hij zich onmachtig voelt om zijn medemensen te helpen. Uiteindelijk ziet hij in dat zijn redding ligt in de gehoorzaamheid aan zijn roeping. Tegen de achtergrond van oorlog en repressie wordt Steven van Huysse in De levenden en de doden (1959) tot driemaal toe (als leraar, als aalmoezenier in een werkkamp en als gevangenisaalmoezenier) geconfronteerd met de problemen van een oud-leerling, maar hij kan hem geen enkele keer helpen. Toch piekert hij niet - zoals Bogaerts - over een mislukking, noch over de dingen die voor hem onbegrijpelijk blijven, maar hij probeert de manier waarop hij zijn geloof beleeft tegenover de ongelovigen te verantwoorden. Voor hem maakt trouw de hoogste levenswaarde uit. Nog lange tijd (1961) behandelt als houding tegenover het geloof: de hoop. Hoewel de roman een uitgesproken sociaal karakter heeft en hij over een gezin handelt met als centrale figuur het jongetje Alfred Stragier, is de belangrijkste woordvoerder en drager van Demedts' levensvisie en boodschap toch weer een priesterfiguur: pastoor Arnold Vlaemynck. Deze gelooft dat het verlossingsproces van de mensheid langzaam op weg is naar zijn voltooiing toe, maar het zal ‘nog lange tijd’ duren, wellicht nog miljoenen jaren, en er zal nog veel lijden ten grondslag liggen aan de uitbouw van een betere en mooiere wereld. Maar de hoop is er. ‘Geloof en gehoorzaamheid, hoop en trouw zijn onvruchtbaar zonder de edelmoedigheid die niet voor het offer terugschrikt,’ aldus Demedts. Paul de Gryse, priester en hoogleraar, is in Alleen door vuur (1965) bereid het offer van zijn leven te brengen, als dit kan leiden

tot de redding en het geluk van zijn oud-leerling, de uitgetreden priester Georges van Ronck. Zijn dood zal niets spectaculairs aan de wereld veranderen, maar voor enkele mensen toch betekenis hebben, omdat zijn geloof de kiemkracht van de liefde bezit. Die liefde komt aan bod in Je komen halen (1969), een roman die op geestelijk vlak bij de vorige aansluit. Het vrouwelijke hoofdpersonage, de jonge intellectuele Aline van Essche, die schipbreuk lijdt in haar relaties met de anderen, ervaart dat de barmhartigheid van de liefde sterker is dan de ogenschijnlijke rechtvaardigheid.

Op het eerste gezicht slagen de hoofdpersonages in deze periode niet in de vervulling van hun levensopdracht. Ze zijn trouwens uit hetzelfde psychologische hout gesneden als die uit de vorige romans: ze zijn evenzeer getekend door zwaarmoedigheid, onzekerheid, twijfel, verdriet en door een fundamentele eenzaamheid. Toch is er een opmerkelijke evolutie in positieve zin, omdat zij aan de zin van het leven een metafysische draagwijdte geven en door hun geloof in de in deze romans uitgebeelde waarden, de voorwaarden scheppen voor een relatief geluk, dat dan nog in eerste instantie heilzaam is voor de anderen.

De vierde periode is die van ‘geluk voor iedereen’ (na 1970). In de reeks historische en sociale romans die nu volgen, wordt de thematiek van Demedts tevens verbonden met een sociale dimensie. Het evangelisch christendom moet een blijde boodschap brengen aan alle mensen. Dan pas is er ‘geluk voor iedereen’ mogelijk. Met de publikatie van de verhalenbundel Terug naar huis (1970) vangt een nieuwe periode aan in het werk van Demedts. Wat daarbij opvalt is vooreerst de belangstelling voor de eigen familiegeschiedenis, die een bekroning zal vinden in de historische romancyclus De eer van ons volk en het werk van Demedts steeds meer in een duidelijk herkenbaar geografisch en ‘autobiografisch’ kader plaatst. Ten tweede is er het uitgesproken sociaal engagement. Ofschoon de metafysische zingeving van het bestaan als thematiek niet geheel verdwijnt, gaat de aandacht nu vooral uit naar de sociale problematiek, naar het ‘geluk voor iedereen’, dat slechts mogelijk is op basis van een rechtvaardiger wereldorde.

De eer van ons volk, in vier delen verschenen (De Belgische

republiek, 1973, Hooitijd, 1974, Goede avond, 1976, Een houten kroon, 1978), is in feite meer dan een historische roman of een familiekroniek. Het is een soort ‘summa summarum’ van al wat André Demedts ons te bieden heeft als mens èn als schrijver. Als achtergrond koos hij de ongemeen belangrijke periode volgend op de Franse revolutie (1789-1815), omdat veel van onze tijd in die periode van stroomversnelling terug te vinden is. Hierin is immers de grondslag gelegd van de huidige politieke en sociaal-economische verhoudingen, die van fundamenteel belang geweest zijn voor de latere ontvoogding van het Vlaamse volk. Het hoofdpersonage èn de belangrijkste ‘woordvoerder’ van de auteur is de door hem bewonderde, haast mytische voorvader Karel Gillemijn, alleen vergelijkbaar met Hugo van Leyda uit Kringloop om het geluk. Maar Karel Gillemijn is milder en menselijker in de zin van minder tragisch, omdat hij het harmonische evenwicht met het leven bezit, dat Demedts zelf verworven heeft. De eer van ons volk wordt evenzeer als het andere werk van de auteur gedragen door de droom van een mooiere wereld, waarin allen met allen en met alles in een harmonisch samenleven verbonden zijn. Tevens blijft de thematiek van geloof, lijden en offer aanwezig, maar meer dan enig ander boek van Demedts is deze romancyclus toekomstgericht.

In die optiek bevat ook de titel van de lijvige sociale roman Geluk voor iedereen (1981) reeds een synthese van zijn leven en streven.

Door de aard van de verschuiving in de thematiek van de romans in deze vierde periode, heeft ook de visie van de auteur op de problematiek van het geluk een ander karakter gekregen. Deze romans vertellen eerder de lotgevallen van een gemeenschap dan van enkelingen. In zoverre de hoofdpersonages de woordvoerders zijn van de auteur, delen ze zijn gemilderde en evenwichtige levensvisie. Ofschoon ook zij nog ‘lijden aan het leven’, hebben ze geleerd dat het geluk erin bestaat de werkelijkheid te aanvaarden zoals ze is. Van de andere kant is het sociaal engagement van André Demedts nooit eerder zo uitgesproken geweest als in deze laatste periode. Zijn hoofdpersonages streven allen naar een mooiere wereld die de waarde van elk individu respecteert en die alleen maar tot stand kan komen op basis van sociale gelijk-

heid en (evangelische) rechtvaardigheid. Zijn nog jonge hoofdpersonages in de laatste drie romans bevestigen dat deze nog niet voor morgen is, want ze slagen er alsnog niet in hun idealen te verwezenlijken. Dat is het geval met Jin Kroebels in Geluk voor iedereen, Zjoors van Poucke in Ik zal je dragen (1976) en Herman van Aarsle in Veertien-achttien (1985). Beide laatste romans zijn gesitueerd tegen de achtergrond van de Eerste Wereldoorlog.

Visie op de wereld

Uit het voorgaande is het duidelijk dat het gehele werk van André Demedts zich toespitst op de problematiek van het geluk, zowel op het individuele als op het collectieve vlak. Demedts wordt van zijn aanvankelijk tot pessimisme neigende zwaarmoedigheid en van de wanhoop bevrijd door zijn spiritualistische visie op het bestaan. Het collectieve geluk van de mensheid, waarvoor een rechtvaardiger wereldorde een conditio sine qua non is, kan niet tot stand komen dan ten koste van veel lijden en offer. Het lijden is een vorm van roeping, van uitverkiezing, die haar hoogste gestalte bereikt in het persoonlijke offer. Deze visie leidt hem intussen niet af van de concrete aardse realiteit, waarin miljoenen mensen hun strijd moeten leveren voor een geluk, dat bovendien relatief en vergankelijk is. Maar hij is er, zoals Teilhard de Chardin, van overtuigd, dat er zich in de mensheid een langzame groei naar vergeestelijking voltrekt, al kan die nog vele eeuwen duren.

Het ligt dan ook in de lijn van zijn streven, dat hij zich ook buiten de literatuur daadwerkelijk inzet op het sociale en culturele vlak. Mede door zijn talrijke activiteiten ten bate van de verdere ontvoogding van het Vlaamse volk, kan Demedts beschouwd worden als een van de belangrijkste cultuurdragers die Vlaanderen in de voorbije halve eeuw heeft gehad.

Kunstopvatting

Nauw verbonden met zijn visie op het bestaan, is zijn opvatting van het schrijverschap. De essentie van zijn esthetica is tot enkele krachtlijnen te herleiden. In de eerste plaats vindt kunst haar schoonheid in de waarachtigheid van het leven. Bezield door het leven en scheppend uit dat leven, doet zij nieuw leven ontstaan in en door de schoonheid van de vorm (in dit geval de taal), die ze gebruikt. En toch is dit bij Demedts niet het be-

langrijkste. In zijn leven en werk neemt de boodschap die hij wil brengen een essentiële plaats in. Kunst, literatuur, is in wezen opheldering van het levenslot, wat tot gevolg heeft dat de kunstenaar zichzelf dient te ondervragen. Deze zelfondervraging moet altijd opnieuw herhaald worden, omdat het raadsel van de mens ondoorgrondelijk is. Daardoor bezit zijn schrijverschap een uitgesproken subjectief karakter, dat niet los te maken is van zijn eigen psychische structuur. Elk verhaal is in feite een zoektocht naar binnen. Niet het gebeuren op zichzelf is belangrijk, wel wat het openbaart aan facetten van de mens.

Traditie / Verwantschap

In zijn vroegste werk is Demedts nog beïnvloed door de idealen van het humanitaire expressionisme, maar hij zet zich spoedig af tegen de tot holle leuzen verwaterde ideeën van de beoefenaars ervan. Hij voelt zich meer aangetrokken tot de Nieuwe Zakelijkheid, die zich omstreeks 1930 in de Vlaamse letteren aftekent en waarvoor de buitenlandse literatuur (onder meer de Scandinavische en Russische met Hamsun en Dostojewski) model stond. Na Kringloop om het geluk en de reeks priesterromans, die aanleunen bij een trend in West-Europa in de jaren vijftig, vindt hij voorgoed zijn eigen ritme en bestemming in een aantal sociale en historische romans (de twee zijn bij hem nauw verbonden), waarvan de familiekroniek De eer van ons volk het hoogtepunt vormt.

Techniek

Demedts gebruikt doorgaans een traditionele verteltechniek. Een enkele maal, in Nog lange tijd, belicht hij het gebeuren vanuit het standpunt van de personages. In zijn grotere romanscheppingen (Kringloop om het geluk, De eer van ons volk) past hij, in de traditie van de klassieke vertellers, zelfs het procédé van de epiloog toe.

De actie wordt vaak geremd door filosofische uitweidingen en bespiegelingen. De karaktertekening lijdt wel eens onder Demedts' subjectiviteit, omdat zijn hoofdpersonages in wezen de woordvoerders zijn van zijn eigen ideeëngoed.

Kunstopvatting

Naast zijn omvangrijke productie als dichter en prozaschrijver heeft Demedts een al even uitgebreid oeuvre tot stand gebracht als criticus en essayist. Zijn kritische bedrijvigheid resulteerde in essays en monografieën over een hele reeks schrijvers. Tot zijn belangrijkste verwezenlijkingen op dit gebied

behoren: de baanbrekende studie over De Vlaamsche poëzie tusschen 1918 en 1941 (1941), de monografie Stijn Streuvels, een terugblik op leven en werk (1971), over de door hem bewonderde auteur, en het opmerkelijke essay De esthetica van Hugo Verriest (1974).

Hoewel hij in zijn kritisch werk trouw bleef aan zijn eigen esthetica, valt het op door zijn gevoel voor evenwicht en objectiviteit, dat niet altijd in dezelfde mate in zijn scheppend werk terug te vinden is. Het munt bovendien uit door zijn eruditie en zijn zin voor heldere formulering en synthese.

Publieke belangstelling / Kritiek

Ondanks de specifieke geaardheid van zijn proza en zijn poezie, heeft Demedts in Vlaanderen een vast lezerspubliek, tevens ook zijn bewonderaars èn afbrekers. Een deel van de kritiek is steeds gestruikeld over de onbeholpenheid van zijn taal en stijl, vooral in zijn eerste periode. Anderen hebben zich altijd wat onwennig gevoeld tegenover een schrijverschap dat op een zo compromisloze wijze bezig is geweest met de vragen van het bestaan in een christelijk perspectief. Hoewel hij door vriend en tegenstrever geacht werd en zijn kritisch werk steeds een grote waardering heeft gekend, over de ideologische grenzen heen, is zijn weerklank als auteur grotendeels te vinden in het milieu van het traditionele katholieke Vlaanderen. Toch lijkt ook hierin, blijkens recente kritische benaderingen (Thomas, Dubois), enige verandering te komen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

65 Kritisch lit. lex.
mei 1997