Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

L.P. Boon

door G.J. van Bork

1. Biografie

Op 15 maart 1912 wordt Lodewijk Paul Aalbrecht Boon te Aalst geboren. Zijn vader is rijtuigschilder, later auto- en huisschilder. Louis Paul Boon wordt katholiek opgevoed en bezoekt de parochiale lagere school te Aalst. Aalst is een kleine fabrieksstad waar de arbeidersbevolking zich al vroeg begint te organiseren om sociale verbeteringen af te dwingen.

Aanvankelijk heeft Boon vooral artistieke aspiraties. In 1926 meldt hij zich bij de Academie voor Beeldende Kunst in Aalst om er zich te bekwamen als kunstschilder. Na Karel Colson, die hij ontmoette op de bibliotheek van de katholieke werkmanskring, kwam hij hier in contact met de latere vrienden Maurice Roggeman, Robert van Kerckhoven en Bert van Hoorick. Tussen 1926 en 1933 ontwikkelt dit groepje vrienden zich tot een kleine kern van Vlaamse activisten met marxistische sympathieën. In hun trefpunt ‘De Vlam’ richten ze met anderen een Aalsterse jeugdafdeling van de Kommunistische Partij op.

Intussen is Boon noodgedwongen gestopt met zijn opleiding tot kunstschilder. Vanaf 1928 werkt hij samen met zijn vader, aanvankelijk als autoschilder en huisschilder, later als onderhoudsmedewerker bij de brouwerij Zeeberg te Aalst, waar hij onder meer in de vrieskelders werkzaam is. In zijn vrije tijd blijft hij schilderen, maakt hij linoleumsneden en legt hij een grote verzameling aan van hem sterk aansprekende kranteknipsels (vergelijk Menuet).

In 1933 wordt Boon opgeroepen voor militaire dienst en in 1936 trouwt hij met het zusje van een jeugdvriend, Jeannette

Charlotte de Wolf, uit welk huwelijk zijn enige zoon Jo geboren wordt.

In 1939 wordt Boon gemobiliseerd en gelegerd aan het Albertkanaal (vergelijk Mijn kleine oorlog). In deze periode maakt hij kennis met het werk van Dos Passos en Céline, daarop attent gemaakt door zijn vriend Maurice Roggeman. In 1940 wordt hij door de Duitsers als krijgsgevangene weggevoerd, maar nog in hetzelfde jaar weer vrijgelaten. Omdat Boon sedert zijn vrijlating werkeloos is, zorgt zijn vrouw voor het levensonderhoud door een winkeltje in kinderkleding te openen. Boon zelf houdt zich tijdens de oorlogsjaren beurtelings met schrijven en schilderwerk bezig. Na de verloren gegane roman Het brood onzer tranen voltooit hij in 1942 de linoroman 3 mensen tussen muren, die voorlopig echter alleen onder vrienden circuleert. Het typoscript van De voorstad groeit (1942) wordt door zijn vrouw toegestuurd aan de jury voor de Leo J. Krijnprijs. Op voorspraak van Willem Elsschot wordt deze prijs aan Boon toegekend. Hij debuteert ermee bij de uitgeverij Manteau. Boons besluit om voortaan van zijn pen te leven, wordt bemoeilijkt door de oorlogsomstandigheden, maar vooral door de uitgesproken anarchistische opvattingen in zijn werk. Een poging om een leesbibliotheek op te richten mislukt (vergelijk Boontje's Uitleenbibliotheek).

Niettemin is zijn literaire produktie in deze jaren al overweldigend, maar het zal pas na de oorlog mogelijk blijken te publiceren. Direct na de bevrijding van België, nog in 1944, wordt hij journalist en redacteur van De Roode Vaan, de Vlaamse tegenhanger van Le Drapeau Rouge, het dagblad van de Belgische Kommunistische Partij. Omdat in deze dagbladcombinatie de nadrukt ligt op het Franstalige blad en omdat Boon zich slecht kan schikken in de strakke partij- en redactiepolitiek, wordt hij al spoedig ontslagen en komt als redactiesecretaris terecht bij Front, weekblad voor weerstand en democratie.

Vanwege zijn communistische sympathieën worden veel van Boons letterkundige inzendingen aan literaire tijdschriften geweigerd. Met hulp van vrienden en door het gebruik van pseudoniemen als David Haines en Louis Erwt kunnen hier en daar bijdragen van hem verschijnen. Als free-lance journalist schrijft hij feuilletons, kritieken, reportages, hoorspelen

en dergelijke, terwijl hij bovendien fragmenten van zijn romans her en der ter publikatie aanbiedt. Van zijn roman De Kapellekensbaan (1953), waaraan hij reeds vanaf 1942 werkt, bestaan talloze voorpublikaties verspreid over een tiental verschillende periodieken. Zo werkt Boon incidenteel mee aan de Belgische bladen Zondagspost, Parool, Het Laatste Nieuws, De Vlaamse Gids en Nieuw Vlaams Tijdschrift, en de Nederlandse periodieken Vrij Nederland, Het Vrije Volk, Haagse Post, Tirade en Gandalf.

In 1949 richt Boon samen met Hugo Claus, Jan Walravens en Remy C. van de Kerckhove het avant-gardistische tijdschrift Tijd en Mens op dat in 1952 met Podium fuseert en in 1955 wordt opgeheven. Boon droeg aan dit tijdschrift naast ‘documenten’ zijn enige grote gedicht De kleine Eva uit de Kromme Bijlstraat bij dat in 1956 ook afzonderlijk wordt uitgegeven. Voor dit documentaire gedicht wordt hem de Henriëtte Roland Holstprijs toegekend.

In 1953 verschijnt De Kapellekensbaan. In materieel opzicht betekent dit jaar in Boons bestaan een keerpunt ten goede. Met deze roman en de in hetzelfde jaar verschenen roman De bende van Jan de Lichte maakte hij definitief naam, in het bijzonder in Nederland. In dat jaar verhuist hij naar Erembodegem, waar naar Albert Bontridders ontwerp zijn huize ‘Isengrimus’ gebouwd werd en waarin hij tot zijn dood zal blijven wonen.

In 1954 wordt Boon als vast medewerker aangetrokken door het Gentse socialistische dagblad Vooruit, waarvoor hij bijdragen voor de rubriek Geestesleven verzorgt en cursiefjes en feuilletons schrijft. Als supplement bij het dagblad Vooruit verschijnt onder het pseudoniem Lew Waitmans in wekelijkse afleveringen De liefde van Annie Mols (in 1956 ook in boekvorm verschenen). Voor de met Vooruit gelieerde uitgeverij De Vlam schrijft hij een zevental reportages als premiegeschenk voor abonnees, waaronder Koninginnnen met kronen van karton (1957), Duitsland van nu (1958) en Kastelen in Frankrijk (1958). In 1959 volgt Boon de auteur Richard Minne op als cultureel redacteur van Vooruit. Deze functie vervult hij tot zijn vervroegd pensioen in 1972.

Intussen werkt Boon mee aan tal van Vlaamse tv-programma's, hetgeen zijn populariteit in Vlaanderen doet stijgen.

Verschillende van zijn werken worden geadapteerd voor film, tv, toneel of poppenspel. Van Menuet (1955) bestaat een toneelversie, van Wapenbroeders (1955) een poppenspel, van Pieter Daens (1971) werd een tv-documentaire gemaakt en De Paradijsvogel (1958) werd door Peter Schat en Hugo Claus gebruikt voor de opera Labyrint. En van de film De Bom van Robbe de Hert, waarin Boon een van de rollen vervulde, verschijnt tevens een boek van Boon.

Naast zijn literaire werk blijft Boon voortdurend bezig met de beeldende kunst. Aanvankelijk vervaardigt hij vooral zogenaamde objecten, maar meer en meer keert hij terug tot de schilderkunst, zij het dat hij ook daarin met ruimtelijke effecten blijft werken. Bij herhaling deelt hij mee voortaan alleen nog als beeldend kunstenaar werkzaam te zullen zijn, maar evenzovele keren verrast hij het publiek dan weer met een boek. Van zijn beeldend werk werden exposities ingericht in onder meer Aalst (1962/1963), Dendermonde (1963), Wetteren (1964), Nijmegen (1967), Amsterdam (1969), Rotterdam (1971) en Middelburg (1978).

Voor zijn literaire werk werd Boon bij herhaling bekroond. Naast de reeds genoemde prijzen kreeg hij in 1947 de Literatuurprijs van de provincie Antwerpen voor De voorstad groeit. In 1963 kent men de Dr. Karel Barbierprijs aan hem toe voor De zoon van Jan de Lichte. In 1967 ontving hij de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre. Daarna kreeg hij achtereenvolgens in 1970 de Sabamprijs als prozaschrijver en journalist; 1971 de Prijs van de Socialistische Gemeenschappelijke Actie (arrondissement Aalst) voor Fabriekstad Aalst (1969), een voorpublikatie van delen uit Pieter Daens (1971) en eveneens in 1971 de Dirk Martensprijs voor Pieter Daens. In 1972 wordt Boon erelid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Door deze maatschappij, de Vereniging van Vlaamse en Nederlandse Letterkundigen en de Vlaamse en Nederlandse PEN-club gezamenlijk wordt hij in 1972 voorgedragen voor de Nobelprijs. Deze voordracht zal echter niet gehonoreerd worden. Wel krijgt hij in 1972 nog de Driejaarlijkse Staatsprijs van België voor Pieter Daens. In hetzelfde jaar krijgt hij voor Pieter Daens ook nog de Multatuliprijs, en in 1973 de Achiel van Ackerprijs.

Op to mei 1979 wordt Boon in zijn huis in Erembodegem door een hartaanval getroffen en overlijdt. Zijn documentaire werk aan Het Geuzenboek heeft hij nog kunnen afronden. Het verscheen postuum in het najaar van 1979.

2. Kritische beschouwing

Techniek

De bandietenroman De bende van Jan de Lichte van Boon begint met:

‘Wij zijn ten jare 1745. Tijd van hongersnood, van pest en cholera, en vreemde soldaten. Zopas zijn de Spanjaarden onze steden komen uitmoorden, en is het beste deel van ons volk in allerijl boven de Moerdijk gevlucht. De Oostenrijkers zijn daarna gekomen. En nu, op dit ogenblik waarin ons boek een aanvang neemt, zijn de soldaten van de Franse koning Lodewijk de Vijftiende ons land binnengevallen.’ (p. 9)

Het wij van deze openingspassage vervult een dubbelfunctie in de roman. Het is het wij van de deelnemers en toeschouwers van de gebeurtenissen, zoals blijkt uit het vervolg:

‘We zijner. We hebben hem ingehaald en slingeren hem, gelijk het eerzame burgers betaamt, onze “goeienavond” in het gelaat.’ (p. 10)

Maar tegelijkertijd is er sprake van ons boek, het boek dat wij schrijven en lezen, waarmee dus schrijver en lezer in het verhaal betrokken worden. In de hoofdstukaanduiding wordt op rgde-eeuwse wijze de lezer dan ook aangesproken met zinswendingen als ‘waarin de lezer’, ‘Waarde lezer’, ‘hoe de lezer’. Deze typisch auctoriale verteltrant is symptomatisch voor het merendeel van Boons romans. Het stelt hem in staat de vertellersfunctie als organisator van het verhaal te vervullen en tegelijkertijd op te treden als personage in de roman zelf. Als verteller van het verhaal kan hij zo tevens commentaar geven op de gebeurtenissen en daarmee afstand nemen van het gebeuren, maar als personage staat hij middenin die gebeurtenissen en wordt de afstand weer gereduceerd.

Dezelfde functie heeft de door Boon veel gehanteerde ge- of gij-vorm (De voorstad groeit, Vergeten straat, De Kapellekensbaan, Zomer te Ter-Muren en anderen). Ook in deze romans is de ge een van de personages in de roman, aanspreekvorm voor de lezer en tevens aanspreekvorm voor de auteur van de roman, welke beide laatsten zo bij de roman worden betrokken. Deze

ge of gij is alwetend, dat wil zeggen hij kent zijn personages van binnenuit, weet wat ze denken en voorspelt eventueel wat ze zullen gaan doen of hoe ze zullen reageren.

Naast deze wij- of gij-vertellers, vertellen ook de overige personages soms het verhaal, meestal als een of andere afsplitsing van de verteller. Boon splitst de verteller als het ware op in personages die elk vanuit een bepaalde visie op het verloop van de gebeurtenissen reageren. Daarmee is hij in staat het relatieve van die visies of de twijfels aan de juistheid van opvattingen te demonstreren. Die twijfel of relativering heeft veel te maken met het centrale thema van Boons werk.

De genoemde wij- en gij-vormen hebben nog een ander aspect. Ze impliceren tevens een ik-vorm:

‘Ge ziet van uit uw open zolderraam hoe het niemandsbos in het rood wordt geverfd door zakkende zon [...] en dan schuift ge uw pampierderij opzij en stapt de trappen af [...]’ (De Kapellekensbaan, p. 9)

In de hier geciteerde passage is sprake van een verhuld ik in een bewustzijnssituatie. Daarnaast komt dit ik ook onverhuld voor, soms in dezelfde roman waarin gewoonlijk de ge-vorm gebruikt wordt.

Eén van de ik-romans die Boon geschreven heeft, Menuet, vertoont in feite hetzelfde principe, omdat er sprake is van een meervoudig ik. Drie personages geven ieder hun eigen visie op een zelfde episode uit hun bestaan en vullen elkaar zo niet alleen aan, maar laten tevens zien dat er verschillende keuzen in de beoordeling van de situatie gemaakt kunnen worden. Zoals gezegd hangt deze verteltechniek samen met de thematiek van Boons oeuvre.

Thematiek

Wanneer men onder thematiek de grondgedachte of centrale idee verstaat die een werk beheerst, dan blijken hiervoor verschillende omschrijvingen gegeven te worden voor het werk van Boon. Volgens sommigen is het thema in zijn werk het anarchisme, volgens anderen het individualisme, terwijl ook de twijfel, het relativisme en het pessimisme genoemd worden. De noemer waarop men deze verschillende om-

schrijvingen kan terugbrengen en die men als een constante in het werk van Boon kan beschouwen, is die van het individu op zoek naar vrijheid en geluk (Utopia), daarbij in voortdurend conflict met de maatschappij (anarchisme), terwijl het in het bereiken van die vrijheid en dat geluk steeds zal falen omdat deze in absolute zin onbereikbaar zijn (twijfel, pessimisme). Men kan daar nog aan toevoegen dat de meeste van Boons personages uiteindelijk berusten in het klein geluk: ‘alleen het kleine kostbare ogenblik telt’. In deze thematiek is dan tevens Boons levensbeschouwing gegeven.

Met deze thematiek hangt een aantal motieven samen die haar ondersteunt. Zo is bijvoorbeeld de cyclische tijdsopvatting in Boons romans een structuuraspect (open romaneinde, elliptische bouw), maar tegelijkertijd het motief dat de eeuwige wederkeer symboliseert. Bij de uitwerkng van dit motief maakt Boon gebruik van andere motieven als geboorte en dood, de opeenvolging van de generaties, de wisseling van de seizoenen, het weer en het perpetuum mobile. Deze eeuwige wederkeer vormt tevens de grondtoon van Boons pessimisme.

Opvallend is ook het motief van de mismaaktheid. Een groot aantal personages in Boons werk heeft een lichamelijk of geestelijk gebrek en soms beide. Roza uit Vergeten straat mist een been, Valeer uit De Kapellekensbaan/ Zomer te Ter-Muren een te groot ‘waggelhoofd’, is geestelijk onvolwaardig en mist een vinger. Isengrimus uit Wapenbroeders raakt zijn staart kwijt. Al deze fysieke en psychische tekorten illustreren het algemeen menselijk tekort.

De droom, het onbereikbare Utopia, wordt mede gesymboliseerd in het Lolita-motief. Het ongerepte jonge meisje, waarin verval en vergankelijkheid in potentie aanwezig zijn en waarin de dualiteit van seksuele drift en onaantastbare puurheid wordt uitgedrukt, is een ander veel voorkomend motief in het werk van Boon.

Stijl

Boon schrijft in de Oostvlaamse spreektaal van zijn geboorteplaats Aalst. Hij heeft daar twee - door hem dikwijls in interviews herhaalde - redenen voor. De eerste is dat hij voor het volk en in de taal van het volk waarvoor hij schrijft wil publiceren. De tweede reden is dat hij van mening is dat de

volkstaal een grotere levendigheid heeft en over meer tekenende woorden en uitdrukkingen beschikt dan het A.B.N. Ook in de schrijfwijze past Boon zich aan bij het gesprokene, bijvoorbeeld in de verbinding van lidwoord met zelfstandig naamwoord (tminnesterie, tkasteel) en werkwoord (tis, ist); in de zinskoppeling door middel van het veelvuldig gebruik van het voegwoord en. De hoofdletters ontbreken vaak bij Boon en wanneer hij ze wel gebruikt is dat vooral om er een nadrukaccent of ironie mee aan te geven:

‘...en ik, Johan janssens, ging in mijn hoedanigheid van Dichter naar het flagyeplein te brussel [...]’ (De Kapellekensbaan, p. 98)

Veelvuldig zijn ook de zelfcorrecties, soms ingeleid door ‘tis te zeggen’, die de relativering in het werk dienen:

‘En ondertussen [...] zitten de schrijvers niet met verbetenheid te schrijven, maar staan ze in hun tuintje een plaats te kiezen om een kerselaar te planten, tis te zeggen zich over te geven aan de schone schijn, tis te zeggen te genieten van de kleine vreugden van een klein persoonlijk leven.’ (De Kapellekensbaan, p. 36)

Talrijk zijn voorts de versprekingen van de personages, die duidelijk maken wat ze werkelijk van iets denken. Sprekend over de Reinaert zegt Johan Janssens in De Kapellekensbaan:

‘En begint de ene kleine en bedrogene man... och wat zeg ik... begint de ene willem willems met de schone tsinksendaghe [...]’

daarmee te kennen gevend in zijn verspreking dat Willem die de Madoc maakte volgens hem tot de kleine en bedrogen burgerij behoord moet hebben.

Een andere opvallende trek van Boons werkwijze is het fragmentarische van veel van zijn romans. Een groot aantal werken is opgebouwd uit kleine, soms slechts één pagina omvattende stukjes, die vergelijkbaar zijn met de cursiefjes die Boon voor het dagblad Vooruit schreef. Ook inhoudelijk hebben die stukjes overeenkomsten met de dagbladcursiefjes. Ze spelen vaak in op de actualiteit of drukken een min of meer afgeronde gedachte uit. Dit aspect, samen met Boons

spreektaalstijl, is wel aangeduid met de term ‘reportagestijl’.

Relatie leven/werk

Van weinig auteurs is het werk zo direct en onverhuld verbonden met het dagelijks bestaan als dat bij Boon het geval is. In zijn romans, novellen of gedichten zijn steeds fragmenten van zijn biografie terug te vinden, zodat men haast bij elk biografisch feit naar een van zijn literaire werken kan verwijzen. Vaak treedt hij ook als personage in zijn eigen romans op. In De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren komt Boon als herkenbaar personage voor onder zijn eigen naam als schrijver van onder meer De voorstad groeit en Vergeten straat, onder zijn schrijversnaam Boontje, onder de naam Louiske in de jeugdherinneringen, als Johan Janssens, dag- en weekbladschrijver, en als de ‘peperbus’ in de Lolita-fragmenten. Maar ook wanneer Boon niet in zijn eigen romans als herkenbaar personage optreedt, wordt al spoedig duidelijk dat hij de stof voor zijn werk ontleent aan zijn directe levenservaringen: voor Menuet aan zijn knipselcollectie en zijn werk in de vrieskelders van brouwerij Zeeberg te Aalst; voor Vergeten straat aan zijn woonplaats Aalst:

‘Vergelen straat is een boek dat in een straat in Aalst speelt, in de vroegere buurt waar ik woonde, maar ik heb die overgeplaatst naar Brussel, in de wijk waar men de Noord-Zuidverbinding aan het aanleggen was en waar zo'n straat afgesloten kon raken.’ (Over mijn boeken, 1969)

Autobiografisch werk of teksten met veel autobiografische gegevens zijn onder meer Mijn kleine oorlog (1946), Boontje's Uitleenbibliotheek (1949), Twee spoken (1952), Het nieuwe onkruid (1964), Davids jonge dagen (1974) en Verscheurd jeugdportret (1975). Maar zelfs in de bewerking van de Reinaert-verhalen tot Wapenbroeders (1955) heeft Boon zijn relatie tot de Kommunistische Partij in België en zijn werk voor het dagblad De Roode Vaan verweven.

De constatering dat Boons werk een sterk autobiografische grond heeft zou op zichzelf niet zo erg belangrijk zijn, ware het niet dat hij dat aspect zelf als een noodzakelijke voorwaarde ervan ziet:

‘Als je iets schrijft, dan moet je dat doorleefd hebben. Als je zegt: “Ja, ik ga eens wat maken, iets fantaseren”, dan gaat dat niet, je moet het werkelijk doorleefd hebben.’ (Boonboek, 1972, p. 107)

Toch blijft deze realiteit steeds ondergeschikt aan het exemplarische van de gebeurtenissen die hij beschrijft. Als Vieze bijvoorbeeld de enige vlinder in Vergeten straat tussen zijn grove handen vermorzelt, beschrijft Boon een stukje treurige realiteit, maar laat hij Vieze daarmee tegelijkertijd de utopische droom vermorzelen.

Ontwikkeling

Boons behoefte aan doorleefde werkelijkheid spreekt ook uit zijn beroep aan de lezers van Tijd en Mens om hem te voorzien van documenten, die hij dan met commentaar als stukjes geïsoleerd leven in dat tijdschrift laat afdrukken. In die richting evolueert zijn werk ook meer en meer. In een reeks documentaires tracht hij de ervaringswerkelijkheid van het volk bij de grote historische en politieke veranderingen vast te leggen, meestal vanuit het perspectief van de direct aanwezigen. Zowel voor Pieter Daens (1971), als voor De zwarte hand (1976), Het jaar 1901 (1977) en Het Geuzenboek (1979) documenteert hij zich uitvoerig om verslag te doen van de grote sociale omwenteling in zijn geboortestad of -streek.

Traditie

Boon is moeilijk te plaatsen in een literaire traditie. Zijn individueel anarchisme heeft trekken gemeen met het door Carry van Bruggen in Prometheus (1919) beschreven wijsgerig individualisme, maar in een interview zegt hij nooit iets van haar gelezen te hebben. Boon zelf noemt L.F. Célines Voyage au bout de la nuit (1932), waarin hij vooral het onverbloemde, directe taalgebruik bewonderde dat ook zijn eigen werk kenmerkt. Daarnaast onderging hij invloed van John Dos Passos die in zijn Manhattan transfer (1925) een caleidoscopisch beeld oproept van de moderne wereldstad, waarin de mens als machteloos individu ten onder gaat. In dit verband moet ook het werk van de cynische Oostenrijker Karl Kraus genoemd worden, aan wiens werk Die Letzten Tage der Menschheit (1918-1919) Boon in Zomer te Ter-Muren een hoofdstukje wijdt, waaraan we het volgende ontlenen:

‘Als ik uw (= Boons) titels moest opsommen, dan zouden die een frappante gelijkenis hebben met de titels van karl kraus: ondergang der wereld... de laatste dagen der mensheid... e.a. die bewijzen dat zijn critiek der tegenwoordige maatschappij doodliep in een diep pessimisme zonder hoop op een betere toekomst: kraus is in de negatie blijven steken, zoals ook gij dat zult, als ge niet verandert.’ (p. 64)

Verwantschap

Binnen het Nederlandse taalgebied had Boon veel literaire contacten. In de eerste plaats met zijn jeugdvriend Maurice Roggeman. Maar later ook met Maurice D'Haese, Marcel Wauters, Ben Cami en met Hugo Claus, Jan Walravens en Remy C. van de Kerckhove met wie hij het avant-gardistische tijdschrift Tijd en Mens oprichtte, waaraan ook de architect van Boons huis Albert Bontridder meewerkte. Dit tijdschrift fuseerde in 1952 kortstondig met Podium, waarin toen de Vijftigers publiceerden, en waaraan Boon nog lange tijd zal blijven meewerken. Langs die weg ook krijgt zijn werk meer en meer bekendheid in Nederland, waar vrijwel al zijn boeken zullen worden herdrukt of uitgegeven.

Kritiek

Hoewel Boons eerste roman De voorstad groeit (1942) onmiddellijk in de prijzen valt, is zijn werk aanvankelijk zeer omstreden. De realistische weergave van het leven in de lagere milieus, de openlijke seksualiteit, het cynisme en de anti-kerkelijkheid sloegen voor 1950 de orthodoxe dogmatische critici met blindheid waar het Boons humanitair-idealisme betrof Slechts enkele critici - Willem Elsschot voorop - zagen deze positieve trekken in Boons werk, maar het merendeel oordeelde dat zijn proza ‘miserabilistisch’, ziekelijk of schaamteloos was.

Pas in de 50'er jaren slaat deze stemming om. Onder invloed van de groeiende seksuele vrijheid en de grotere politieke bewustwording accepteren critici meer in de literatuur en wordt het maatschappelijk engagement van Boons werk ten volle erkend en ten slotte bekroond in de Constantijn Huygensprijs 1966 en zijn voordracht voor de Nobelprijs.

Publieke belangstelling

De publieke belangstelling volgt diezelfde curve. Tussen 1942 en 1954 wordt geen enkel werk van Boon herdrukt. Daarna

volgen de drukken elkaar met vaste regelmaat op, soms zelfs binnen een jaar. Van De Kapellekensbaan werden in 1953 nog slechts voorzichtig 1500 exemplaren door de uitgever gedrukt, in 1956 nog eens 2000 exemplaren en tussen 1964-1976, een overeenkomstige periode dus, 44000 exemplaren, zodat thans van een regelrechte bestseller gesproken kan worden. Van Het Geuzenboek (1979) werden al direct 8000 exemplaren opgelegd en nog in datzelfde jaar verscheen een herdruk van nog eens 5000 exemplaren. Inmiddels beleefde deze omvangrijke historische documentaire zijn negende druk en zijn er bijna 43000 exemplaren van verkocht. Uit deze cijfers kan de groeiende populariteit van Boons oeuvre worden afgelezen.

Na Boons overlijden nam Bert van Hoorick, een van Boons oudste vrienden, het initiatief om een standbeeld te laten ontwerpen door de bekende beeldhouwer Roel d'Haese. Dat beeld zou oorspronkelijk op de grote markt in Aalst worden geplaatst, maar door politieke tegenstand uit de gemeenteraad is dit beeld - dat Boons romanfiguur Jan de Lichte voorstelt - uiteindelijk in Middelheim te Antwerpen onthuld, een plaats waar het nauwelijks iets met Boon meer te maken lijkt te hebben. Dit incident laat zien hoe omstreden het werk van Boon ondanks alles in Vlaanderen is gebleven.

Van Hooricks initiatief leidde intussen wel tot de oprichting van het Louis Paul Boon Genootschap, dat met het tweemaandelijkse bulletin Tijdingen en met het Jaarboek van het Louis Paul Boon Genootschap zelf een belangrijke bijdrage levert aan de bestudering van het leven en werk van Louis Paul Boon en anderen daarin stimuleert.

Thematiek

Het is opvallend hoezeer in Boons oeuvre de verschillende romans en documentaires onderling samenhangen. Niet alleen zijn delen van romans of documentaires opgenomen in ander werk, zoals Wapenbroeders en De bende van Jan de Lichte in De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren, er is vaak ook sprake van dezelfde bronnen die stof leverden voor verschillende romans. Zo spelen de bronnen over Pieter Daens en uit de politie-archieven van Aalst een rol in De Kapellekensbaan, in Zomer te Ter-Muren, in Het jaar 1901, in De zwarte hand en uiteraard in Pieter Daens. Paul de Wispelaere heeft erop gewezen

dat passages over Jan de Lichte, zoals die in Zomer te Ter-Muren voorkomen, vooruitwijzen naar de conceptie van Boons laatste grote documentaire roman, Het Geuzenboek. Boons romans en documentaires vormen samen de delen van de geschiedenis van het Vlaamse volk, een geschiedenis die steeds een herhaling te zien geeft van een aantal tot mislukken gedoemde pogingen om het lot van dat volk te verbeteren. Steeds wanneer pogingen van onderaf worden ondernomen om politieke of sociale veranderingen te bewerkstelligen, blijken deze pogingen tot mislukken gedoemd. Die mislukkingen worden steeds veroorzaakt door de botsing van collectieve idealen met individuele belangen en ook de zeldzame idealist die deze tegenstelling tracht op te heffen, wordt er uiteindelijk dupe van. Deze sterke onderlinge samenhang geeft de lezer een beeld van vier eeuwen sociale geschiedenis. En door de wijze van presentatie ontstaat bovendien nog inzicht in de ontstaanswijze van dit ‘work in progress’.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

Omdat over Louis Paul Boon zo uitzonderlijk veel is geschreven, verwijzen wij hier volledigheidshalve naar de bibliografie van G.J. van Bork en G. ten Houten-Biezeveld, Over Boon (1977), waarin de publikaties tot en met het jaar 1972 zijn bijeengebracht. Aanvullingen daarop verschenen in Maatstaf (jrg. 28, nr. 5/6, mei/juni 1980, pp. 189-196) voor de periode 1973-1980 en in het Jaarboek van het Louis Paul Boon Genootschap (jrg. 5, 1987) voor de periode 1980-1985. De onderstaande bibliografie vermeldt dan ook alleen de belangrijkste bijdragen in periodieken en alle boekpublikaties over Boon.

29 Kritisch lit. lex.
mei 1988