Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

H.M. van den Brink

door Nora van Laar

1. Biografie

Hans Maarten van den Brink werd op 30 oktober 1956 geboren in een katholiek gezin in Oegstgeest, waar zijn vader als psycholoog was verbonden aan de psychiatrische inrichting Endegeest. Toen Van den Brink tien jaar oud was, scheidden zijn ouders. Daarna werd hij, samen met zijn twee broers, alleen opgevoed door zijn moeder.

Na wat ongeregeld werk en een afgebroken studie Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Leiden ging Van den Brink de journalistiek in, eerst als freelancer en vanaf 1981 in vaste dienst bij NRC Handelblad waar hij eindredacteur van de kunst- en cultuurpagina's werd en achtereenvolgens correspondent in de Verenigde Staten en Spanje. Van 1995 tot 2001 was hij hoofdredacteur televisie van de VPRO. Daarna nam hij een jaar vrijaf om zich aan het schrijven te wijden. Later vervulde hij verschillende functies, onder andere als bestuurslid en interim-voorzitter van het Fonds voor de Letteren, bestuurslid van de Stichting Lezen en lid van de Amsterdamse Kunstraad. In 2004 werd Van den Brink benoemd tot directeur van het Rotterdamse Kunstcentrum Witte de With.

Van den Brink debuteerde met gebundeld journalistiek werk. Zijn eerste fictionele werk, de roman De vooruitgang, verscheen in 1993. Daarna volgde Over het water, een novelle die in verschillende Europese talen werd vertaald en werd genomineerd voor de Generale Bank Prijs (1998), de ECI-prijs (1999), de Libris Literatuurprijs (1999) en de Gouden Uil (1999). De Franse vertaling werd voorgedragen voor zowel de Prix Fémina als de Prix Médicis étranger (beide 2000) en in 2002 kwam de

Engelse vertaling op de shortlist van de Foreign Fiction Prize van het Britse dagblad The Independent en de Arts Council. In hetzelfde jaar werd het boek onderscheiden met de Euregio Literatuurprijs. Van den Brinks volgende roman, Hart van glas, verscheen in het Frans en Italiaans. ¡España!, de bundel verhalen van Nederlandse schrijvers over Spanje die de schrijver met zijn vrouw Jinke Obbema samenstelde, is vertaald in het Duits. Daarnaast is Van den Brink journalistiek werk blijven schrijven, waaronder een column in Vrij Nederland.

Van den Brink woont in Amsterdam.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

In 1998 verschijnt Boven de grond in Washington en New York. Berichten uit een nieuw Amerika, een bloemlezing uit het journalistieke werk dat H.M. van den Brink schreef toen hij correspondent was in de Verenigde Staten ten tijde van het presidentschap van Ronald Reagan. Deze artikelen zetten meteen de toon voor een paar thema's die in Van den Brinks fictionele werk een belangrijke rol zullen gaan spelen: het vinden van de waarheid en het belang van uiterlijke schijn.

Het eerste hangt samen met het feit dat hij steeds weer moet ontdekken dat feiten maar moeilijk te achterhalen zijn of worden gemanipuleerd. De waarheid vertellen wordt zo een moeilijke zaak.

Het thema staat centraal in Van den Brinks debuutroman De vooruitgang (1993), waarin een journalist van een Spaans landelijk dagblad naar het platteland trekt om een drievoudige moord te verslaan. Maar de man weet meteen dat hij de waarheid niet zal kunnen achterhalen: de dorpsbewoners komen allen met een andere versie van de toedracht van het gebeuren en vermoeden ieder een andere oorzaak. Bovendien zoeken de mensen, afhankelijk van hun politieke overtuiging, op uiteenlopende wij zen naar de waarheid. De jonge verslaggever van de plaatselijke courant heeft een andere visie dan zijn collega. Die twijfelt niet en is dan ook van plan de ware gebeurtenissen rond de moorden te onthullen.

Visie op de wereld

Het is verleidelijk in de mening van de oudere journalist Van den Brinks eigen visie op het vak te zien. In De dertig dagen van Sint Isidoor (1994) bijvoorbeeld tracht hij zich in zijn hoedanigheid van journalist een mening te vormen over stierenvechten. Maar nadat hij tijdens de Madrileense Feria de San Isidro een maand lang op de tribune van de arena heeft gezeten en de voors en tegens heeft afgewogen, blijft hij het antwoord schuldig op de vraag of men mag genieten van het langzaam doodmaken van een dier. Ook voor hemzelf is de waarheid dus niet eenduidig; hij gebruikt zijn artikelen dan ook alleen om het onderwerp uit te diepen en niet om te oordelen.

Thematiek / Techniek

Het thema dat de werkelijkheid afhankelijk is van iemands visie óp die werkelijkheid, komt in Van den Brinks fictionele werk

ook naar voren in de keuze van zijn gezichtspunt. Telkens weer presenteert hij het verhaal vanuit één enkel personage, met de voorkeur voor de personale situatie, waarbij het perspectief langdurig (De vooruitgang) of gedurende de hele tekst bij één enkele figuur (Hart van glas, 1999) ligt. In de novelle Over het water (1998) maakt Van den Brink gebruik van de personagegebonden ikverteller.

Binnen deze versmalde blik op het gebeuren vindt regelmatig projectie door de hoofdpersoon plaats. Voor de door een minderwaardigheidscomplex beheerste Anton, verteller uit Over het water, vormt zijn roeimaat David, met wie hij successen viert in de twee-zonder-stuurman, het brandpunt van die projectie. De jongen kan zich niet voorstellen dat iemand uit de betere kringen wil sporten met een eenvoudige arbeidersjongen als hij. In de volgende roman, Hart van glas, is het de succesvolle projectontwikkelaar Erik Loeff die zijn gevoelens en wensen projecteert op Julia, de femme fatale die zijn ondergang veroorzaakt. Het perspectief is hier helemaal bedrieglijk, omdat Loeff wel eens een psychiatrisch patiënt zou kunnen zijn, die lijdt aan glaswaan, een aandoening waarbij de lijder denkt van glas te zijn en bang is te breken. Wat David en Julia zelf van de situatie vinden, blijft onbekend: beiden doen hun mond amper open. Ze worden neergezet zoals de anderen hen zien en dan nog heel summier.

De gewoonte zaken vaag of helemaal niet te benoemen, blijft bij Van den Brink niet beperkt tot de personages. Ook de ruimte en de tijd waarin de verhalen zich afspelen, zijn zelden scherp gemarkeerd. In De vooruitgang worden de plaatsen met een initiaal aangeduid en in Over het water en Hart van glas is Amsterdam alleen te herkennen voor wie in die stad thuis is. Zo wordt aan het begin van Over het water het feit dat dat deel van het verhaal zich in de laatste winter van de Tweede Wereldoorlog afspeelt, niet aangegeven door het woord ‘oorlog’, maar onder meer doordat er sprake is van naar het oosten overvliegende bommenwerpers tijdens een ijskoude winternacht.

Alles bij elkaar zetten setting en vertelsituatie de hoofdfiguur apart. Daardoor stijgen de verhalen boven het persoonlijke

verhaal van het individu uit en bieden ze een universele waarheid. Het gevolg is dat onder het aan de oppervlakte tredende verhaal van bijvoorbeeld een journalist die een paar moorden verslaat, een belangrijker verhaal speelt, in De vooruitgang bijvoorbeeld over de vraag naar wat waarheid is.

Thematiek / Verwantschap

Het tweede, maar niet minder belangrijke thema dat al in Boven de grond in Washington en New York aan de orde komt, is dat van de uiterlijke schijn die voorrang krijgt op functionaliteit en zingeving, in de Verenigde Staten onder andere herkenbaar in de voorkeur voor de bouw van luxe wolkenkrabbers ten koste van betaalbare woningen. Door dit onderwerp aan de orde te stellen sluit Van den Brink aan bij Miguel de Unamuno (1864-1936), die het motto levert voor de roman De vooruitgang. Deze Spaanse auteur zette zich af tegen de moderne tijd die zich in zijn ogen steeds meer op de materie en de rede richtte, daarmee geest en godsdienst verwaarlozend.

Thematiek / Visie op de wereld

Van den Brink laat al zijn hoofdfiguren de keuze tussen hart en verstand, waarbij hij hen allen voor het eerste laat kiezen. Tegen Hugo Camps (Humo, 16-11-1999) zegt hij: ‘Het genieten van het moment, het samenvallen van droom en daad, het een op een leven, ik ben er niet goed in. Maar ik verlang ernaar. Daar gaan al mijn boeken over.’ De keuze pakt voor Anton en voor Erik Loeff ongunstig uit. Maar in De vooruitgang laat de schrijver uiteindelijk de journalisten van leven ruilen, opdat ieder kan gaan schrijven wat - en ook leven zoals - hij wil. Daarmee wordt niet alleen ‘waarheid’ maar ook ‘vooruitgang’ een relatief begrip.

Thematiek / Techniek

De uitwerking van beide hoofdthema's wordt ondersteund door een uitgebreid netwerk van motieven, dat sterk bij draagt tot de interpretatie van de diepere betekenis van het verhaal. Daarbij toont Van den Brink een sterke voorkeur voor tegenstellingen. Het meest illustratieve voorbeeld is misschien wel de tegenstelling tussen beweging en stilstand in Over het water, in het water maar ook in het tramnet van de stad. De beweging staat daarbij voor het leven en stilstand voor de dood.

Met behulp van de tegenstelling geeft Van den Brink ook zijn personages meer gewicht, vooral door hun woonplaats en behuizing te benadrukken, waarmee hij hun afkomst en leef-

wereld kenschetst. Opnieuw biedt Over het water hiervan een goed voorbeeld, in de positionering van Anton als iemand die in een wijk woont die gebouwd is volgens de principes van de Amsterdamse School met zijn aaneengesloten gevels en kleine ramen, en die zich aansluit bij de roeivereniging aan de andere kant van de rivier, waar de duurdere huizen staan, de wereld van David. En ook Loeff en Julia, in Hart van glas, worden op deze manier tegenover elkaar gezet: hij in een duur grachtenappartement, zij in een flatje in een anonieme groeigemeente. In bredere zin wordt deze tegenstelling uitgewerkt in het koppel ruimte/benauwdheid. Zo verlangt Loeff, de man die overal gebouwen neerzet, naar open einders. Eenzelfde tegenstrijdigheid ontstaat wanneer hij zijn geliefde popmuziek hard aanzet, terwijl hij juist naar stilte en rust verlangt.

Relatie leven/werk

Tegen Pieter Steinz vertelde Van den Brink dat hij Loeffs dubbelzinnigheid bij zichzelf herkent. Dat wil echter niet zeggen dat hij puur autobiografisch schrijft. In een ander interview (Elsevier, 6-11-1999) verklaarde hij zelfexpressie niet tot zijn drijfveer: wat hij al heeft meegemaakt, hoeft hij niet meer in fictie om te zetten. Wel vindt hij in zijn persoonlijk leven de aanleidingen voor zijn boeken. Ieder boek begint voor hem met een abstract idee dat hij daarna verbindt aan een concrete locatie. Zo leverde de euforie die de schrijver zelf uit zijn roeicarrière kende, de stof voor Over het water. Een wandeling door de Amsterdamse Diamantbuurt met de Amstel vlakbij gaf het verhaal daarna achtergrond.

Kunstopvatting

In verscheidene vraaggesprekken licht Van den Brink zijn visie op het romanschrijven toe. Op de middelbare school kwam hij door Der kurze Brief zum langen Abschied van Peter Handke tot het inzicht dat hij de beschrijving belangrijker vindt dan de handeling. Bovendien is voor hem een roman meer dan een samenvoeging van de verschillende elementen uit de verhaalanalyse. In een bijdrage aan Het beslissende boek (2002), waarin Van den Brink zijn bewondering voor bovengenoemde roman uitspreekt, zegt hij: ‘Een roman is een puzzel die je wel uit elkaar kunt halen, terwijl je met een heleboel stukjes geen roman in elkaar kunt zetten. Het geheel is dus iets onberedeneerbaars. En op dat punt, waar je het niet meer uit kunt leggen en het toch

werkt, daar zit de kunst. Niet in een goed geconstrueerd plot, want dat is ambacht.’

In dit verband wijst hij verschillende keren op het gevaar van metaforen en symboliek, die een tekst zo moeilijk kunnen maken dat de lezer het idee krijgt dat hij geheimschrift moet ontcijferen om de essentie van het verhaal te kunnen vatten. Dat betekent echter niet dat Van den Brink kaal en onversierd schrijft, integendeel, maar voor hem staan stijlfiguren altijd in dienst van het verhaal. In een interview in Vox (2004) vat hij het bovenstaande als volgt samen: ‘Ik wil niet kiezen tussen vorm en inhoud, tussen woord en ervaring, nee, het woord dient vlees te worden.’ Een kunstwerk moet een echte sensatie opleveren en als hem dat lukt, spreekt hij van transsubstantiatie.

Stijl

Onder invloed van zijn moeder, die er als Duits immigrante op hamerde dat haar kinderen het Nederlands goed beheersten, raakte Van den Brink naar eigen zeggen gefixeerd op taal. In zijn journalistiek werk ontwikkelde hij een heldere stijl, die zich voortzet in zijn fictioneel proza. Daarbij maakt hij geregeld gebruik van vergelijkingen en personificaties. Vooral dat laatste stijlmiddel springt eruit, omdat de schrijver daarmee een verdieping van het gevoelsleven van de karakters tracht te bewerkstelligen. Zo maakt hij in Over het water van de roeiboot een verlengstuk van David en Anton door die als levend voor te stellen en neer te zetten als een snoek of libelle, en laat hij de emoties van beide jongens weerspiegelen in de natuur om hen heen.

Traditie

Door die combinatie van heldere stijl en aan de natuur ontleende omschrijvingen doemt al snel de naam Nescio als voorganger op. Ook omdat alle personages de neiging hebben te willen ontsnappen aan de dwingende normen van hun omgeving om de vrijheid daarbuiten te ervaren. De keuze tussen de beperktheid van met name het leven op kantoor, waar alle hoofdfiguren werken, en de buitenwereld speelt daarbij in Van den Brinks werk een belangrijke rol. Dit thema is al bekend uit het werk van Elsschot en uit een roman als De vergaderzaal van A. Alberts. Het enthousiasme voor de sport zoals dat in Over het water voorkomt, verbindt zijn werk met sportboeken als De renner van Tim Krabbé. In de projectie van de hoofdfiguur op de mensen

in zijn omgeving komt Van den Brinks werk overeen met onder andere Nooit meer slapen van W.F. Hermans.

Publieke belangstelling

Toen Van den Brinks artikelen over de stierengevechten, later gebundeld in De dertig dagen van Sint Isidoor, in NRC Handelsblad verschenen, zegde een aantal krantenlezers boos hun abonnement op. Maar tegelijkertijd kwamen er ook waarderende reacties van Nederlanders die zeiden de Spaanse traditie nu beter te begrijpen. Met zijn literaire werk bereikte Van den Brink het grote publiek pas met Over het water; het boek is inmiddels geliefd bij bijvoorbeeld leeskringen en op middelbare scholen. Het overige fictionele werk bereikte deze populariteit nooit.

Kritiek

Door de pers werd De vooruitgang redelijk goed ontvangen, al vielen bij de beoordeling wel termen als ‘cryptisch’, ‘onpersoonlijk’ of ‘klinisch’. Later zal Van den Brink zeggen dat hij te veel tijd had om het boek te schrijven, waardoor het te ingewikkeld in elkaar kwam te zitten en veel lezers de essentie ontging.

Heel anders is de overdonderende ontvangst van Over het water. Slechts in een enkele recensie komt een negatieve opmerking voor, zoals bij Aleid Truijens en Gerrit Jan Zwier, die sommige vergelijkingen te overdadig vinden, en bij Karel Ossyn, van wie het slot wel minder melodramatisch had gemogen. De enige werkelijk afwijkende mening is die van Annelies Vlaanderen; zij deelt mee niets met roeien te hebben en het daarom maar een weinig uitdagend verhaal te vinden.

Na de overvloed aan bewondering valt Hart van glas de meeste critici tegen. Ze vinden deze roman vooral saai, voorspelbaar, clichématig zelfs en even oppervlakkig als het onderwerp zelf. ‘Netjes doorsneeproza,’ oordeelt Carel Peeters, en Jeroen Vullings heeft het over ‘geliktheid’. Met terugwerkende kracht neemt de waardering voor Over het water nog toe.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

100 Kritisch lit. lex.
februari 2006