Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Bert Decorte

door Rudolf van de Perre

1. Biografie

Bert Decorte werd als Jan Marden Albert Decorte geboren te Retie in de Antwerpse Kempen op 2 juli 1915, als achtste uit een gezin van tien kinderen. Hij stamt uit een familie van boomkwekers en sigarenmakers. Na lager onderwijs aan de gemeentescholen te Retie en Arendonk volgde hij de oude humaniora aan het Klein Seminarie te Hoogstraten; hij voltooide deze aan het Sint-Jan Berchmanscollege in Mol. Aanvankelijk was hij werkzaam als loopjongen-winkelbediende in een warenhuis te Antwerpen, maar na zijn militaire dienst (1935-1936) werd hij ambtenaar bij het Ministerie van Economische Zaken in Brussel (tot 1946) en bij het Ministerie van Onderwijs (later Nationale Opvoeding en Cultuur) op de afdeling Kunst en Letteren. In 1964 werd hij er adviseur-diensthoofd. Hij bleef dat tot zijn pensionering in 1980.

Decorte huwde in 1942 met Delphine de Backer en heeft zes kinderen. Sinds zijn huwelijk heeft hij zich gevestigd in Strijtem, een deelgemeente van Roosdaal in Vlaams-Brabant, waar hij onafgebroken is blijven wonen.

Hij debuteerde als twintigjarige met gedichten in het tijdschrift Forum en met zijn debuutbundel Germinal, die een paar jaar later verscheen, verwierf hij onmiddellijk een grote weerklank. Hij is vooral bekend als de auteur van een tiental dichtbundels, maar hij maakte ook naam als vertaler, bezorgde bloemlezingen en schreef essays en autobiografisch proza.

Bert Decorte was redactielid van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (1946-1983). In 1971 werd hij verkozen tot lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Voor

zijn literair werk ontving hij de A. Beernaertprijs (1945) van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde voor Refreinen, de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie (1946) voor Een stillere dag, de prijs voor letterkunde van de provincie Brabant (1947) voor Aardsch Gebedenboek, de Koopalprijs voor vertalingen (1948) voor Balladen van François Villon en de Sabamprijs (1989) voor zijn hele oeuvre.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Toen Bert Decorte in 1937 op eenentwintigjarige leeftijd debuteerde met Germinal, werd deze bundel door de critici met meer dan gewoon enthousiasme onthaald. Marnix Gijsen schreef: ‘Sedert Paul van Ostaijen, is Bert Decorte het eerste wonderkind dat wij in de Vlaamse poëzie zien verschijnen’ en Urbain van de Voorde had het over ‘dit zeldzaam genie’. Zij loofden, naast de revolutionaire inhoud, vooral de uitzonderlijke taalbeheersing, de barokke beeldspraak, het krachtige ritme en de rijke, haast demonische fantasie. Hun bewondering was zo groot dat zij er de tekorten graag bijnamen: ‘zelfs in die gedichten die als inhoud ontoereikend of haast volledig hermetisch zijn, is de woorddynamiek uitstekend’ (Gijsen) of het levert geen bezwaar dat de strofen ‘in omgekeerde orde’ gelezen kunnen worden (Van de Voorde).

Verwantschap / Thematiek

Met Germinal bracht Decorte inderdaad een nieuwe poëzie, die geheel tegen de tijdgeest inging. De titel refereert aan Emile Zola's gelijknamige roman. In doorgaans lange gedichten (‘Germinal’, ‘Ruiter’, ‘Arion’) geeft de dichter uiting aan een dynamisch levensgevoel, dat alle kenmerken van een ongeremd vitalisme vertoont. Hij bekent zich volkomen tot het aardse en bezingt de vreugden van een ontwakende, erotische zinnelijkheid. De vitalistisch-heidense roes wordt slechts sporadisch getemperd door reminiscenties aan zondebesef en schuld, relicten uit het traditionele geloof van zijn jeugdjaren. Even vlug worden deze opgevangen door groteske en satirische elementen, die ons in de sfeer van Jeroen Bosch brengen en ook in het latere werk van Decorte aanwezig zijn. Voor hem telt alleen de waarneembare werkelijkheid, die hij wenst te beleven als ‘Het wit en wankel kind’, waarvan de slotstrofe luidt:

Germinal vertoont een inhoudelijke vaagheid en is nog duidelijk beïnvloed door Arthur Rimbauds ‘Bateau ivre’, iets wat Decorte, die het gedicht vertaald heeft, overigens zelf bevestigde. Toch droeg de bundel anderzijds nauwelijks de sporen van een debuut en leefde de woorddronken dichter zich uit in flitsende beelden, onverwachte associaties en een ongewone, gevarieerde woordenschat. Alleen ging hij niet de weg op van zijn voorgangers. Zo schreef André Demedts: ‘De dionysische roes, die tot Decortes dichterschap stuwde en bezielde, is niet tot de zelfkwelling van de romantici geëvolueerd’. Uit deze gedichten spreken evenmin existentiële angst of walg, laat staan metafysische aspiraties of berekende symboliek.

Ontwikkeling

Hoe dan ook, de hoge verwachtingen die men van het nieuwe ‘wonderkind’ had, werden slechts ten dele ingelost, want het dichterschap van Decorte kende na Germinal een even verrassende als op het eerste gezicht bevreemdende evolutie.

Reeds in Orfeus gaat voorbij en andere gedichten (1940) is een kentering merkbaar, niet alleen in de richting van verinnerlijking en verdieping, maar ook op het formele vlak. De verwoording is zuiverder en de coördinatie van de beelden geschiedt op logischer wijze. De bundel opent met het lange gedicht ‘Neftali’, waarin Decorte verhaalt hoe een jongeman zich in zijn drift vergrepen heeft aan een meisje, van huis weggejaagd wordt en zwervend alleen nog kan dromen van het geluk der herinnering. ‘Neftali’ kenschetst de sfeer van de bundel. Op de eerste roes volgt de eerste bezinning.

In het lange titelgedicht ‘Orfeus gaat voorbij’ vraagt hij zelfs aandacht voor het domein van de geest en is er aan het slot sprake van ‘een nieuwe, still're dag’. Decorte zoekt naar levensharmonie en vastheid. Opstandigheid en cynisme wisselen af met een deemoedig aanvaarden van de onvolkomenheden van het leven en de vertedering om de alledaagse vreugden die het anderzijds biedt.

In de ‘andere gedichten’ treffen we dan weer de speelse Decor-

te aan, met zijn zin voor het groteske. In allerlei dichtvormen, van madrigaal via ballade tot sonnet, zoekt hij naar een definitieve wijze van expressie, die hij via een ‘stillere’ fase zal ontdekken en veroveren.

In 1942 verscheen Een stillere dag. Het merkwaardige is dat Decorte in het ‘Ten geleide’ van zijn Verzamelde gedichten (1974) schreef: ‘In zijn geheel beschouwd schijnt mij deze bundel achteraf mijn zwakste toe, want de meest literaire in de slechte zin’, terwijl de kritiek er over het algemeen - ook later - het meest waardering voor had. De bundel werd zelfs bekroond met de Belgische Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie.

Thematiek

Een stillere dag bevat drie reeksen van 24 strakke sonnetten, die aan een innerlijke ontwikkelingsgang uitdrukking geven. Ontwaakt uit de verblindende roes van zijn jeugd, heeft de nog altijd pas zevenentwintigjarige dichter kennis gemaakt met de eerste (overmoedige) begoochelingen én desillusies. Hij is er rijper door geworden en menselijker. Het daaropvolgende proces van verinnerlijking doet hem verlangen naar de eenvoudige dingen. De binding met de vrouw en de natuur groeien uit tot centrale motieven. Deze verstilling en versobering manifesteren zich eveneens in de vorm. Exemplarisch is het vaak gebloemleesde ‘Sonnet VII’ uit de eerste reeks:

De dichter vindt nu voldoening in een burgerlijk geluk, dat in zijn onmiddellijke omgeving binnen handbereik is: ‘Het Brabants landschap heb ik lief; het land / van Brabant moet mijn ziele zeer gelijken...’. Een bescheiden geluk, steunend op de harmonie met het leven, dat uiteindelijk belangrijker is dan de poëzie. Het wordt alleen overschaduwd door de gedachte aan de dood, die zich geleidelijk sterker opdringt.

Ontwikkeling / Visie op de wereld

Niets liet vermoeden dat Decortes dichterschap na Een stillere dag opnieuw een totale wending zou nemen. In het reeds geciteerde ‘Ten geleide’ verklaart hij dat hij na het verschijnen en het succes van deze bundel inzag ‘dat ik in aanleg toch niet iemand was om verder in stillere dagen te leven en te dichten’. De volgende twee bundels, Refreinen en Aardsch Gebedenboek, ziet hij in zekere zin als een terugkeer naar het klimaat van Germinal, ‘maar nuchterder verwoord’. De levenshouding die uit deze gedichten spreekt, bevat een mengeling van epicurisme en stoïcisme. De dichter bekent zich onvoorwaardelijk tot het alledaagse leven, waarvan hij de heerlijkheden én de wisselvalligheden bezingt. Hij vergeet ook de schaduwzijden niet, die inherent zijn aan het bestaan: verdriet, vergankelijkheid, dood. Het is deze ondertoon van weemoed en melancholie die aan zijn ervaringen enige vorm van diepte geeft.

Verwantschap / Traditie

Belangrijker echter is dat Decorte - eindelijk - de stijl gevonden heeft die hem het meest adequaat aan zijn levensfilosofie op objectieve wijze gestalte laat geven. Hij ontdekt voorgoed het refrein en de ballade. In deze typische rederijkersvormen, die hij als geen ander beoefent, heeft hij voldoende ruimte om zijn aards credo neer te schrijven, vol bevrijdende humor of zelfspot, elders met ondeugend sarcasme of wrang cynisme om alles wat hem raakt, afkeer inboezemt of tot contestatie aanzet. Refreinen (1943) bevat Decortes meest geslaagde en gebloemleesde gedichten, onder meer ‘Ballade van de vissen’, ‘Lied in de sneeuw’ en ‘Een lied der blijdschap’, waarvan hier het ‘envoi’ volgt:

Aardsch Gebedenboek (1947) is meer afgewogen, maar laat duidelijk een eindpunt aanvoelen. De dichter heeft zijn houding in en tegenover het leven gevonden. De poëzie scheppende spanning is voorbij.

Kunstopvatting

Het is niet makkelijk de kunstopvatting van Decorte te omschrijven, omdat hij zelf voortdurend verstoppertje speelt met de lezer. In het ‘Ten geleide’ van Verzamelde gedichten schrijft hij: ‘Een van de weinige dingen, die ik met zekerheid over mijn gedichten kan zeggen, is namelijk dat zij allemaal zijn ontstaan uit enkele woorden- of beeldencombinaties en flarden van zinnen of verzen, waarvan ik doorgaans aanvankelijk niet precies wist wat het zou worden.’ Elders heeft hij herhaaldelijk verklaard dat literatuur en poëzie door hem werden beschouwd als een spel. Ook in zijn autobiografie Kortom (1971) of in andere autobiografische geschriften geeft hij hoogst zelden iets prijs over het wezen van zijn dichterschap en beperkt hij zich tot prettig vertelde en vaak ironisch gekruide anekdotiek. Typerend is de reeds vermelde houding tegenover zijn meest ‘literaire’ werk Een stillere dag.

Verwantschap / Relatie leven/werk

Dat zijn kunstopvatting uiteindelijk het meest aanleunt bij die van de rederijkers, is mede het gevolg van zijn relativerende visie op leven en kunst. Toch is de relatie tussen beide sterker dan vermoed. Over zijn eerste bundels zegt hij dat de meeste gedichten iets te maken hadden met zijn ‘geestelijke en andere buitelingen uit die tijd’. Als hij zijn dichterschap reeds op twee-endertigjarige leeftijd, na tien explosieve jaren, in zekere zin als voltooid beoordeelde, heeft dat alleen te maken met het feit dat zijn verworven houding tegenover het leven hem niet meer echt tot nieuwe poëzie noopte.

Ontwikkeling

De gedichten die Decorte na Aardsch Gebedenboek sporadisch heeft gebundeld (Kruis of Munt, 1970; Kop of Letter, 1988), zijn hoofdzakelijk gelegenheidswerk, opgedragen aan vrienden, of

badinerende, moraliserende bespiegelingen op rijm, in diverse dichtvormen uitgeschreven. Zij getuigen nog steeds van zijn verbaal vermogen. In De nieuwe rederijkerij (1989) is de ondertoon van de vitalist nog aanwezig, maar de dichter is milder geworden en prijst meer dan voorheen de ‘aurea mediocritas’ als stelregel. Deze poëzie bezit ook niet meer de dynamiek van zijn beste werk in het genre.

Verwantschap

Decorte heeft intussen zijn taalvaardigheid en veelzijdigheid ook aangewend op andere terreinen. Zowel zijn vertaalwerk (Rimbaud, Baudelaire, Villon, Labé) als zijn bewerkingen of omzettingen van andere literaire werken (het volksboek van Uilenspiegel, Reinaert de Vos, Lazarillo de Tormes) vertonen raakpunten met zijn eigen geestelijke wereld en levensvisie. Niet zelden krijgen ze ‘Decortiaanse’ accenten. Ook de keuze van de auteurs (Firmin van Hecke, Karel Jonckheere) in door hem geschreven monografieën en de door hem samengestelde bloemlezingen (balladen en refreinen) wijzen in dezelfde richting.

De bewerkingen of nadichtingen van Japanse poëzie in Yoshiwara (1942) en Japanse motieven (1956) zorgen dan weer voor het evenwicht. De eerste reeks kwam niet toevallig tot stand in het jaar waarin Decorte met Een stillere dag op zoek was naar verinnerlijking, die de vroege levensroes even aan banden legde.

Kritiek

Aanvankelijk werd de poëzie van Decorte in alle toonaarden bejubeld (Gijsen, Van de Voorde, Engelman), maar toen bleek dat het ‘wonderkind’ reeds na enkele jaren uitgezongen was, maakte de bewondering plaats voor een meer genuanceerde benadering van zijn werk. ‘Decorte was een meteoor aan onze literaire hemel, die literair langzaam en geleidelijk uitdoofde’, schreef Van Ruysbeek, hoewel hij, zoals de meeste andere critici, Decortes originaliteit en taalvaardigheid is blijven waarderen. Als belangrijkste tekort wordt de beperktheid van zijn thematiek vooropgesteld. ‘Het tellurisch vitalisme van Decorte bleef wat het van het begin afgeweest is, de beaming van een begrensde menselijkheid’. (Demedts) Zij is er mede de oorzaak van dat zijn dichterschap, nadat hij een ‘eigen stem’ had gevonden, zich niet meer wezenlijk heeft vernieuwd.

Publieke belangstelling

De publieke belangstelling voor zijn werk volgt zowat een parallelle curve. Uiteraard trokken vooral de eerste bundels, als gevolg van de lovende kritiek, grote aandacht. De literaire prijzen die Decorte ontving, concentreren zich eveneens in die eerste periode. De (na)bekendheid van Decorte als dichter teert hoofdzakelijk op enkele balladen en refreinen, die in de loop der jaren zowel tot de klassieke, gebloemleesde gedichten als tot het voordrachtrepertoire zijn gaan behoren. Een aantal van zijn gedichten is ook bij herhaling heruitgegeven. Decortes faam is zeker even groot als vertaler en bewerker van andere teksten, die naar de geest in feite een deel van zijn literaire oeuvre zijn geworden.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

55 Kritisch lit. lex.
november 1994