Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Paul Claes

door Martijn de Bont

1. Biografie

Paul Claes werd op 30 oktober 1943 geboren in Leuven. Zijn vader was hoogleraar Klinische Chemie. Aan de Katholieke Universiteit Leuven studeerde hij klassieke letteren. Na enkele jaren in de journalistiek gewerkt te hebben begon hij aan een volgende studie: Germaanse filologie (Nederlands en Engels), opnieuw in Leuven. In 1974 vestigde hij zich in het voorstadje Kessel-Lo, waar hij nog steeds woonachtig is. Hij voltooide zijn studie in 1976 met een verhandeling over klassieke elementen in het werk van Hugo Claus en was tot 1984 werkzaam in het middelbaar onderwijs. Claes' licentiaat vormde de opmaat voor een uitgebreide studie naar antieke verwijzingen bij Claus, die uitmondde in het proefschrift De mot zit in de mythe (1981). Voor deze studie ontving Claes de door het Vlaamse Willemsfonds ingesteld Prijs voor de Kunstkritiek (1984), de Literaire Prijs van de stad Antwerpen (1985) en de Eeckhoutprijs van de Vlaamse Academie (1986). In de jaren tachtig was hij wetenschappelijk medewerker aan de universiteiten van Leuven (1984-1985) en Nijmegen (1985-1988). Toen hij zijn academische loopbaan had afgesloten, publiceerde Claes de essaybundel Echo's echo's (1988), die in 1991 werd bekroond met de driejaarlijkse Belgische Staatsprijs voor het Essay.

In 1983 debuteerde Claes als literator met de sonnettenbundel De Zonen van de Zon, die een op drieëntwintigjarige leeftijd geschreven gedicht bevat, gevolgd door zeven eigen vertalingen in het Engels, Duits, Frans, Italiaans, Spaans, Grieks en Latijn. Hij nam de sonnettencyclus op in zijn dichtbundel Rebis (1989).

De Zonen van de Zon heeft ook aan het begin gestaan van een imposante carrière als vertaler van complexe literatuur: Claes heeft werk vertaald van - onder anderen - Catullus, Sappho, Mallarmé, Rimbaud, Bataille, Pound en Joyce. Voor hun vertaling van Ulysses (1994) werden Mon Nys en hij genomineerd voor de Europese Aristeionprijs. Van Claus, Gezelle en Leopold vertaalde Claes poëzie in het Engels en het Latijn. In 1996 ontving hij de Martinus Nijhoff Prijs voor zijn gehele vertaaloeuvre.

Van Claes' hand verschenen artikelen in meer dan twintig wetenschappelijke en literaire tijdschriften, waaronder De Gids, Dietsche Warande & Belfort, Raster, de Revisor en Spiegel der Letteren. Sinds 1988 doceert hij literair vertalen aan de Katholieke Vlaamse Hogeschool voor vertalers in Antwerpen en de Mercator Hogeschool te Gent, en daarnaast vanaf 1993 (wederom) aan de K.U. Leuven.

2. Kritische beschouwing

Kunstopvatting

Het oeuvre van Paul Claes is indrukwekkend van omvang en veelzijdigheid, maar vertoont in zijn verscheidenheid onmiskenbaar een grote eenheid. Enerzijds kan zijn essayistische werk beschouwd worden als een introductie op zijn literaire werk, terwijl anderzijds zowel zijn literaire productie als zijn vertalingen gelezen kunnen worden als een illustratie bij zijn essays. Centraal in het oeuvre staat de literatuur zelf. Claes is een schrijver die zijn leven letterlijk aan de letteren heeft gewijd.

Thematiek / Traditie

Bekendheid verwierf hij in eerste instantie in academische kringen, met zijn proefschrift De mot zit in de mythe. In deze studie paste hij de ideeën van de Franse literatuurwetenschappers Roland Barthes en Julia Kristeva toe op het oeuvre van Hugo Claus. Eind jaren zestig ontwikkelde Kristeva het begrip ‘intertekstualiteit’. Met deze term wordt de notie verwoord dat teksten altijd in een netwerk van teksten ontstaan: teksten die elkaar navolgen, verwerpen of gebruiken. Dit inzicht was natuurlijk niet nieuw, wel de programmatische invulling ervan door Barthes, Kristeva en anderen. In hun publicaties pleitten zij voor een dubbelzinnige, veelduidige literatuur. Literaire werken waarin veel stijlen, stemmen en andere teksten opklinken, zetten - volgens hen - de lezer aan het denken over hoe hij betekenis toekent: niet alleen aan literatuur, maar ook aan de wereld om zich heen en de maatschappij waarin hij leeft. Het is Claes' verdienste dat hij deze moeilijke theorie praktisch en aanschouwelijk heeft uitgewerkt. In De mot zit in de mythe en Claus-reading (beide 1984) heeft hij dat gedaan door nauwkeurig na te gaan welke functies de antieke en moderne verwijzingen in het werk van Claus hebben. Met Echo's echo's (1988), een inventarisatie van alle vormen die literaire en andere verwijzingen kunnen aannemen en een analyse van hun betekenis, wierp hij zich op als de belangrijkste Nederlandstalige theoreticus van de intertekstualiteit. In de laatste alinea van dit boek noemt Claes intertekstualiteit ‘het beginsel zelf van de taal’. Als de mens spreekt of schrijft, is het onvermijdelijk dat hij ‘citeert’, omdat taaluitingen alleen begrijpelijk zijn tegen de

achtergrond van bekende woorden, uitdrukkingen of teksten.

Kritiek
Publieke belangstelling

De kritiek verwelkomde de studies hartelijk. Ze werden gewaardeerd om hun explorerende waarde met betrekking tot het werk van Claus in het bijzonder en de moderne (Nederlandse) literatuur(wetenschap) in het algemeen. Claes' pen werd ook geprezen: ‘In zijn gehele kritisch-essayistische oeuvre gaat diepgang met helderheid samen’ (Van den Broeck). Enkele recensenten merkten op dat het werk van Claus door de interpretaties van Claes weliswaar toegankelijker en rijker is geworden, maar tegelijk ook ontoegankelijker: je moet blijkbaar erg belezen en erudiet zijn om het (volledig) te kunnen begrijpen. Ze (Anbeek, Borré en Fens) wezen erop dat de boeken van Claus ook vanuit andere perspectieven gelezen en genoten kunnen worden. Door het publiek werden de essays goed ontvangen: beide boeken beleefden een herdruk.

Thematiek / Techniek

Al in zijn eerste echte dichtbundel, Rebis (1989), vinden we de thematiek, motieven en literaire procédés toegepast die heel het oeuvre van Claes beheersen. Claes heeft alle literaire trucs uit de kast gehaald om een tekst te produceren die het menselijk leven in al zijn facetten, met al zijn mogelijkheden en tegenstellingen, probeert te omvatten. Hij legt zichzelf daarbij diverse beperkingen op. Zo bestaat de gedichtencyclus ‘Rebis’ waarnaar de bundel is vernoemd, uit vijfentwintig sonnetten die in hun titel alle een letter van het Griekse alfabet dragen. In de cyclus zijn man en vrouw op zoek naar elkaar én naar zichzelf, naar verlies in de ander en bevestiging van zichzelf. Deze in de eerste plaats psychische zoektocht houdt een langdurig proces van aantrekken en afstoten in, terwijl de horten en stoten waarmee dit proces verloopt ook fysiek hun uiting vinden, zoals in ‘Chiasme’:

De liefdesdaad die beschreven wordt, wordt ook in de vorm weerspiegeld: de beide partners zijn om en om aan het woord; hun houding wordt uitgebeeld door de Griekse letter uit de titel, de Chi (‘X’).

Uiteindelijk versmelten man en vrouw in het slotgedicht (‘Orgasme’) met elkaar tot een hermafrodiet, de ‘Rebis’; een alchemistisch symbool voor ‘de volkomen, tweegeslachtelijke mens’, die geen onderscheid meer maakt op basis van het eigen geslacht. Om het wordingsproces van deze Rebis uit te werken heeft Claes teruggegrepen op de symbolentaal van de alchemie. En zoals de alchemisten onedele metalen in goud zochten om te zetten, heeft hij in zijn gedichten talloze citaten en zinspelingen samengesmolten: behalve uit de alchemie onder andere uit de bijbel, de antieke mythologie, de kunst-, de literatuur- en de muziekgeschiedenis afkomstig.

Traditie / Kunstopvatting

In de afdeling ‘Scholiën’ die de cyclus besluit, wijdt Claes de lezer in in zijn literaire praktijk. Hij licht hier veel bronteksten alvast in het kort toe. Aan de aard van de meeste bronteksten valt af te lezen in welke traditie Claes zichzelf plaatst: een maniëristische traditie die vanaf de zestiende eeuw deel uitmaakt van de Europese literatuurgeschiedenis, maar waarvan we al in de provençaalse troubadourslyriek en de Alexandrijnse literatuur de kiemen kunnen vinden. In deze traditie wordt kunst nadrukkelijk ‘geconcipieerd’ en is de dichter de maker van moeilijk te doorgronden of zelfs ondoordringbare, ‘hermetische’ poëzie, van ‘absolute kunstwerken’, wier schepping die van God echoot.

Door al hun gelaagdheid, ambivalentie en interne spiegelingen lijken ook de sonnetten van Claes volmaakt in zichzelf besloten gedichten. Doordat de dichter de afkomst van veel ‘citaten’ aan zijn lezer verklapt, licht hij weliswaar de sluier van hun betekenis op, doch niet zo ver dat alle raadsels worden opgelost. Op deze manier biedt Claes de lezer tenminste een ingang, maar ook voldoende ruimte voor eigen lezingen. In ‘Rebis’ staat niet alleen het spel met bekende en minder bekende teksten voorop, dat niet voor iedereen even toegankelijk is, maar vooral ook het spel met taal (woorden en letters) en klanken. Rebis is een ode aan de taal, het schrift en de literatuur.

Kritiek

De kritiek op de dichtbundel wordt beheerst door twee extremen. Guus Middag noemde de poëzie ‘erudiete rederijkerij’ en stoorde zich aan het onpersoonlijke, geleerde karakter ervan. Daarmee had Christine D'haen geen moeite: ‘Het is een cliché dat geleerdheid doodt, maar deze gedichten, zoals die van Mallarmé, bewijzen dat het tegendeel, bij mirakel, kàn.’

Claes is zich ervan bewust dat nadrukkelijke geconstrueerdheid en intertekstualiteit een tekst kunnen ‘doden’. In zijn volgende boek, de verhalenbundel Het laatste boek (1992), speelt hij dit gegeven uit. Het motto van het tweede verhaal, ‘De brief’: ‘Litara occidit’ (de letter doodt; 2 Corinthiërs 3:6), is tegelijk op heel de bundel van toepassing. Claes heeft het letterlijk genomen: de hoofdpersoon van het verhaal, Hans Casea, verliest zich in een brief aan zijn vader in een gekmakende letterobsessie en pleegt vervolgens zelfmoord door zichzelf met de omgekeerde letter A in het hart te steken. Het verhaal is een moderne, humoristische variant op Kafka's Brief an den Vater. In andere verhalen in Het laatste boek is de relatie met het origineel nog sterker dan in ‘De brief’. Het derde verhaal, ‘De driehoek’, neemt in dit verband een centrale positie in. Het wordt gepresenteerd als de tekstbezorging van een lang gedicht, de zogenaamde ‘Bloomiade’, door iemand die werkelijkheid en fictie niet meer uit elkaar kan houden. Tot zover is het een pastiche (stijlimitatie) van Nabokov, in wiens roman Pale Fire hetzelfde gebeurt. De ‘Bloomiade’, op haar beurt, is een overzetting of pastiche van Joyce's roman

Ulysses in achttien strofen. Claes wendt voor van deze uitgave, die behalve het becommentarieerde gedicht een voorwoord, een inleiding en een nawoord bevat, slechts de vertaler te zijn. De lezer kent hem natuurlijk als daadwerkelijke vertaler van Ulysses en weet wel beter. De tekstbezorger, een zekere William Horn, heeft zijn werkzaamheden niet helemaal kunnen voltooien, daar hij onverwacht is komen te overlijden. Horn ziet in zijn commentaar op de Bloomiade overal driehoeksverhoudingen opduiken en legt verbanden met gebeurtenissen in het leven van Joyce om deze te verklaren. Pas in het door een collega geschreven nawoord worden de aard van zijn dood en de achtergrond van zijn driehoeksobsessie duidelijk: de tekstbezorger heeft zelfmoord gepleegd toen hij ontdekte dat zijn vrouw hem met zijn collega bedroog. De verhaallijn van de dood van Horn bezorgt het verhaal het karakter van een detective, al is dit wel een ‘omgekeerde’ detective: pas de onthullingen achteraf brengen er (met terugwerkende kracht) een spanningsboog in aan.

Techniek

De Bloomiade geeft opnieuw een staaltje van zowel Claes' techniek als zijn vormbeheersing. De strofen zijn sonnetten die in hun vorm teruggrijpen op Shakespeare en in hun rijmschema op Poesjkins Jevgeni Onegin. Op inhoudelijk en op stilistisch niveau corresponderen ze met de achttien hoofdstukken van Ulysses. Het fraaiste voorbeeld van het door Claes gebruikte citeerprocédé van pastiche-in-pastiche en citaat-in-citaat is de ‘versificatie’ van het hoofdstuk ‘Runderen in de zon’. In een opeenvolging van stijlen uit de Engelse literatuurhistorie vertelt Joyce hoe hoofdpersoon Leopold Bloom in een kraamkliniek op een bevalling wacht. Claes heeft zijn omzetting gecompileerd uit diverse citaten uit de Nederlandse literatuur:

Thematiek / Visie op de wereld

De meeste personages in Het laatste boek zijn of worden gek: ze zetten hun interpretatiedrift zo ver door dat ze elk contact met de realiteit verliezen. In het hun toebedeelde lot parodieert Claes zelfbewust zijn eigen bezigheden, want net als zij is hij een volhardende interpreet. En niet alleen als literair essayist. De verhalen van Claes dragen zijn theoretische inzichten en wereldbeeld uit: alles is een citaat en de wereld een boek, dat gelezen moet om begrepen te kunnen worden. Voor dit begrip zijn zelfkennis en zelfbegrip van de lezer vereist, en daaraan probeert Claes bij te dragen door hem zich ervan bewust te laten maken hoe hij betekenis toekent: in de eerste plaats in taal. In zijn werk nodigt Claes de lezer uit zijn teksten te ‘herschrijven’ - dat wil zeggen er zelf een eigen betekenis aan te geven - zoals hij zelf diverse literaire werken en genres herneemt of ‘herschrijft’ (de smalle sonnetten in ‘Rebis’ vernieuwen het genre van het sonnet; ‘De driehoek’ kan gelezen worden als een herschrijving van het detective-genre). Hij geeft de lezer vingerwijzingen op welke teksten en culturele voorstellingen hij zinspeelt, maar bewaart tegelijk diens vrijheid om een tekst zelf van een interpretatie te voorzien.

Traditie / Verwantschap

Het nadrukkelijk ‘gemaakte’ karakter en de sterke intertekstualiteit van zijn werk, alsmede het daarin vormgegeven ideeengoed rechtvaardigen het Paul Claes onder te brengen bij het postmodernisme. Zijn werk is verwant aan dat van buitenlandse auteurs als John Barth, A.S. Byatt en Umberto Eco, net als hij alle drie ook schrijvende literatuurwetenschappers of poetae docti (‘geleerde dichters’), maar ook aan dat van de postmodernisten Nabokov en Borges, die beiden door hem gepasticheerd worden in Het laatste boek. De paradoxale aard van het postmodernisme, dat immers vanuit het uitgangspunt dat alles al eens

geschreven is toch weer nieuwe literatuur heeft doen ontstaan, toont zich ook bij Claes: die maakt nieuwe verhalen door nota bene op bestaande postmodernistische werken te variëren. Voor Claes doodt de letter niet, maar maakt ze wel degelijk levend.

Hiernaast heeft Claes grote affiniteit met literatuur waarin de mogelijkheden van (een) taal zoveel mogelijk worden uitgebuit, literatuur die op veel niveaus tegelijk gelezen kan worden, vaak sterk ‘intertekstuele’ literatuur ook. Het is de gestileerde literatuur uit deze (grotendeels maniëristische) traditie die hij (uit diverse talen) vertaalt: Horatius en Catullus, Nerval, Rimbaud en Mallarmé, Joyce en Pound, en anderen - naar eigen zeggen in eerste instantie om ze zelf beter te leren begrijpen. Ook in zijn essays toont Claes een grote belangstelling voor het literaire taalspel, zoals voor dat van Christine D'haen, Guido Gezelle en de modernistische Rilke.

Ontwikkeling / Thematiek

De in 1993 verschenen roman De Sater kan beschouwd worden als Claes' literaire meesterstuk. In het boek treffen we een vertrouwde thematiek en bekende motieven aan, maar ditmaal volledig geïntegreerd in het lichtvoetige kader van een antieke schelmenroman. Hoewel het boek een bonte verzameling is van klassieke poëziefragmenten, spreuken en vooral verhalen, die vooral gymnasiasten een feest van herkenning zal bezorgen, is het ook voor minder belezen lezers zeer toegankelijk. De ‘poëticale’ lading van de gedichten in Rebis en met name in de verhalen in Het laatste boek (die vooral over het schrijven (van literatuur) gingen), ontbreekt in De Sater niet, maar dient zich, naast andere betekenislagen, pas bij herlezing aan. Het verhaal van de roman wordt beheerst door de verwikkelingen waarin de hoofdpersoon Endymion geraakt, voor en tijdens zijn verbanning uit Ephese. Endymion heeft de gewijde Priapusmysteriën in zijn geboortestad verstoord en wordt daarom samen met de jonge slavin Helena verbannen. Op zijn tocht door Klein-Aziä maakt hij met zijn reispartners Helena en zijn gewezen huisleraar Phemius een reeks avonturen mee (varierend van scabreuze ontmoetingen tot schipbreuk en ontvoeringen), maar wordt hij ook herhaaldelijk door hen in de steek gelaten. Aan het einde van de roman wordt het gezelschap in Ephese weer herenigd en trouwen Helena en Endymion.

Traditie

De stof van de avonturen in De Sater heeft Claes uit de klassieke roman geput. Twee bekende titels springen daarbij vooral in het oog: Satyricon van Petronius (± 60 na Chr.) en De gouden ezel van Apuleius (± 165 na Chr.). Deze werken zijn, op hun beurt, waarschijnlijk voor een belangrijk deel door de Milesische vertellingen van Aristides (± 100 voor Chr.) geïnspireerd, een werk dat Claes beschouwt als ‘de eerste roman’ uit de literatuurgeschiedenis. Hij presenteert De Sater als een reconstructie van dit verloren gegane geschrift en draait de boel aldus om, alsof zijn roman het model zou zijn waarop Petronius en Apuleius zich gebaseerd zouden hebben. Veel scènes uit Satyricon en De gouden ezel keren in De Sater in een nieuwe gedaante terug. Maar ook op andere niveaus verwijst Claes naar deze Latijnse romans. Zo wordt de motor van de intrige net als bij Petronius gevormd door de ‘wrok van Priapus’, een aan zijn enorme rode fallus herkenbare vruchtbaarheidsgod. En met de hoofdpersoon Lucius van De gouden ezel heeft Endymion gemeen dat hij een waarachtige verhalenverteller is. Lucius en Endymion worden bovendien beiden aan het einde van hun omzwervingen ingewijd in de mysteriën van de godin Isis. Tenslotte bevatten alle drie de romans talloze parodistische elementen: parodieën op ondermeer Homerus, klassieke mythen en het christelijke opstandingsverhaal.

Thematiek

In De Sater vinden we een belangrijk motief in het werk van Claes ingenieus uitgewerkt: dood en verrijzenis spelen een hoofdrol. Het eerste hoofdstuk verhaalt hoe Endymion zijn geboorte aan een graf te danken heeft (hij is in een grafkelder verwekt). In het slothoofdstuk wordt zijn geboortehuis een sterfhuis (zijn moeder en vader overlijden vlak na elkaar) maar wordt Endymion ook herboren: hij is door zijn persoonlijke ‘odyssee’ een volwassen man geworden. In vrijwel alle tussenliggende hoofdstukken vinden we de dood terug, die bijna steeds een schijndood blijkt, omdat zij een opstanding mogelijk maakt. Zo verbeeldt Claes het lot van de literatuur, die altijd hernomen zal blijven worden.

Kritiek / Stijl

Zowel Het laatste boek als De Sater werden door de kritiek overwegend gunstig ontvangen. De critici noemen de stijl van Claes ‘soepel’ en ‘elegant’, doch niettemin ‘scherp’. Ruiter prees

hem om de manier waarop hij de ‘speciale combinatie van lichtvoetigheid en raadselachtigheid’ van de door hem geïmiteerde auteurs heeft weten te behouden. Door deze intrigerende combinatie blijft de lezer geboeid, is ook de teneur van andere kritieken. De Sater viel een nog gunstiger ontvangst ten deel. Men vond de roman bijzonder komisch en onderhoudend en was onder de indruk van de manier waarop het boek ‘de leeslust’ bevordert. Joris Note beschouwt Claes als ‘de belangrijkste Vlaamse schrijver van zijn generatie’.

Stijl

Sterker verdeeld dan over verhalenbundel en roman is de kritiek in 1995 over de gedichtenbundel Mimicry. Deze bevat pastiches van de Nederlandse poëzie. De kritiek spitst zich vooral toe op de vraag die het literaire werk van Claes blijkbaar steeds weer oproept: die naar de ‘eigenheid’ van stijl. ‘Hij kan het echt op iedereens manier’, aldus Herman de Coninck: ‘Nu nog op de zijne.’ Hans Warren repliceert: ‘Paul Claes is zo bedreven in het imiteren van andere handschriften dat ook hij inmiddels voor literatuurliefhebbers een onmiskenbare signatuur heeft. [...] Zo is hij eenvoudig te herkennen: de enige kameleon in onze letterkunde.’

Ontwikkeling

Met de in 1996 verschenen roman De Zoon van de Panter gaat Claes verder op de met De Sater ingeslagen weg van meer vertellend proza. De roman is opnieuw een reconstructie van een oud geschrift, ditmaal het door antieke bronnen vermelde ‘Evangelie van de Twaalf’. Claes laat twaalf personen uit het leven van Christus verslag doen. Door het wisselende perspectief wordt duidelijk dat iedereen zijn eigen verhaal en zijn eigen Christus creëert. Of zoals de heremiet die het evangelie inleidt het verwoordt: ‘Het was dus niet God die de wereld schiep, maar het Woord dat zei: Er zij.’ De uitspraak zou Claes' credo kunnen zijn.

Relatie leven/werk

Ook De zoon van de Panter moet daarom in de eerste plaats beschouwd worden als een intertekstuele eye-opener. Claes combineert literatuur en didactiek niet alleen in zijn werk aan universiteit en hogeschool, maar ook in zijn literaire oeuvre.

Publieke belangstelling

Aan de beperkte bekendheid die hij als schrijver tot op heden geniet, is waarschijnlijk met name deze didactische of reflectieve dimensie debet. Slechts De Sater, dat in 1994 genomineerd

werd voor de Libris Literatuur Prijs, beleefde een tweede druk. Als vertaler van liefdespoëzie (Sappho en twee bloemlezingen) en Ulysses heeft Claes meer succes.

Relatie leven/werk

De didactische inslag van zijn oeuvre herinnert aan de idealen van Kristeva en Barthes. Waar Barthes echter zijn eigen persoonlijkheid als uitgangspunt neemt van zijn essays over ‘het plezier van de tekst’, houdt Claes zijn eigen persoon bijna geheel buiten zijn werk en laat hij de taal en de literatuur zelf de hoofdrol spelen. Slechts op één plaats krijgen we iets van de persoon Claes te zien, namelijk in de cyclus van beeldgedichten ‘Schaduwbeelden’ in de dichtbundel Embleem (1994). Tien korte gedichten begeleiden evenzoveel foto's uit het leven van de auteur. Maar wat de verzen lijken te willen zeggen, is juist dat je een persoon niet in een foto kunt fixeren. Volgens Claes (in een interview van Martin Coenen op de BRT) houden veel auteurs zich bezig met ‘futiliteiten, in de zin dat zij de allerkleinste details uit hun leven willen opgraven.’ Het gaat hem erom dat autobiografische details ‘symbolisch worden voor het mens-zijn in zijn totaliteit’. De titel van de ‘autobiografische’ roman die hij in 1995 in een interview met Van der Paardt in het vooruitzicht stelt, De lezer, doet al vermoeden dat ook dit ‘symbolisch worden’ bij Claes via de literatuur verloopt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

64 Kritisch lit. lex.
februari 1997