Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

D.A.M. Binnendijk

door Siem Bakker

1. Biografie

Dirk (‘Dick’) Adrianus Michel Binnendijk, geboren in Leiden op 12 oktober 1902 als enig kind van Dirk Johan Adriaan Binnendijk en Catharina Cornelia Jeannette Wennips, bracht zijn jeugd door in Zutphen, waar zijn vader eigenaar was van het Grand Hotel Du Soleil. Aan het einde van zijn gymnasiumopleiding leerde hij tijdens een congres van de Nederlandse Gymnasiastenbond in 1921 te Leiden Henrik Scholte en Nico Donkersloot kennen. Terzelfder tijd ongeveer verschenen in het tijdschrift van deze bond, Rostra, zijn eerste gedichten.

Vanaf 1921 studeerde hij Nederlands en geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. In Propria Cures publiceerde hij behalve poëzie ook essays, onder meer over Herman van den Bergh en Martinus Nijhoff. Vanaf de oprichting in 1924 was hij medewerker van De vrije bladen, vanaf 1926 tot het einde in 1931 redacteur. Van 1926 tot 1931 was hij medesamensteller van de letterkundige jaarboeken Erts en Balans. In 1927 - het jaar waarin hij ook tot de eerste leden van de toen opgerichte Filmliga behoorde - werkte hij zes maanden als redacteur bij De Telegraaf.

Na zijn doctoraalexamen geschiedenis in 1928 was hij leraar Nederlands en geschiedenis aan het Baarnsch Lyceum (1928-1931); vervolgens in Amsterdam aan het Vossius-gymnasium (1931-1941), waar hij Karel en Gerard van het Reve onder zijn leerlingen telde, en ten slotte aan het Barlaeus-Gymnasium (1941-1945). In hetzelfde jaar als waarin zijn geruchtmakende bloemlezing Prisma verscheen, 1930, debuteerde hij met Het andere land als dichter ook in boekvorm.

Vanaf september 1945 tot aan zijn pensionering op 1 januari 1968 was hij chef van de afdeling Kunstzaken aan de gemeentesecretarie te Amsterdam, een zwaar belastende functie, die zijn literaire activiteiten dermate fors inperkte dat hij op een gegeven ogenblik overwogen heeft terug te keren naar het leraarschap. Slechts van tijd tot tijd schreef hij nog recensies, hield hij een lezing, verzorgde hij een inleiding bij een herdenking (Vondel, Hooft) of sprak hij voor de radio. In 1951 richtte hij, niet zonder enig succes, een comité op in verband met een door het Rijk ten onrechte aan Gerard van het Reve onthouden reisbeurs.

Een enkele maal publiceerde hij zijn gedichten onder het pseudoniem Dirk Nolting. Behalve aan de reeds genoemde periodieken heeft hij aan tal van andere meegewerkt: Het getij, Rythme, De Gemeenschap, De Gids, Forum, De Groene Amsterdammer, Groot-Nederland, Criterium, Nieuwe Rotterdamsche Courant, Critisch Bulletin, Het Vrije Volk, Helikon, Centaur (redacteur), Kroniek van Kunst en Kultuur (redacteur), Het Parool. Hij was bevriend met onder meer Menno ter Braak, H. Marsman en Elisabeth de Roos en correspondeerde uitgebreid met tal van auteurs, onder wie J.W.F. Werumeus Buning, Jan Campert, Jan Greshoff, Roel Houwink, Emmy van Lokhorst en Constant van Wessem. Als inleider en medesamensteller was hij betrokken bij het Verzameld Werk van Slauerhoff en Marsman, alsook bij het Schrijversprentenboek over Ter Braak.

Hoewel hij een veelgevraagd jurylid was, verwierf hij zelf nooit een literaire onderscheiding. Wel werd hij in 1968 benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau. Bestuurlijk was hij actief voor onder meer het Genootschap Amstelodamum, de PEN en het Amsterdams Conservatorium. In 1973 was hij betrokken bij de oprichting van het Amsterdams Fonds voor de Kunst.

D.A.M. Binnendijk, die sedert 4 januari 1929 gehuwd was met M.G. (‘Enny’) Paauw, overleed op 1 juni 1984 in zijn woonplaats Amsterdam.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Als in 1930 de kleine dichtbundel Het andere land verschijnt, in een oplage van slechts 200 exemplaren, is Binnendijk al een bekend essayist en criticus.

De recensenten maken van dit gegeven dan ook een gretig gebruik. Dat hij een kwatrijn wijdt aan J.H. Leopold (‘In Memoriam J.H. Leopold’), valt hun niet op door eigen dichterlijke kwaliteiten, maar door de verwijzing naar de tot dan toe niet voldoende erkende grootheid van Leopolds verzen. De mentaliteit van het fin de siècle en een negentiende-eeuws individualisme zijn in de ogen en oren van de recenserende tijdgenoten allesbehalve oorspronkelijk of persoonlijk en vormen eerder een weerklank van het werk van A. Roland Holst, P.C. Boutens en Martinus Nijhoff:

Stijl / Kunstopvatting

Een opzettelijk traditionele vorm ná het excessieve expressionisme van de jaren tien en twintig kan men deze debuutbundel niet ontzeggen. Van een opvallend maatschappelijk betoog is zeker geen sprake. De titel, Het andere land, verwijst naar een wereld achter de concrete aardse werkelijkheid, het leven is niet meer dan ‘een voorpost op den dood’, hoe ‘ontembaar’ het hart en het ‘wilde bloed’, en hoe ‘onbedwingbaar’ de wensen binnen het tijdelijke bestaan zijn (‘Het visioen van Dareios’, Het andere land). Het lijkt of de dichter Binnendijk onvoorwaardelijk gelooft in poëtische schoonheid en in vormen die onveranderlijk zijn en dus tijdloos, waarmee dan tevens een vaag religieus besef gepaard gaat. Begaafd, sierlijk en kundig, zeggen de critici: ‘edelsmeedwerk’.

Het andere land mag dan dwars staan op het vitalistisch expressionisme van Het getij en De vrije bladen, in de ontwikkelingsgang van Binnendijk als dichter sluit dit bundeltje nog altijd aan op het sonnet ‘Het nieuwe licht’, door hem in 1919 als zeventienjarige gepubliceerd in Rostra:

‘Verzen zijn Vormen’, schrijft Binnendijk in navolging van Nijhoff, wanneer hij in zijn eerste essay in Propria Cures (november- december 1924) de dichtbundel Vormen bespreekt. ‘In verheugende tegenstelling tot de (vooral vlaamsche en katholieke) modernen, die de dichtkunst trachten te vernederen tot een belijdenis van het (ethische of lyrische) leven, tot een natuurlijk uit-vloeisel eener reëele verhouding, b.v. Mensch-God, Mensch-Kosmos, en ons hunne aandoeningen, die in het geleefde bestaan thuis behooren, voorzetten als poëzie (poièsis), - geeft de dichter Nijhoff blijk tot in zijn scheppend werk toe een criticus, een denker, een vakman te zijn.’

Relatie leven/werk / Visie op de wereld

Binnendijks eigen dichterlijke vakmanschap heeft in zijn tweede bundel, Onvoltooid verleden (1936), gewonnen aan persoonlijke accenten. Leraarschap (‘Dubbel uitzicht’) en rivaliteit in de liefde (‘Vriend en vijand’) maken hier van zijn poëzie, ondanks een reeks rondelen, iets meer dan alleen ‘sierkunst’. ‘Het portret’, bijvoorbeeld, is vooral een plastische samenvatting van levenservaringen, bekentenislyriek die getuigt van een stoïcijnse levensaanvaarding. Zijn esthetische distantie en aristocratisch gereserveerde bewoordingen zijn niettemin gebleven, ondanks de merkbare invloed van het anekdotische parlandisme van Forum op een gedicht als ‘Dagtaak’:

Traditie

De volgende bundel, Mijn en dijn (1941), geeft geen ingrijpende veranderingen ten opzichte van Onvoltooid verleden te zien. De afdeling ‘Dijn’ bevat vertalingen van onder meer Höderlin, Keats, Von Hoffmannsthal en Rilke, dichters uit wier werk dezelfde romantische en symbolistische thematiek spreekt als uit de daarmee gecombineerde gedichten van Binnendijk in de afdeling ‘Mijn’.

Thematiek / Techniek

Zelfreflecties in regels als ‘Met aardsche stem, van hemelgloed bezeten’ en ‘Een hart vol hemelsch ongeduld’ zijn weliswaar kenmerkend voor deze bundel, maar ze leiden zelden tot een goed uitgewerkt beeldend geheel. Ook Mijn en dijn is poézie van een denker. Zo cerebraal als Hoornik het voorstelt (‘zijn gedichten maken de indruk van vissen op het droge’), is dit werk echter ook weer niet. Daarvoor is erotiek een te vitaal motief: ‘Houdt de’ adem in: dit is het ogenblik’ of ‘Nooit sloeg het hart met roekeloozer slag’ - liefdeservaringen in dromen en herinneringen, maar niet zonder gevoelens van verraad en ontgoocheling, die leiden tot ‘de hel der dagen en der eenzaamheid’. Soms klinkt het geluid van het romantisch-realisme van Hoorniks eigen Criterium-generatie, zoals in het ironische ‘Stadsdaktuin’:

De oorlogsomstandigheden laten zich al in een paar gedichten gelden, in ‘Slapend kind’ bijvoorbeeld:

Oog in oog (1946), Binnendijks vierde en laatste dichtbundel, bestaat uit drieëndertig kwatrijnen. Geen enkele regel verwijst direct naar de concrete maatschappelijke werkelijkheid van de voorafgaande jaren dertig of de Tweede Wereldoorlog, maar wel vraagt meer dan één kwatrijn naar de zin van het jachtige bestaan, van het sterven, van de medemens. Meer dan de helft van de kwatrijnen zijn liefdesbespiegelingen, evenwichtig van geest in aforistische uitspraken als ‘Hoe meer gij wijkt, te vaker ik u zoek’, maar ook relativerend, op het cynische af.

Kunstopvatting

Ofschoon Vestdijk hem als dichter hoger schat dan als essayist, zien de meeste critici dit toch andersom. In een tiental essaybundels, gepubliceerd in de periode 1931-1952, heeft Binnendijk op consequente en herkenbare wijze zijn poëticale opvattingen verduidelijkt en telkens weer verdedigd. Titels als Een protest tegen den tijd, Forma formans en Tekst en uitleg accentueren zijn literair-historische positie als criticus uit de school van Albert Verwey. Zelf een dichter, probeert Binnendijk als bloemlezer, recensent en interpretator steeds te schrijven alsof hij zelf de maker is van het te beoordelen werk, wat hij bovendien doet vanuit bewondering voor het dichterschap in zijn voornaamste kwaliteit: een middel om ‘all zu menschliche’ emoties ‘te purifiëeren en te sublimeeren tot gedichten, welke door hun naakte bewoording borg blijven voor de intensiteit der oorspronkelijke gevoelservaring, doch tegelijkertijd in toon en rhythme de daaglijkschheid dezer ondervindingen uitheffen boven het niveau van het leven tot de gewesten der poëtische betovering.’ (over J.C. Bloem, in Gewikt, gewogen).

Verwantschap / Kritiek

Hoe een criticus van het creatieve type vanuit de vorm tot zekerheid komt omtrent de oorspronkelijke ervaringen van de dichter en de kwaliteit van het poëtische resultaat, mag voor Binnendijk nauwelijks een vraag zijn geweest, voor Ter Braak was het dat wel, en hoe! Aanleiding voor Ter Braaks heftige polemiseren met Binnendijk destijds was diens Prisma-inleiding, met onder meer de befaamd geworden uitspraak over het moderne literaire bewustzijn: ‘poëzie is geen ontroerend spreken, maar een van de aanleiding en den schrijver losgeraakt gewas, een natuurlijk organisme, een bloem.’ In zijn proefschrift over de ‘vorm of vent’-discussie verbindt Overstee-

gen deze vorm-theorie niet alleen met de opvattingen van Van Ostaijen en Nijhoff, maar ook met die van Bloem, Van Eyck, Van den Bergh en Marsman. De poëzie van hen allen ziet Binnendijk als ‘onttijdelijking in een ritmische taalvorm’. Ter Braak vergelijkt Prisma, Binnendijks keuze uit de jongste poezie, met de enkele jaren eerder verschenen keuze door zijn tegenhanger Dirk Coster in Nieuwe geluiden en vindt dat ‘creativiteit’ en ‘vormkracht’ even weinig beredeneerde selectiecriteria zijn als Costers ‘menselijkheid’ en ‘humanisme’. Beiden zouden een bepaalde persoonlijke houding of keuze missen tegenover het bestaan. Zogenaamde objectieve normen als die van Binnendijk of Coster zouden de deuren wijd open zetten voor de epigonen, wat voor beider bloemlezingen dan ook te bewijzen viel.

Ten onrechte is in de literatuurgeschiedenis aan de bloemlezer zelf ook het etiket van epigoon blijven kleven. In 1947 schreef Vestdijk in verband hiermee: ‘Wat bij de dichter-essayist D.A.M. Binnendijk het meest in het oog springt, is dat hij krachtens zijn talent, zelfdiscipline en ideeële bestrevingen allang “gecanoniseerd” had moeten zijn, terwijl hij in werkelijkheid veeleer tot de z.g. omstreden figuren behoort. [...] Dit was reeds in de Forum-tijd het geval, toen hem niet geheel ten onrechte was verweten het epigonisme in bescherming te hebben genomen, hetgeen echter nog niet inhoudt, dat ook de beschermheer een epigoon is.’

Thematiek / Ontwikkeling

Als criticus is Binnendijk altijd dicht bij de tekst gebleven. In de ‘kazemat van zijn defensieve kritiek’ vraagt hij zich niet af: wat staat er, maar: wat wil de dichter uitdrukken. Aanvankelijk is zijn werk eerder lyrisch karakteriserend dan analyserend, zoals in zijn bespreking van Sine nomine van Jan Engelman. ‘Deze kleine gedichten, zoozeer zichzelve en niets dan zichzelve in hun vervuldheid, verzetten zich tegen elke ontleding, tegen elke omschrijving zelfs hunner dichterlijke waarde. Bloemen, gegroeid in het weligste zonlicht, gevoed met de kostelijkste warmte van den zomer, - zoo staan deze verzen opgevlogen uit de zware aarde van het menschelijk gevoel, gevoed en gesterkt door de scheppende kracht der goddelijke bezieling. De Muze fluistert met God's eigen, klare stem een gedicht [...].’

In Zin en tegenzin en Gewikt, gewogen is dat al wat anders: hier komen wel teksteigenschappen als bouw, psychologische samenhang, stijlprocédés en taalgebruik aan de orde. Opvallend methodischer zijn echter de drie deeltjes Tekst en uitleg. Telkens is één gedicht onderwerp van een essay, wat inhoudt dat er nu ruimte is voor een gedetailleerde analyse. Soms gaat hij de ‘versbeweging’ strofe voor strofe na, zoals bij Bloem (‘Levensloop’), Marsman (‘Virgo’) en A. Roland Holst (‘Van een kind’). De lezer volgt niet meer louter de impressies van de criticus, maar ook hoe zijn impressies aan de tekst zelf zijn geadstrueerd. Anders dan in Prisma of Commentaar zijn de uitspraken nu controleerbaar. In feite heeft Binnendijk, op het punt staande zijn carrière als criticus af te breken, zijn schrijverspoëtica dan al ingeruild voor een consequente lezers-benadering.

Publieke belangstelling

Zijn opvatting over de beoordeling van het kunstwerk als een autonoom organisme los van de maker of zedelijke normen bracht hij met succes in de praktijk, toen hij in 1952 als getuige optrad in het proces tegen W.F. Hermans naar aanleiding van diens roman Ik heb altijd gelijk. De eens door Du Perron zo verguisde ‘vormfetisjist’ verklaarde dat een auteur niet verantwoordelijk kan worden gesteld voor wat de hoofdpersonen in zijn boek naar voren brengen. Door te kiezen vóór de vorm en tegen de vent sprak de rechter Hermans' uitgever vrij. Tien jaar later zou Binnendijk in de kritische methode en literatuuropvatting van Merlyn (1962-1966) veel van zijn eigen werkwijze en esthetica terugvinden. Aan zijn historische betekenis, zijn poëzie en de blijvende waarde van zijn poëtica is tot op heden desondanks nog weinig aandacht besteed.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

55 Kritisch lit. lex.
november 1994