Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

T. van Deel

door R.L.K. Fokkema

1. Biografie

Tom van Deel werd op 21 februari 1945 te Apeldoorn geboren. Kort na zijn geboorte keerden zijn ouders terug naar Arnhem, van waaruit zij wegens de slag om Arnhem aan het einde van de tweede wereldoorlog geëvacueerd waren. Het milieu waarin Van Deel opgroeide, valt te typeren als ‘rekkelijk gereformeerd’. In Den Haag, waarheen het gezin in 1953 verhuisde, behaalde hij in 1962 het diploma HBS B, waarna hij aan de Universiteit van Amsterdam in 1966 de MO-B-opleiding Nederlands voltooide. Hij zette zijn studie aldaar voort en deed, tijdens zijn leraarsbaan aan het Hervormd Lyceum te Amsterdam in 1968 zijn kandidaats- en in 1971 zijn doctoraalexamen Nederlands. In hetzelfde jaar werd hij docent Moderne Nederlandse Letterkunde aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

In het verlengde van deze academische werkkring staan zijn vele editorische bezigheden met betrekking tot het werk van onder anderen De Schoolmeester, S. Vestdijk en Chr.J. van Geel. Daarnaast heeft hij nogal wat nawoorden geschreven voor bibliofiele uitgaven (Jaap Meijer en De Lange Afstand).

Onder het pseudoniem G. en Gerrit Vogel publiceerde Van Deel in 1967 gedichten in Pharetra, studentenblad aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, en onder eigen naam in 1968 in Propria Cures. In datzelfde jaar verschenen essayistische bijdragen van hem in Regelrecht, werkte hij voor het eerst mee aan Hollands Maandblad en verscheen zijn debuutbundel, Strafwerk. In 1987 ontving hij de Jan Campertprijs voor Achter de waterval. Nogal wat van zijn gedichten zijn als plaquette uitgebracht (zie

zijn bibliografie in Jan Campertprijzen 1987). In de bloemlezing Singers behind Glass (1995) verschenen gedichten van hem in het Engels.

Sinds 1969 is Van Deel als literair criticus verbonden aan het dagblad Trouw, nadat hij incidenteel had meegewerkt aan het Algemeen Handelsblad. Kritieken schreef hij ook voor Vrij Nederland. Aan tal van tijdschriften verleende hij met creatief en kritisch werk medewerking. Een voornaam aandeel had hij in de oprichting (1973) van De Revisor, waarvan hij tot en met 1980 redacteur was. Sinds 1980 vormt hij met Ad Zuiderent en Hugo Brems de driehoofdige redactie van het Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur.

T. van Deel is getrouwd en woont in Amsterdam.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling / Verwantschap

In de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw gaven verschillende Nederlandse dichters een ontwikkeling te zien van melancholisch realisme naar een realisme met symbolistische pretenties. Men denke aan zo uiteenlopende dichters als Robert Anker, C.O. Jellema, Rutger Kopland, Jan Kuijper en Willem Jan Otten, die allen van een anekdotisch-exemplarisch plan terechtkwamen op een meer symboliserend beeldniveau. Ook T. van Deel is deze gang naar de symbolistische traditie gegaan, zonder daarvan het idealisme of de transcendente pretenties al te nadrukkelijk te omhelzen. Hij kan zich vinden in de versregel van de Poolse dichter Zbigniew Herbert: ‘Ik ben gelukkig; dat wil zeggen verstoken van illusies.’

In zijn eerste twee bundels, Strafwerk (1969) en Recht onder de merels (1971), roept Van Deel het dagelijks leven en de levende natuur, zoals beleefd in zijn jeugd, uit de herinnering op. Dat doet hij met gevoel voor ironie en symboliek. Men kan zeggen dat hij in de beide volgende bundels, Klein diorama (1974) en Achter de waterval (1986), geen ironie meer toelaat. De natuur, zijn literaire biotoop, is meer en meer een boek geworden waaruit een levensles getrokken kan worden. Een licht moralisme is aan deze bundels derhalve niet vreemd.

Het woud van symbolen in Klein diorama en Achter de waterval is ook minder bevolkt met mensen, is anoniemer geworden dan de opgeroepen wereld van scholieren, familie en kennissen in Strafwerk en Recht onder de merels. Waar eertijds de natuur van water, bos en vogel een kijk- en luisterspel was en het leven rumoerig, is later de natuur een kijkdoos geworden en het leven verstild: het gedicht krijgt trekken van een stilleven, dat essentiële dingen des levens verbeeldt en oproept.

Verwantschap / Traditie

Opmerkelijk is dat Van Deel bij zijn debuut door sommige critici in verband werd gebracht met neorealisten als Hans Vlek en C. Buddingh'; in dat geval had men geen oog voor de lichte melancholie en goedaardige ironie waarin de anekdotes van Strafwerk gedrenkt waren. Meer terecht was daarom het signaleren vim verwantschap met de zogenaamde Tirade-poëzie, van bijvoorbeeld J.A. Emmens, Judith Herzberg of Rutger Kopland,

dichters die net als Van Deel ogenschijnlijk laconiek, op de wijze van de conversatie (parlando), de diepliggende emotie aan de oppervlakte brengen. Verder ligt Van Deels betrekking tot Chr.J. van Geel voor de hand, een emblematisch dichter bij uitstek immers, wiens natuurpoëzie een gelaagdheid vertoont van beschouwelijkheid en poëticaliteit die ook bij Van Deel aanwezig is, maar die zich ook thuis voelde bij de literaire speelsheid van Barbarber. Kort na elkaar publiceerde Van Deel de aan Barbarber schatplichtige bloemlezing Brokkelpak (1972) en een bundeltje gedichten bij tekeningen van Van Geel (Gedichten bij tekeningen, 1974). Deze laatste bundel is bovendien het eerste blijk van Van Deels sindsdien gegroeide fascinatie voor beeldgedichten, die evocaties beogen te zijn van beeldende kunst: schilderijen, tekeningen, etsen en beeldhouwwerken. De bloemlezing beeldgedichten die hij verzorgde, Ik heb het Rood van 't Joodse bruidje lief (1988), en de essaybundel Als ik tekenen kon (1992) leggen van die fascinatie getuigenis af. Grote bewondering koestert Van Deel ook voor de poëzie van S. Vestdijk. Zonder dat hij diens strakke vormgeving heeft overgenomen, proeft men zo nu en dan Vestdijks invloed in de nuchtere maar gevoelige visie op mens, natuur en vereenzaamde dingen.

Kritiek / Publieke belangstelling

Van Deels dichtbundels vonden in de pers in het algemeen een gunstig onthaal, hoewel Gerrit Komrij, Carel Peeters en Rogi Wieg de dichter gebrek aan vitaliteit verweten die tot eentonigheid en saaiheid kan leiden. Aad Nuis noemde Van Deel een tevreden dichter. Ten tijde van de kortstondige beweging der Maximalen, eind jaren tachtig, ondervond Van Deel van die zijde kritiek om zijn verstilde lyriek die het ‘echte leven’ zou buitensluiten. Al eerder, in 1971, schreef Jan Kal een sonnet op Van Deel (opgenomen in Waarom ik geen Neerlandistiek studeer), dat hem onder andere ‘geen bluf, geen kapsies’ toeschrijft.

Ofschoon Strafwerk en Achter de waterval een herdruk beleefden, lijkt Van Deel bekender te zijn als criticus en interviewer dan als dichter. In zijn hoedanigheid van criticus (zie de verzameling Recensies, 1980) is hij een aantal malen het mikpunt geweest van polemische aanvallen in het Amsterdamse studentenblad Propria Cures en in Maatstaf en van het goedaardig bedoelde verwijt een ‘literaire bons, maar wel een aardige’ (Ligtvoet 1986) te zijn.

Robert Anker, Carel Peeters of Rob Schouten sprongen dan schielijk voor hem in de bres, door te wijzen op Van Deels bezonken oordeelsvermogen en op zijn integriteit Voor het overige heeft Van Deel zelf meermalen verantwoording afgelegd van zijn ontvankelijke wijze van recenseren, die berust op nauwkeurige analyse en interpretatie (in de traditie van Merlyn) en op een haarscherp oog voor stijl. Aandacht vroeg hij voor in zijn ogen veronachtzaamde schrijvers als Henk Romijn Meijer, Alfred Kossmann en Hedda Martens en met helder begrip pleitte hij voor auteurs als Willem Brakman en Gerrit Krol. En telkens getuigen ook zijn bloemlezingen van zijn behoefte anderen deelgenoot te maken van de educatieve en informatieve waarde van kunst. Zo becommentarieert de bloemlezing Lees eens een gedicht (1971) die levensstadia van de wieg tot het graf en is de bloemlezing De vogel (1979) een alternatieve vogelgids.

Relatie leven/werk

In Strafwerk roept Van Deel een autobiografische wereld op. Als leerling, als leraar, als kleinzoon, zoon en neef, als aankomend dichter portretteert hij zichzelf. Ook spreekt hij hier zijn liefde voor de natuur uit, vaak in contrast met de plagerige en rustverstorende wereld van alledag, wat uiteindelijk leidt tot een standpunt dat vooral in de kunst (poëzie en schilderkunst) het indirecte middel ziet tot nadere kennis van de werkelijkheid.

In het korte essay ‘Hier is 't leven zelf’ (1987) vertelt Van Deel hoe hij in zijn jeugd kennis van de natuur allereerst opdeed uit Zien is kennen! en schoolboekjes als Plantengroei en -bloei en Dierenvreugd en -leed van Dorsman en Van der Klei, waarvan de beschrijvende taal hem in vervoering bracht: dichter bij de natuur kon hij zich dan niet voelen en het was hem alsof ‘een breed schilderij’ tot leven kwam. Ook aan Het keienboek van P. van der Luyn en aan de natuurbeschrijvingen van A.B. Wigman en Jac. P. Thijsse raakte hij verslaafd. Strafwerk brengt hiervan ironiserend verslag uit, in combinatie met lief en leed van school en familie. Het gedicht ‘A.B. Wigman’ laat de complicaties van ervaring en beschrijving goed zien:

Stijl / Techniek

Dit parlando is exemplarisch voor de bundel Strafwerk en ook voor Recht onder de merels en zou bijna de gewiekste constructie doen vergeten die erin verscholen ligt. Ik wijs op ‘Ik begin nu’ aan het begin, op het voegwoord ‘Toen’ (r. 3), dat door zijn plaats naar verleden en heden wijst, op de verborgen rijmen (‘slechtvalk’/‘specht’) en de assonanties (‘groen’, ‘vroeg’, ‘seizoenen’, ‘goed’, ‘hoeft’), maar vooral op het feit dat het parlando ligt ingeklemd tussen ‘begrijpen’ in de eerste regel en ‘schrijven’ in de slotregel; het werkwoord ‘bekijken’ (r. 18) fungeert als trait-d'union. Met deze trits is het impliciete probleem waarvoor Van Deel zich vaak geplaatst ziet, in klankregister gegeven: wie ervaring opdoet uit boeken, kan die pas doorgronden dankzij eigen waarnemingen; van de andere kant geldt ook dat schrijven over waarnemingen het kijken beter doet begrijpen. Kijken, schrijven en begrijpen vormen een geheel. De bewustwording daarvan is tegelijk het afscheid van de jeugd die nog genieten kan van de seizoensverandering, onbewust als kinderen zijn van de implicaties van bloei en groei, van ‘het spannende leven in knop’. Vandaar dat gedichten schrijven een vorm van strafwerk is. Poëzie geeft op latere leeftijd onvermijdelijk inzicht in wat spontaan ondergaan werd, en schept afstand, zoals vooral blijkt uit Recht onder de merels, waarin de ironiserende zinswendingen zijn toegenomen. De natuur is park geworden, herinneringen aan vroeger, toen het anders was, komen op; nostalgisch wordt

er in vogelboekjes gebladerd; relativering en distantie komen in vrijwel elk gedicht van deze bundel voor: natuur is vaak te veel een plaatje of een kunstig geborduurd zitkussen geworden, vogels zijn tot rust gekomen in hun namen. Familie die nog leeft in de natuur, heeft medelijden met de stadse dichter die, ten prooi aan gevoelens van gemis, de dreiging van eenzaamheid en leegte bezweert door in verhulling erover te schrijven. (Vandaar waarschijnlijk dat de expliciete slotregels van ‘Opstellen’ uit Strafwerk in de tweede druk van de bundel (1980) geschrapt zijn. Ze luiden: ‘Ik corrigeer gewetensvol / mijn eigen leegte.’)

Kenmerkend voor Van Deels poëzie is de volzin, waarvan de vertakkingen de mogelijkheid geven subtiel gelaagde beweringen te doen; de ellips en het ingesloten antecedent hebben zijn voorkeur: het gedicht krijgt er vooral in Klein diorama en Achter de waterval een hoge graad van pregnantie door.

Kunstopvatting

In de opvatting van Van Deel biedt kunst tegenwicht aan het verdriet om de dingen die voorbijgaan, aan het besef van de vergankelijkheid. Kunst biedt een vorm van troost en corrigeert het bestaan, waarin alles steeds maar aan verandering onderhevig is. Een konijntje in Klein diorama vraagt zich af of het wel zin heeft de bosrand te verruilen voor het weitje, ‘want daar is alles anders’, en het vraagt zich bovendien af ‘of er reden is voor zo'n verandering’. Men kan er de dichter in herkennen die schroomt de wijde wereld in te trekken. Een vergelijkbare betekenis heeft het beeld van de vlieger die almaar hoger de lucht in wil, maar vast zit aan ‘het kind beneden dat een klos / tussen zijn benen schuin in het gras / gestoken houdt’. Ook de dichter onderhoudt met de aarde en de wereld een band, ook al staat de bundel vol begeerde stilte en rust, onvergankelijkheid en stilstand, verstijving en omlijsting, die paradijselijke, tijdeloze trekken vertonen: ‘Geen / lengte van dagen, geen gevoel van / weg te moeten en te huilen. Nooit / gaat meer iets voorbij’, zo besluit ‘Glorie’. Waarbij opnieuw de posities van de ontkenningen op een vernuftige manier droom en realiteit doen samengaan. Want Van Deel weet maar al te goed dat zijn verlangen utopisch is.

Hij zet in het gedicht de dingen stil, zoals meer specifiek het geval is in kijkdozen, diorama's, speeldozen en sneeuwbollen of

op ansichtkaarten en kalenders, waar het beweeglijk leven zich niet meer verroeren kan. Er kan in die eeuwigheid, die bewaart wat eens leefde, ogenschijnlijk niets gebeuren. Maar gedichten zijn als droogbloemen in een album, waarop de tijd voor enige tijd geen val heeft. ‘Gedroogde bloemen’ uit Klein diorama laat zich - op grond van woorden als ‘regels’, ‘boek’ en ‘stof’ - immers ook lezen als een gedicht over vergane glorie van een dichterschap:

Thematiek

Waar in de eerste twee bundels een spanning heerst tussen jeugd en volwassenheid, spant het in Klein diorama tussen stilstand en beweging, dood en leven, kunst en werkelijkheid: de onveranderlijkheid van het diorama strookt niet met de natuur. De aantrekkelijkheid van de onvergankelijkheid is dan ook vooral te zien als een literair ideaal van zeer oude datum, een cliché welhaast, waarin dood èn leven zijn bezworen. Deze tegenstelling tussen kunst en werkelijkheid en tussen stilstand en beweging is ook karakteristiek voor beeldgedichten. Bij Van Deel wordt het conflict van idealisme en realisme nooit op de spits gedreven. De gedichten verschaffen even de illusie van aan de tijd ontheven te zijn, wat het onrustig hart aangenaam is, maar tegelijk doen zij het kunstmatige ervan beseffen, wat het verstand bevredigt.

In Achter de waterval is ‘het gevoel te horen bij wat verdwijnt’ (‘Wegvaren’) niet verdwenen, evenmin als het zoeken naar en vinden van de ‘balans tussen vertrek en altijddurendheid’ (in ‘Avond’). Ook is er een toegenomen besef dat het gedicht niet anders kan zijn dan een natuurbeeld, dat zich niet bewust is van zijn emblematische waarde:

In de bundel is de gedachte aan een werkelijk te beleven eeuwigheid onherroepelijk voorbij: ‘Geen eeuwige aanwezigheid - / gelukkig allertijdlijkst onderdak’, staat er in ‘Het zingend meer’, dat in discussie is met J.H. Leopolds ‘Van wijn één druppel’.

Visie op de wereld

Geboorte, verhuizing, sterfgeval, sinterklaas, kerst en oud en nieuw, het zijn ‘momenten die het altijd doen. Het is / haast grappig van eentonigheid’. Dat schrijft de leraar Van Deel over zijn leerlingen die de stelopdracht krijgen hun korte leven samen te vatten. De titel van het gedicht luidt ‘Autobiografie’, want in veel opzichten lijkt de leraar op zijn leerlingen. Een dergelijk leven wordt met een zes beloond; dat is niet onvoldoende, maar het houdt ook niet over. Elders helpt een jongen de tuinman, want ‘op straat is het toch altijd ruzie’. Vroegwijs wordt de jongen genoemd. Deze visies zijn er verantwoordelijk voor dat de dichter zich nauwelijks of niet inlaat met de zogenaamde werkelijkheid van het volle leven; in het begin doet hij daarover zelfs buitengewoon sceptisch (zie ‘Tenminste’ in Strafwerk).

In Van Deels latere poëzie zijn de formuleringen meer gericht op gewenning aan wat onvermijdelijk is; zij spiegelen zich aan wat de etalage van de natuur tentoonstelt aan hoop, aan tevredenheid, aan aantrekkelijk geheim in dingen en dieren. Tot waarneming van de wereld is Van Deel in staat, als formuleringen en schilderingen de wereld even onttrekken aan haar dagelijksheid en vastleggen in doorleefde beelden. Binnen de wereld van aanschouwde natuur en reflecterende kunst voelt de dichter zich het beste thuis. ‘Op reis’ (in Vooruitzicht, 1992) val dit in zekere zin samen:

3. Primaire bibliografie

Zie voor een volledige bibliografie tot 1987: Jan Campertprijzen 1987. Den Haag 1987, pp. 57-63.

2. Secundaire bibliografie

69 Kritisch lit. lex.
mei 1998