Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

S. Carmiggelt

door Edwin Praat

1. Biografie

Simon Johannes Carmiggelt is op 7 oktober 1913 geboren te Den Haag. Hij groeide op in een gezin met een socialistische overtuiging. Thuis las men Vooruit, de Haagse editie van Het Volk, het dagblad van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij. Na een volontairschap bij Het Vaderland begon Carmiggelt eind 1931 als leerling-verslaggever bij Vooruit. Vanaf 1936 schreef hij voor deze krant drie maal per week de rubriek ‘Kleinigheden’. In 1940 verscheen een selectie van deze rubriek bij De Arbeiderspers, onder de titel Vijftig dwaasheden. Het was het debuut van de schrijver.

Op 6 september 1939 trouwde Carmiggelt met Tiny de Goey, met wie hij twee kinderen kreeg. Tijdens de oorlog verrichtte Carmiggelt werk voor de dan nog illegale krant Het Parool, en verhuisde hij met zijn gezin van Den Haag naar Amsterdam. Na de bevrijding werd hij kunstredacteur van Het Parool. Zijn reputatie heeft hij echter vooral te danken aan zijn - veelal persoonlijk getinte - cursiefjes, die vanaf 24 oktober 1946 dagelijks onder het pseudoniem ‘Kronkel’ in Het Parool stonden. In de eerste jaren na de oorlog schreef Carmiggelt bovendien voor Vrij Nederland de rubrieken ‘Nutteloze notities’ en ‘Terzijde’ en was hij mederedacteur van de ‘Kleine Krant’: de achterpagina van De Groene Amsterdammer. Daar hanteerde hij pseudoniemen als Ds. J. Hanebrayer, Coba Mug, Henk Zultvouwer en Helmuth van Weezenbeek. Bovendien schreef hij als Karel Bralleput wekelijks een gedicht.

Carmiggelt is onderscheiden met de Extra Prijs van de Jan Campert-stichting (1953), de Constantijn Huygensprijs (1961), de

prijs van de Amsterdamse Boekverkopers Vereniging, de P.C. Hooftprijs (1974), de J.P. van Praag-prijs (1975) en de Edo Bergsma-ANWB-prijs (1975). Hij overleed op 30 november 1987 in zijn woning te Amsterdam. Carmiggelt liet toen een oeuvre van onder meer 8700 Kronkels na, waarvan een substantieel deel gebundeld is uitgegeven.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

S. Carmiggelt is zonder twijfel de meest invloedrijke cursiefjesschrijver uit de Nederlandse geschiedenis. Zijn vele duizenden ‘stukkies’, zoals hij ze zelf noemde, vormen nog steeds een ijkpunt voor vele columnisten. Het oeuvre van Carmiggelt is, mede door de omvang ervan, zeer veelkleurig. Dat neemt niet weg dat er een thematische coherentie in is aan te wijzen, zoals onder anderen Paul Rodenko (1959), Kees Fens (1964) en C. de Ruiter (1975) hebben aangetoond.

Techniek

Kronkel, het pseudoniem waarmee Carmiggelt zijn bijdragen aan Het Parool ondertekende, voert zichzelf op als hoofdpersoon van de door hem beschreven gebeurtenissen. De ik-figuur is echter zelden een handelend personage. Meestal manifesteert hij zich als observator van een wereld bevolkt door mensen die zuchten onder de eisen die het moderne maatschappelijke leven aan hen stelt.

Carmiggelts voornaamste object is de gewone, eenvoudige mens, die niet bijzonder succesvol is in de maatschappij. Deze mensen zoeken hun heil vaak in de verlokkelijke schijnwereld van de kroeg; een favoriet decor voor de Kronkels. Tekenend voor de warme sympathie waarmee Carmiggelt over hen schrijft is het motto van Joseph Michell dat hij meegaf aan de bundel Kroeglopen (1962): ‘The people in a number of the stories are of the kind that many writers have got in the habit of referring to as “the little people”. I regard this phrase as patronizing and repulsive. There are no little people in this book. They are as big as you are, whoever you are.’

Visie op de wereld

Uit Carmiggelts teksten blijkt een sterke antipathie tegen een overmatig gestructureerde, gemechaniseerde wereld. Vaak zijn de cursiefjes een pleidooi voor het recht van de mens zich aan een opgelegd normen- en waardenstelsel te onttrekken. In contrast met een wereld van organisatie en prestatiedwang plaatst Carmiggelt de mens die (of het dier dat) zich aan schijnbaar nutteloze bezigheden wijdt, zich overgeeft aan het ‘suffen’. De verteller plaatst zichzelf als een stille getuige in de situaties: ‘Kronkel’ is meestal een relativerende anti-idealist, die kijkt en beschrijft, maar het oordelen graag aan anderen overlaat.

Thematiek

Volgens De Ruiter is een prominent thema in het werk van Carmiggelt het conflict tussen de alledaagse werkelijkheid en de wereld van etiquette en schone schijn. Dat laat zich illustreren door de figuur van de kelner en de kastelein in verschillende Kronkels (Kroeglopen en Kroeglopen 2, 1965). De kelner staat in dienst van een commerciële organisatie (een restaurant), de kastelein is daarentegen zijn eigen baas, en kan zich meer vrijheden veroorloven. Daar waar de geüniformeerde kelner genoodzaakt is zich correct te gedragen, en vriendelijkheid voorwendt, is het humeur van de kastelein oprechter: hij is nu eens vrolijk, dan weer nors, maar nooit genoodzaakt te acteren.

De voorkeur voor oprechtheid boven (soms noodgedwongen) hypocrisie blijkt ook uit de vele cursiefjes waarin kinderen de hoofdrol spelen. Kinderen zijn in Carmiggelts opvatting volledig in harmonie met hun omgeving. Hun emoties zijn echt, en echt is dus ook hun handelen. Daarbij hanteren zij een eigen logica, die afwijkt van, en in zekere zin superieur is aan die van volwassenen. Het komt dan ook zelden voor dat de verteller de normen en waarden van de wereld der volwassenen oplegt aan het kind.

In ‘Einde’ (Klein beginnen, 1950) geeft het opgroeiende kind, dat zich losmaakt uit zijn denk- en beleveniskader en zich dat der volwassenen eigen maakt, aanleiding tot een licht weemoedige toon bij de verteller. In dit cursiefje wandelt de verteller met zijn zoontje naar de stad om nieuwe kleren voor hem te kopen. Onderweg krijgt het kind tot zijn grote vreugde een groene ballon. Wanneer een nieuwe broek is aangeschaft en aangetrokken, complimenteert de ‘ik’ zijn zoontje met de woorden: ‘Nou ben je een grote jongen’. Aan de manier waarop zijn zoontje naast hem loopt, merkt de verteller dat het kind zich daadwerkelijk ouder voordoet.

Hij bewoog zich anders voort dan zoëven - onverschilliger, hoekiger en met groter passen.
‘Pap,’ zei hij opeens. ‘Ik wil de luchtballon niet meer.’
‘Waarom niet?’ vroeg ik verbaasd. ‘En je vond 'm zo mooi?’
Hij keek weifelend naar het blij dansende speeltuig.
‘Zo kinderachtig...’ sprak hij toen, ‘'t Is niet voor gróte jongens...’

En hij haalde zijn broek eens op, want die wilde aldoor aan de nieuwe riem ontsnappen.
‘Zullen we 'm loslaten?’ vroeg ik.
Hij knikte.
Zó kwam het dat een jongetje een ballon aan de wind prijsgaf, zonder te huilen om het verlies. Hij keek 'm wel lang na. Het waren zijn kleuterjaren die-daar gingen - hoger en hoger, tot je niets meer zag.

Naast stamgasten en kinderen onderscheidt De Ruiter twee hoofdonderwerpen in de Kronkels: dieren - met name poezen - en oude mensen. Deze indeling is overigens enigszins arbitrair en lijkt vooral te worden gerechtvaardigd door de afzonderlijke bundels met Kronkels over deze onderwerpen. Ook een onderwerp als ‘steden’ zou met recht een eigen plaats in Carmiggelts oeuvre kunnen worden toebedacht.

Het dierenrijk onttrekt zich, net als de wereld van kinderen, aan de maatstaven waar volwassen mensen mee te maken hebben. Hoewel de dieren in de verhalen gepersonifieerd worden, worden hun redeneringen en handelen dikwijls als superieur aan die van mensen beschreven. Een voorbeeld hiervan is ‘Journey's end II’ (Poespas, 1952) waarin een poes vier goedwillende buurtbewoners om de tuin leidt. Een bijzondere lading in de dierenverhalen krijgen paarden, door Carmiggelt eens omschreven als ‘gevallen engelen’ (‘Paard’, Vergeet het maar, 1953). Paarden hebben vaak een enigszins tragisch voorkomen in de Kronkels, en worden met meer detail getekend dan de meeste andere dieren.

Net als dieren en kinderen kunnen oude mensen zich onttrekken aan de dwingende structuren van de maatschappij en zich overgeven aan mijmerijen. Bij Carmiggelt zijn ouderen gezegend met een relativeringsvermogen dat ook Kronkel bezit. Wellicht is dit de reden dat Carmiggelt met zoveel genegenheid over hen schrijft. Niet zelden belicht de schrijver echter ook de tragiek die deze mensen met zich meedragen, zoals hun angst voor de dood en eenzaamheid.

Thematiek / Kunstopvatting

De gedichten die Carmiggelt onder het pseudoniem Karel Bralleput schreef, vertonen thematisch veel overeenkomsten met de

Kronkels. Ook uit de gedichten spreekt een voorkeur voor het onbeduidende leven van eenvoudige mensen. Net als Carmiggelt in zijn Kronkels maakt Bralleput vaak gebruik van enigszins karikaturale personages en hun eigenaardigheden. Een type dat in de gedichten echter beduidend prominenter aanwezig is dan in het proza, is dat van de artiest (dichter, schrijver, acteur, of musicus). De hoogmoedige artiest die - in de traditie van de Tachtigers - zijn kunstenaarschap ziet als een roeping en zich verheven voelt boven de rest van de mensheid, moet het bij Bralleput ontgelden. In ‘Het café-genie’ (Het jammerhout, 1948) bevindt een schrijver zich in de illusionaire wereld van een typisch artiestencafé. Er is ‘slecht bier’ en ‘een kelner die een type speelt’. Over de schrijver heeft de dichter het volgende te melden:

Eenzelfde ontmaskering van de kunstenaarspose is te vinden in ‘Louter droefheid’ (Het jammerhout, 1948), ‘De uitgever’, ‘Des dichters werkplaats’ en ‘De minor poet’ (alle uit Al mijn gal, 1954).

Stijl / Techniek

Het werk van Carmiggelt is onmiskenbaar humoristisch, maar moet worden onderscheiden van het meer gratuite proza van tijdgenoten als Bomans. Waar Bomans' teksten het moeten hebben van kolderieke situaties, tekent Carmiggelt de omgeving meestal ingetogener. Carmiggelt is, zoals Paul Rodenko het omschreef, geen ‘opgewekte leukerd’, maar gebruikt zijn humor als ‘fundamentele ken-acte’. De soms absurde situaties ontlokken een glimlach aan de lezer, maar wijzen hem ook op een allerminst rooskleurige realiteit. Overigens komen specifiek ‘kolde-

rieke’ teksten ook bij Carmiggelt wel voor, met name in diens beginperiode. Een voorbeeld van zo'n kolderieke tekst is ‘Paars sjaaltje’ (Spijbelen, 1956), waarin de verteller, klant in een modezaak, van identiteit wisselt met de verkoper. Vlak vóór de identiteitswisseling heeft de ‘ik’ gelogen over de hoeveelheid geld die hij bij zich heeft, om zo te ontkomen aan de aankoop van een paars sjaaltje. Aan het einde van het cursiefje krijgt hij, nu als verkoper, zichzelf als klant over de vloer. Dezelfde scène speelt zich af, en weer zegt de klant niet over voldoende geld te beschikken. Ditmaal is de verkoper echter gezegend met voorkennis.

‘Vuile leugenaar,’ schreeuwde ik, ‘je hebt een tientje in je zak.’
En ik schopte me zelf de straat op.

Typerend voor Carmiggelts Kronkels is de ik-verteller, het oriëntatiepunt van de verhalen. De ‘ik’ begeeft zich soms als handelend personage, maar veel vaker louter als observator in de wereld. De verteller, Kronkel, maakt zijn lezers voor de korte duur van het cursiefje - dat uit ongeveer zevenhonderd woorden mocht bestaan - medegetuige van de beschreven gebeurtenissen.

Carmiggelt maakt graag gebruik van de monoloog om personages te karakteriseren. In een voor die personen typerend idioom komen sociaal milieu, stemming en opinies van karakters naar voren, vaak door de verteller aangevuld met enkele uiterlijke bijzonderheden. Zo ontmoet de verteller in ‘Rielèksen’ (Kraaltjes rijgen, 1958) achter het station een ‘dikke vijftiger’, die op een paaltje zit. De man spreekt over het feit dat hij in zijn leven nooit heeft kunnen doen waar hij zin in had, en eindigt met: ‘Genoeg! Ik wil rielèksen. Ik wil Piet wezen. De wereld laat me koud. De politiek? Me neus uit. Ze rotzooien maar aan. Ik zit hier op een paaltje en ik rielèks.’ In ‘Avontuurtje’ (Een toontje lager, 1959) ontmoet de ‘ik’ een lang, blond meisje, dat over haar beroep meldt: ‘Ach, 't is een reuze interessante sjop, fotomuddèl. [...] ‘En je hebt altijd kans dat je bij de film komt. Dat een prodjoeser je ziet en je een contract geeft...’

Veel Kronkels kennen een aanvang in medias res; de lezer

wordt onmiddellijk in het gebeuren geplaatst. De verteller vermeldt dan - soms globaal - tijd en plaats van het gebeurde. Zo begint ‘Een broeder’ (Articles de Paris, 1955) als volgt: ‘Even na middernacht zat ik op een bank aan de boulevard Raspail en rekende in mijn zakboekje uit, hoe lang ik nog door het leven komen kon.’ Nooit beginnen de Kronkels met een mono- of dialoog; de reden daarvoor is wellicht dat de sierletter waarmee de cursiefjes aanvangen, in dat geval uit aanhalingstekens zou moeten bestaan.

Ook het einde van de cursiefjes kent een vast patroon. De kolderieke verhalen, vooral uit de vroegste periode, eindigen met een pointe, de overige verhalen werken toe naar een climax in de slotzinnen. Soms wordt die climax nog gevolgd door een beschouwende slotopmerking van de verteller.

Stijl

Carmiggelt is befaamd geworden om zijn woordgebruik. Hij voorzag de Nederlandse taal van enkele neologismen, waarvan ‘epibreren’ (het verrichten van niet nader aan te geven werkzaamheden, waarvan men de indruk wil geven dat ze belangrijk zijn) wel het bekendste is. Vaker dan nieuwe woorden gebruikte Carmiggelt echter woorden in ongebruikelijke combinaties, met een speels effect als gevolg. Een veelvoorkomende stijlfiguur is de opvallende adjectief-substantiefcombinatie, waarbij een zelfstandig naamwoord wordt verbonden aan een voor dat woord ongebruikelijk bijvoeglijk naamwoord. Voorbeelden zijn een ‘windstille heer op leeftijd’ en ‘verticale ontspanning’, als synoniem van een cocktailparty (beide uit ‘Een jongeman uit Oslo, Ping pong, 1954). Kees Fens omschreef Carmiggelt dan ook eens als de ‘meester van het adjectief’. Karakteristiek voor Carmiggelts stijl is voorts het gebruik van archaïsmen, over- en understatements, vergelijkingen, metaforen en personificaties.

Techniek

De gedichten van Carmiggelt zijn vormtechnisch van grote eenvoud. Ze bestaan meestal uit vier of vijf kwatrijnen, en volgen een gekruist (a-b-a-b) of omarmend (a-b-b-a) rijmschema. Ook in de gedichten valt Carmiggelts voorkeur voor het spelen met woorden op. Zo toont hij zich frivool in het gebruik van rijmwoorden. In ‘De minor poet’ (Al mijn gal) staan de versregels: ‘Hij zag zich al gedundrukt door Van Oorschot/ en mompelde: “Ga ik dan niet teloor, God?”.’ En in ‘Samen op reis’ (eveneens

uit Al mijn gal): ‘Dat komt ook van dat enge hangen zo.../ Kun jij nou niet alléén naar Michelangelo?’ In ‘Tot U’, het eerste gedicht uit zijn eerste bundel (Het jammerhout, 1948), reflecteert Carmiggelt op zijn technische capaciteiten als dichter, en stelt zich - geheel in lijn met zijn thematiek - bescheiden op:

Ontwikkeling

Carmiggelt heeft lang bekendgestaan als een menslievende, glimlachende relativist. Dat imago had hij vooral te danken aan zijn vroegste schrijversjaren, waarin de kolderieke verhalen de overhand hadden. Deze beschrijven dikwijls absurde situaties, waarin de ‘ik’ een vrolijk slachtoffer wordt van zijn eigen onhandigheid of een toevallige samenloop van omstandigheden. Later worden de Kronkels tragischer, en ingetogener van toon. De ‘ik’ treedt steeds minder op als handelend personage. Carmiggelt zelf zegt over zijn ontwikkeling: ‘Als je al m'n bundels naast elkaar legt, dan zie je dat het langzaam verandert, de manier van schrijven, de toon, de belangstelling; als je mijn eerste bundel naast mijn laatste legt is er een hemelsbreed verschil [...]. En dan geloof ik wel, dat het in zijn algemeenheid juist is, dat ik wat somberder, beschouwender word, omdat ik natuurlijk... je wordt ouder, dan word je niet lolliger, tenminste ik niet [...].’ (Ros 1972)

Kunstopvatting

Nooit heeft Carmiggelt zich als literator beschouwd. Tot aan zijn dood stond hij in het telefoonboek als journalist vermeld. Carmiggelt schreef ‘stukkies’, zoals hij het zelf noemde, en was dan ook verbaasd - maar vereerd - wanneer zijn werk met een letterkundige prijs werd onderscheiden. In het voorwoord van Een stoet van dwergen (1961) schrijft hij, terugblikkend op een

kwart eeuw stukjesproductie: ‘Een gefrustreerde romannensmid heb ik mij nooit gevoeld. De korte vorm is de mijne. En de post, die bij een krant omvangrijk pleegt te zijn, bevestigt mijn indruk dat het zin heeft de mensen, bij tijd en wijle, aan het lachen te maken. Ik blijf dat zien als een toch wel aantrekkelijke taak. En ook als een oeverloos, gecompliceerd métier, waarvan ik de knepen nog maar zeer gedeeltelijk ken.’

Relatie leven/werk

In de Kronkels is een duidelijke relatie tussen werk en leven van de ‘stukjesschrijver’ te herkennen. Toch is Kronkel niet te vereenzelvigen met Simon Carmiggelt. Het is dan ook niet zonder reden een pseudoniem. Carmiggelt gebruikte vaak aspecten uit de werkelijkheid voor zijn cursiefjes, maar waakte ervoor zijn privéleven al te zeer naar zijn werk te kopiëren. Zo werd zijn broer Jan, in de oorlog in een concentratiekamp overleden, in een Kronkel tot ‘vriend Piet’.

Wanneer de ik-verteller handelend optreedt, geeft Carmiggelt hem bewust de rol van schlemiel. De schrijver zegt hierover in een interview: ‘Pratend met m'n vrouw is er een bepaalde rolverdeling, in die zin dat zij een beetje de spitse dingen zegt en dat ik daar enigszins het slachtoffer van ben. Dat wordt bewust gedaan, omdat het, geloof ik, omgekeerd voor een lezer hinderlijk zou zijn, als de “ik” de man is die het altijd zo leuk zeggen kan, dat wekt een hekel op.’ (Ros 1972). En, in een vraaggesprek met Luc Verhuyck en Theo Jochems (1975): ‘Je maakt van jezelf iemand die een bepaalde houding heeft, die niet helemaal overeenkomt met je eigen echte ik, maar met het ik dat je in het verhaal gebruiken kunt.’

Hoewel de sympathie van de vertelinstantie in de Kronkels ligt bij de eenvoudige man of vrouw, treedt zij niet op als hun woordvoerder. Integendeel: de ik-verteller geeft er regelmatig blijk van over aanzienlijke culturele bagage te beschikken. Vaak verwijst hij, ook Bralleput in zijn poëzie overigens, naar schrijvers, dichters en denkers die als highbrow bestempeld zouden kunnen worden. De Kronkels bevatten citaten - en dit is slechts een zeer kleine selectie - uit het werk van Couperus, Tsjechov, Gide, Dickens, Poe, Nietzsche, Boutens en Vondel.

Visie op de wereld

‘Schrijven en lachen is de rug toekeren/ aan 't droevig lot’, luidt het in ‘Tot U’ (Het jammerhout, 1948). Die instelling kan illustra-

tief worden genoemd voor Carmiggelts levenshouding. Achter de humoristische verhalen gaat een schrijver schuil die maatschappelijke ontwikkelingen, en het leven zelf, vaak met lede ogen beziet.

Aan het begin van zijn carrière maakte Carmiggelt met Gerrit Jan van Heuven Goedhart, hoofdredacteur van Het Parool, de afspraak in zijn Kronkels niet over de actualiteit te hoeven schrijven. Omdat in de boekuitgaven van zijn Kronkels vooral die cursiefjes zijn opgenomen die zich inderdaad onttrekken aan de actualiteit, wordt vaak vergeten dat Carmiggelt regelmatig wél commentaar gaf op politieke of maatschappelijke ontwikkelingen. Een voorbeeld daarvan is zijn bemoeienis met de standpunten die in de Nederlandse media werden ingenomen ten aanzien van de Korea-oorlog. Carmiggelt sympathiseerde met de Verenigde Staten, wat uiteindelijk leidde tot een breuk van de schrijver met De Groene Amsterdammer, destijds pleitbezorger van de ‘derde weg’. Ook in de gedichten van Bralleput, zoals ‘De Rusland-Deskundige (Al mijn gal), ‘De vrijheid, och...’ en ‘De jonge dichter’ (beide uit Fabriekswater, 1956) is het engagement van Carmiggelt terug te vinden.

Vaak schreef Carmiggelt in zijn Kronkels ook over zijn vele vrienden uit de kunst- en theaterwereld, zoals Geert van Oorschot, Annie M.G. Schmidt, Fons Rademakers, Wim Kan en Gerard Komelis van het Reve.

Traditie / Verwantschap

Het proza van Carmiggelt - zeker het vroege - is sterk verwant aan dat van Willem Elsschot, met name door de manier waarop emotionaliteit door het verstand wordt beteugeld. In de vroegste Kronkels zijn zelfs vlamismen te herkennen. Carmiggelt schrijft in het voorwoord van Een stoet van dwergen (1961) over zijn proza tussen 1936 en 1940: ‘Elsschots dominerende invloed op mijn stijl is daar evident. Pas jaren later heb ik mij er naar vermogen van bevrijd.’ De titel van deze bundel ontleende Carmiggelt overigens aan de Vlaamse schrijver, die de hem door Carmiggelt toegezonden Kronkels liefkozend een ‘stoet van dwergen’ had genoemd.

Een andere bron van inspiratie in de beginperiode waren de ‘Falklandjes’, de korte stukjes van Herman Heijermans in Vooruit, de Haagse editie van Het Volk. Uit de Kronkels blijkt

voorts dat Carmiggelt bewondering had voor schrijvers als Anton Tsjechov, Kurt Tucholsky, W.F. Hermans, Remco Campert, Nescio, Annie M.G. Schmidt, Martinus Nijhoff en Gerard Reve. Met die laatste deelde hij een voorkeur voor ironie en het gebruik van archaïsmen. Bovendien correspondeerden Carmiggelt en Reve enkele jaren met elkaar.

Vele Nederlandse columnisten en schrijvers van korte verhalen zijn beïnvloed door Carmiggelt, met name Marijke Höweler en Kees van Kooten. Als jongen trachtte Van Kooten de stijl van Carmiggelt te kopiëren, en ondertekende zijn bijdragen aan de schoolkrant met ‘Krinkel’. Ook in het latere werk van Van Kooten is verwantschap met dat van Carmiggelt te bespeuren, zowel in stijl - een voorliefde voor het understatement en het neologisme - als in thematiek.

Kritiek

Met de toekenning van de P.C. Hooftprijs 1974 voor zijn verhalend proza kreeg Carmiggelt officiële erkenning als literator. Niet dat hij om die erkenning gevraagd had; de schrijver beschouwde zich, als gezegd, in de eerste plaats als journalist. Die bescheiden opstelling is er wellicht de oorzaak van dat de literaire kritiek overwegend welwillend tegenover Carmiggelts werk stond. De literaire kwaliteiten van zijn proza werden algemeen erkend; ook vóór de uitreiking van de P.C. Hooftprijs, zoals recensies van schrijvers en wetenschappers als Kees Fens, Paul Rodenko en Anton Koolhaas laten zien. Tegelijkertijd echter zorgde de grote populariteit van Carmiggelt, in combinatie met het genre dat de schrijver beoefende en diens grote productiviteit, voor kwalificaties die als negatief kunnen worden beschouwd. Zo omschreef Koolhaas zijn werk als ‘gebruiksliteratuur’ en noemde W.F. Hermans Carmiggelt een ‘literaire grootindustrieel’.

Publieke belangstelling

Bij zijn overlijden in 1987 is er alom waardering voor de stilistische kwaliteiten van de schrijver, en voor de invloed die er van zijn werk uitging. ‘De Kronkels hebben de Nederlandse taal “ontplechtigd”’, schreef Bas Roodnat in NRC Handelsblad. Carmiggelts doorbraak naar het grote publiek kwam met de bundel Honderd dwaasheden (1946). Vanaf dat moment heeft hij zich altijd kunnen verheugen in een grote populariteit. In de jaren zestig en vroege jaren zeventig was hij op het toppunt

van zijn roem. Gedurende de jaren zestig verkocht de schrijver jaarlijks honderd- tot honderdvijftigduizend exemplaren van zijn nieuwste bundel.

Enige tijd verzorgde Carmiggelt komische optredens met Annie M.G. Schmidt, en vanaf 1965 droeg hij zijn Kronkels als ‘dagsluiter’ van de VARA-uitzending voor op tv. Duke Ellingtons nummer ‘In a sentimental mood’, gebruikt als tune van het programma, werd hierdoor weer populair in Nederland. Volgens een opiniepeiling in maart 1973 was Carmiggelt de meest bewonderde Nederlandse auteur. Ook indirect verwierf het werk van de schrijver faam: naast zijn Kronkels en poëzie schreef hij teksten voor bevriende cabaretiers als Wim Kan en Wim Sonneveld. Sonnevelds beroemde ‘Croquettenconference’ is geschreven door Carmiggelt. Ter gelegenheid van diens zeventigste verjaardag is over Carmiggelt een film gemaakt door Bert Haanstra: Vroeger kon je lachen (1983).

3. Primaire bibliografie

NB: niet opgenomen in deze bibliografie zijn: herdrukken van meerdere titels in een band, wanneer de titel van deze herdruk een onverkorte en ongewijzigde weergave is van alle erin opgenomen titels. Tussen 1953 en 1981 publiceerde Carmiggelt jaarlijks een ‘feestgeschenk’ onder de titel Speciaal voor u. Deze uitgaven van Het Parool zijn niet afzonderlijk opgenomen.

4. Secundaire bibliografie

111 Kritisch lit. lex.
november 2008