Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jan Campert

door Willem Maas

1. Biografie

Jan Remco Theodoor Campert werd geboren op 15 augustus 1902 in Spijkenisse. Hij bracht zijn jeugd door in Westkapelle, toen een tamelijk geïsoleerde kustplaats op Walcheren. Zijn vader had zich hier per 1 mei 1905 gevestigd als huisarts. Van 1915 tot 1918 bezocht Jan Campert de gemeentelijke hbs met driejarige cursus in Vlissingen. Daarna bezocht hij de tweejarige Handelsschool, die hij niet afmaakte; in de loop van het tweede jaar verliet hij de school voor een baan bij de Twentsche Bank in Amsterdam. Daar bleef hij werkzaam tot 1926.

In dat jaar werd Campert journalist, aanvankelijk bij plaatselijke kranten en streekbladen. In 1927 kwam hij in dienst bij De Nieuwsgier. Dagblad voor Westelijk 's-Gravenhage, dat begin 1929 werd voortgezet onder de titel De Nieuwsbron. Algemeen Nederlandsch Dagblad. Hij schreef aanvankelijk vooral toneelrecensies, al snel ook een dagelijkse column op de voorpagina onder de titel ‘Vuurvliegjes’. Later schreef hij voor verschillende kranten. Als criticus leverde hij bijdragen aan tijdschriften als De Gids, Groot-Nederland, Nederland, De Tooneelspiegel. In Helikon en Criterium publiceerde hij gedichten.

Campert leidde een onregelmatig bestaan dat gekenmerkt werd door verschillende verhoudingen, een fors drankgebruik en een chronisch geldgebrek. Hij woonde afwisselend in Amsterdam en in Den Haag. Twee keer was hij korte tijd getrouwd. In 1928 trouwde hij de actrice Joekie Broedelet. Uit dit huwelijk werd in 1929 een zoon geboren, Remco Campert. Na vier jaar werd de echtscheiding uitgesproken. Vier jaar later trouwde Campert

opnieuw, nu met de schrijfster Clara Eggink. Dit huwelijk, waaruit geen kinderen werden geboren, hield slechts tweeënhalf jaar stand.

Tijdens de Bezetting nam Campert niet in alle opzichten een principiële houding aan. Waarschijnlijk gedreven door geldgebrek zag hij geen bezwaren tegen een baan waaraan politiek bedenkelijke kanten zaten. Hij solliciteerde bijvoorbeeld nog naar een functie bij het inmiddels gelijkgeschakelde Algemeen Nederlandsch Persbureau (ANP). Anderzijds had hij al in 1933 in zijn gedicht ‘Ballade der verbrande boeken’ het nationaalsocialisme in Duitsland aan de kaak gesteld. Ook schreef hij met het gedicht ‘De achttien dooden’ het bekendste verzetsgedicht. Campert raakte bij het actieve verzet betrokken, maar er blijven hardnekkige geruchten dat geldgebrek ook een motief voor zijn betrokkenheid zou zijn geweest. Op dinsdag 21 juli 1942 werd hij gearresteerd bij een poging joden over de Belgische grens te brengen. Tot oktober zat hij gevangen in Breda. Later in die maand bracht men hem naar het kamp te Haaren bij St. Michielsgestel. Daarvandaan werd hij via Amersfoort naar het concentratiekamp Neuengamme overgebracht. Hier overleed hij op 12 januari 1943. Of hij bezweek aan de vele ontberingen, of dat hij werd vermoord door medegevangen wegens verraad, zoals ook is beweerd, is niet met zekerheid vastgesteld.

Op 18 augustus 1947 werd bij een besluit van de gemeenteraad in Den Haag de Jan Campert-stichting in het leven geroepen, die door middel van jaarlijks uit te reiken prijzen een ‘blijvende herdenking aan de strijd der Nederlandse letterkundigen in de jaren 1940-1945’ wilde bewaren. In 1982 componeerde Herman Strategier de muziek bij Camperts postuum uitgegeven gedicht ‘Lof van Walcheren’. ‘De achttien dooden’ is in het Engels vertaald, de roman Wier in het Noors.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling / Relatie leven/werk

Jan Campert is de geschiedenis in gegaan als de dichter van De achttien dooden. Het gedicht werd tijdens de oorlog als rijmprent in grote oplagen uitgegeven, en groeide na de oorlog uit tot het verzetsgedicht bij uitstek. Campert schreef het nadat hij op 5 maart 1941 hoorde van de doodvonnissen van vijftien verzetslieden van de illegale groep De Geuzen en drie stakers bij de Februaristaking. Het gedicht werd in 1943, een maand na Camperts dood, uitgebracht als rijmprent met een tekening van Fedde Weidema:

Aldus het eerste van de in totaal zeven strofen. Al snel vond er mythevorming plaats rondom het gedicht. Campert zou het in de gevangenis hebben geschreven en zelf één van de achttien ter dood veroordeelden zijn geweest. Er verschenen vele duizenden exemplaren die het begin betekenden van uitgeverij De Bezige Bij. Door de inkomsten uit de rijmprent kon de jonge uitgeverij veel geld inzamelen voor verzetswerk.

Dat Campert heel wat meer poëzie heeft geschreven en ook nog proza, is inmiddels vrijwel vergeten. Toch had hij voor hij ‘De achttien doden’ schreef, naast veel journalistiek werk al een reeks dichtbundels en een aantal romans gepubliceerd.

Traditie / Verwantschap
Kritiek

Campert debuteerde als twintigjarige met een bundel die hij gezamenlijk publiceerde met Henne Scholten: Refereinen (1922). Drie jaar later verscheen, nu van Campert alleen, de bundel Verzen (1925). De voornaamste thema's in deze bundels zijn herfst, weemoed en godsverlangen. Zijn wijze van schrijven

deed sterk denken aan het werk van dichters als P.C. Boutens, A. Roland Holst en Geerten Gossaert. In zijn recensie van Verzen zette Martinus Nijhoff de toon voor volgende kritieken door Campert als epigoon te kwalificeren. Hij noemde hem een ‘botanist’, een navolger van de ‘ijle hooggestemdheid van dictie’ en een ‘zekere wereldvreemdheid van sentiment’ van P.C. Boutens. Bovendien publiceerde Campert volgens Nijhoff te veel en was het dichten een maniertje voor hem geworden.

Ontwikkeling
Kritiek

Tot 1928 publiceerde hij nog twee bundels die inhoudelijk sterk leken op de voorafgaande: vol beschouwelijke gedichten met een elegische toon en traditioneel van vorm. Daarna droogde Camperts dichtader enige tijd op en legde hij zich toe op het proza. Pas na acht jaar publiceerde hij met Verwilderd landschap (1936) een nieuwe bundel. Het stigma van epigoon bleef echter onverkort gehandhaafd. Volgens de kritiek was de enige echte verandering dat Campert zich nu door andere dichters had laten beïnvloeden. Zo zag Menno ter Braak bijvoorbeeld naast invloeden van A. Roland Holst ook die van J.W.F. Werumeus Buning, Anthonie Donker en... Nijhoff. Anderen noemen nog J.H. Leopold, Karel van de Woestijne en J.C. Bloem. Ter Braak vatte dit samen in de constatering: ‘In Camperts werk is de gansche terminologie van een dichtergeneratie nog eens herleefd, maar zonder dat de dichter er nieuwe elementen aan wist toe te voegen.’ Weliswaar viel er technisch op de gedichten weinig af te dingen, er sprak echter geen persoonlijkheid uit. Du Perrons oordeel was nog dodelijker: ‘A. Roland Holst en Buning, met banale rijmvaardigheid en burgermansgevoeligheid nagedicht, vormen de cocktail Campert.’

Thematiek / Stijl / Ontwikkeling

Pas in Huis en herberg (1941) en Sonnetten voor Cynara (1942) lijkt Campert een eigen toon gevonden te hebben. Het is de toon van heimwee naar de verloren prilheid van de jeugd, zijn liefde voor het (duin)landschap en de zachte weemoed over door eigen toedoen verloren liefdes. Uit zijn gedichten spreekt nu wel een eigen persoonlijkheid. Zijn biograaf Hans Renders ziet een ontwikkeling naar liefdesgedichten met een eigen toon naast politiek geëngageerde verzen. Daarnaast is duidelijk dat de latere gedichten een sterker autobiografisch karakter hebben dan Camperts eerdere poëzie. In Huis en herberg nam hij naast enkele

gedichten over Amsterdam een autobiografisch getint ‘poëtisch journaal’ op en in de Sonnetten voor Cynara zijn duidelijke verwijzingen te vinden naar Camperts tweede echtgenote Clara Eggink. Een typerend gedicht uit deze periode in het werk van Campert is het derde gedicht uit de Sonnetten voor Cynara:

Thematiek / Stijl

Naast gedichten als dit schrijft de latere Campert verzen die getuigen van maatschappelijke betrokkenheid. Die gedichten - en dat geldt ook voor ‘De achttien doden’ - doen voor een hedendaagse lezer echter nogal pathetisch en hier en daar onhandig aan. In zijn geëngageerde poëzie overheerst de retoriek en blinken de gedichten eerder uit door goede bedoelingen dan in oorspronkelijke formulering. Dat komt overigens in dat genre wel vaker voor. Zo luidt een strofe uit de ‘Ballade der verbrande boeken’;

Kritiek

Het eindoordeel over Camperts dichterschap valt in de kritiek niet gunstig uit Hoewel er - naast de bovengenoemde kritische opmerkingen - ook lovende commentaren waren, heeft Camperts poëzie nooit grote waardering geoogst. Nog in 2005 schrijven Gillis Dorleijn en Wiljan van den Akker over de betekenis van de dichter Jan Campert dat zijn poëzie ‘geen beeld [heeft] nagelaten’. Daar is een aantal verklaringen voor te geven. Om te beginnen publiceerde Campert in een hoog tempo bundels met gedichten die veel op elkaar leken. Ook hoorde hij niet duidelijk bij een groep of stroming en manoeuvreerde hij soms onhandig in het literaire milieu. Als criticus ontwikkelde hij geen eigen visie, maar bleef hij te veel een echo van Nijhoff. Daarnaast was hij te veel journalist om binnen de letteren serieus genomen te worden. Zijn smaak paste ook niet binnen de heersende opvattingen. Zo was hij negatief over Du Perrons Land van herkomst en prees hij auteurs als A. den Doolaard, Antoon Coolen en Johan Fabricius. Ten slotte raakt hij het stigma van epigonisme pas laat kwijt.

Thematiek

Behalve gedichten schreef Campert ook een aantal romans en novellen. Hij begon met enkele detectives, die hij schreef in samenwerking met derden. Met Ben van Eysselsteyn schreef hij Het Chineesche mysterie, 'n Nederlandsche detective-roman (1932) en met Willy Corsari Klokslag twaalf (1933). Het waren werkjes met een geringe literaire pretentie, ontspanningsliteratuur, geschreven om er wat geld mee te verdienen.

Stijl / Techniek

Serieuzer van opzet waren de twee romans die hij alleen publiceerde. Beide teksten passen binnen de Nieuwe Zakelijkheid. Typerend voor deze in de jaren dertig ontstane nieuwe stroming was de journalistieke inslag en het gebruik van reportageachtige elementen. Men hanteerde een kortere, bondiger en zakelijker

stijl dan tot dan toe gebruikelijk was in literaire romans en stelde actuele maatschappelijke, zakelijke of industriële onderwerpen aan de orde.

Thematiek

Bij Campert komt daar nog bij dat hij in beide romans niets wil betogen of uitdragen; hij beschrijft alleen. Een boodschap of moraal ontbreekt. Beide romans spelen zich af in een afgesloten wereld, een speciaal gebied van de samenleving dat ontoegankelijk is voor buitenstaanders.

In Die in het donker (1934) is dat de Amsterdamse onderwereld, een milieu dat Campert goed blijkt te kennen. Hij beschrijft het als het ware van binnenuit, met empathie en zonder een moreel oordeel uit te spreken. Zijn sympathie ligt bij de eenvoudige sappelaars die geen andere weg zien om het hoofd boven water te houden dan de misdaad. In sommige opzichten moet Campert zich hebben herkend in de mensen uit het milieu dat hij in deze roman beschrijft. Hij laat goed zien hoe de hoofdpersoon, een door het harde leven in de crisisjaren gefrustreerde man, langzaam afglijdt naar een bestaan aan de zelfkant. Ook als hij via een oude schoolvriend de gelegenheid krijgt uit het criminele leven te stappen, doet hij dat niet - hij is al te zeer gewend aan het makkelijke geld. Zo wordt hij ook na een korte aarzeling pooier. Campert maakt geen gewetenloze schurk van hem: als hij aan het einde van de roman een fatale doodslag pleegt, bekommert hij zich om zijn slachtoffer - in plaats van te vluchten, wat hij gemakkelijk had gekund.

In Wier (1935) is de besloten dorpsgemeenschap van Westkapelle, het dorp waar Campert opgroeide, het decor. De weduwe Tanne Ingelse is lichtwachter. Ze staat letterlijk en figuurlijk volledig buiten de dorpsgemeenschap. Een verhouding die ze heeft met een stroper, verbreekt ze. Ze krijgt vervolgens een verhouding met Gabe Vader, die de pacht van zijn boerderij heeft verloren. Omdat hij geen inkomsten meer heeft, had hij zijn verhouding met de dochter van een rijke boer moeten verbreken. De stroper neemt de verhouding tussen Gabe en Tanne hoog op. Het loopt uit op een nachtelijk gevecht waarbij Gabe hem met een messteek ombrengt. Samen met Tanne laat Gabe in dezelfde nacht het lijk bij eb in zee. De moord wordt niet ontdekt; het leven op het land herneemt zijn

gewone gang.

Stijl

Campert laat de personages uit het boek ter bevordering van de couleur locale een gestileerd dialect spreken, zoals ook Antoon Coolen, Stijn Streuvels en A.M. de Jong dat deden. Daarbij gaat het wel eens mis. Het Zeeuws van Campert vertoont bijvoorbeeld Brabantse trekken. ‘Rien’ in plaats van ‘rein’, een kind dat ‘vaders’ zegt in plaats van ‘vader’, ‘dat is eenen anderen geval’ en aanspreekvormen als ge, gij en gie. Ook laat Campert een boer in het Zeeuws uit de Bijbel lezen. In de uitgebreide en vaak lyrische beschrijvingen van de zee, het Walcherse duinlandschap en de akkers daarachter, valt duidelijk Camperts liefde voor de streek van zijn jeugd terug te vinden.

Kritiek

De kritiek vond Wier als streekroman geslaagd, maar uitte wel bezwaren tegen de plotontwikkeling: een echte spanningsboog ontbreekt en Campert werkt traag en onhandig naar de ontknoping toe. Als schildering van het milieu van een typisch geïsoleerd boeren- en visserdorp in de crisisjaren vond men het boek echter geslaagd en stelde men het op gelijke hoogte als bijvoorbeeld Dorp aan de rivier of de boeken van Herman de Man en A. den Doolaard.

Relatie leven/werk

In Slordig beheer (1941), zijn laatste prozawerk, beschrijft Campert zijn ongeregelde leven als bohemien in Amsterdam, dat vooral cirkelt om affaires met verschillende liefdes. Het is, naast de poëzie van de Sonnetten voor Cynara, zijn meest onverhuld autobiografische werk. Beide behandelen het thema van het verlies van een grote liefde door de fouten en gebreken van de hoofdpersoon. Slordig beheer is deels een antwoord op Liefde en goudvisschen van Jacques Gans. Campert en Gans beminden eenzelfde vrouw en vochten om haar een duel in de sneeuw uit, dat in beide boeken wordt beschreven; door Campert - als in zijn andere romans - wat afstandelijker en onthechter dan door Gans.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

Campert was vooral een journalist met literaire ambities. Zijn kunstopvatting was weinig origineel en duidelijk verwant aan de laat negentiende-eeuwse Parijse bohème. In de officiële literatuur was hij een buitenstaander met een duidelijke sympathie voor figuren die zich - net als hij - in de marge van de samenleving ophielden. Hier ligt ook het verband met zijn engagement met de slachtoffers van het fascisme, van verboden Duitse

auteurs tot ter dood veroordeelde verzetslieden.

Publieke belangstelling

Jan Campert oogstte zijn roem voornamelijk postuum. Vooral zijn poëzie werd na de oorlog verschillende malen opnieuw onder de aandacht gebracht. Niet alleen werden zijn verzamelde gedichten gebundeld, er verschenen tussen 1962 en 2004 ook drie bloemlezingen. Ook zijn proza werd enkele malen herdrukt.

Bij de herdrukken van Camperts poëzie zal zeker de symboolwaarde een rol gespeeld hebben, de mythe die was ontstaan rond zijn persoon en enkele gedichten, met name De achttien dooden en het veertiende sonnet uit Sonnetten voor Cynara: ‘Rebel, mijn hart, gekerkerd en geknecht’.

Zijn andere werk, de romans incluis, werd als verdienstelijk beschouwd en soms ook als veelbelovend. Door zijn tragische dood heeft Campert niet de kans gekregen om te bewijzen dat hij meer was dan de dichter van ‘De achttien dooden’.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

117 Kritisch lit. lex.
mei 2010