Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

J.M.A. Biesheuvel

door Anton Korteweg
met een aanvulling door Rudi van der Paardt

1. Biografie

Jacobus Martinus Arend (Maarten) Biesheuvel werd op 23 mei 1939 te Schiedam geboren als zoon van een archivaris, die werkzaam was bij de werf Wilton Feijenoord; zijn moeder had geen betrekking. Het gezin Biesheuvel was gereformeerd en telde vijf kinderen: drie jongens en twee meisjes, van wie Maarten de één na jongste was. In zijn woonplaats bezocht Maarten twee verschillende lagere scholen. In 1951 werd hij leerling van het Groen van Prinstererlyceum in Vlaardingen; hij koos voor de gymnasiale afdeling. Tijdens de schoolvakanties maakte hij twee maal reizen als ketelbink. In 1956 werd hij wegens ‘eigenzinnig gedrag’ van school verwijderd. Nadat hij voor het staatsexamen was gezakt, ging hij naar het Stedelijk Gymnasium te Schiedam, waar hij zijn gymnasium-alfa-opleiding (1959) afrondde. Op die school leerde hij Eva Gütlich kennen, die zijn vriendin werd en met wie hij in 1979 is getrouwd.

Biesheuvel vervulde na zijn examen zijn militaire dienstplicht (1959 - eind 1960) en begon daarna in 1961 zijn rechtenstudie te Leiden, met als bijvakken Russische taal en Russisch recht. Met de hoogleraren Huib Drion en Karel van het Reve kreeg hij een speciale band. Bij de colleges van laatstgenoemde ontmoette hij Maarten 't Hart: die ontmoeting was het begin van een langdurige vriendschap. Hij studeerde af in 1969. In 1965 had hij een maandenlange tocht gemaakt als steward op een cruiseschip. Het jaar daarop moest hij, op grond van manische verschijnselen, enkele maanden worden opgenomen in de psychiatrische inrichting Endegeest te Oegstgeest. In 1969 zou hij opnieuw enige tijd worden opgenomen.

Na zijn afstuderen volgde Biesheuvel een postdoctorale cursus bibliotheekwetenschap te Amsterdam (1970-1972). Zijn eerste betrekking had hij bij het Europees Vertalingencentrum aan de Technische Universiteit in Delft (1970-1971). Daarna werd hij hoofd van de leeszaal van de bibliotheek van het Vredespaleis te Den Haag, waar hij tot eind 1973 heeft gewerkt. In 1976 werkte hij een jaar lang als medisch jurist. Hij was voor halve dagen in dienst van het Leids Academisch Ziekenhuis. Door zijn manische depressiviteit, die met angstaanvallen gepaard ging, bleek hij niet geschikt voor een reguliere baan en werd hij fulltime schrijver.

Zijn eerste teksten schreef Biesheuvel voor Groenvoer, de schoolkrant van het Groen van Prinstererlyceum. In het begin van de jaren zestig droeg hij als redacteur stukken bij aan Pro Novitate, het blad van Catena, de kleine, progressieve vereniging waarbij hij zich als student had aangesloten. Ook publiceerde hij regelmatig in het Leids Universiteitsblad, vaak over sociaal-politieke misstanden, onder eigen naam of met gebruikmaking van pseudoniemen als Piet Borger, Piet Breughel, Gompeltje, Kennismaker of Reuter. Van dit blad was hij een tijdlang hoofdredacteur. Zijn literaire debuut was het verhaal ‘Het lieveheersbeest’, dat in februari 1964 in het Hollands Maandblad verscheen. In dit tijdschrift publiceerde hij vanaf 1970 in hoog tempo soortgelijke verhalen. Deze verhalen kwamen in zijn boekdebuut In de bovenkooi (1972) terecht. Daarnaast publiceerde hij in een opvallend grote hoeveelheid tijdschriften en kranten, het meest in De Tweede Ronde, Bulletin, Centrum (blad van het Academisch Ziekenhuis te Leiden; later Cicero geheten), Haagsche Courant en Propria Cures, waarvan hij in 1973 gastredacteur was. Een bundeltje gedichten publiceerde hij onder het pseudoniem D. Blijn.

In de jaren zeventig en begin jaren tachtig trad hij regelmatig op als voorlezer van zijn eigen werk (VPRO-radio) en als zanger van Duitse romantische liederen. In 1981 werd zelfs een televisieprogramma aan een optreden van Biesheuvel gewijd: ‘Een held van onze tijd’. In 1988 mocht hij het boekenweekgeschenk schrijven. Daarna liep zijn productie sterk terug, hetgeen hij zelf weet aan een lithiumvergiftiging. Eind 2006 werd hem de P.C.

Hooft-prijs toegekend. Eerder was hij onderscheiden met de Alice van Nahuys-prijs 1972 voor In de bovenkooi en de F. Bordewijk-prijs 1985 voor Reis door mijn kamer. In 1986 werd hem de Erepenning van de stad Leiden toegekend; in 2008 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Diverse verhalen van Biesheuvel zijn vertaald, het meest in het Duits, maar ook in het Engels, Frans, Spaans, Indonesisch, Sloveens, Pools en Russisch. Veelal gaat het om bloemlezingen van werk van Nederlandstalige auteurs, waarin dan ook een verhaal van hem is opgenomen. In 2008 is de bundel Zeeverhalen in het Russisch verschenen.

Biesheuvel is altijd in Leiden blijven wonen.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

‘Borné dans sa nature, infini dans ses voeux, l'homme est un ange tombé qui se souvient les cieux.’ Heel wat van Biesheuvels verhaalpersonages kunnen met deze verzen van de Franse katholieke romanticus Chateaubriand gekarakteriseerd worden. Ze zijn zich sterk bewust van de begrenzingen die aan het mens-zijn inherent zijn en handelen vaak vanuit de herinnering aan eertijdse geborgenheid. Vandaar dat ik het, uiteraard tot mislukking gedoemde, streven van de mens om (weer) in het paradijs te geraken als het eigenlijke thema van Biesheuvels verhalen zie.

Dat streven naar geborgenheid, het verlangen ergens bij te horen, komt in de meeste van, zijn zeeverhalen het duidelijkst naar voren. In ‘In de bovenkooi’ en ‘Tanker cleaning’ (In de bovenkooi) bijvoorbeeld symboliseert de bovenkooi, respectievelijk het smerige binnenste, van een tanker, het paradijs. In andere verhalen blijkt diti streven naar geborgenheid uit de vele malen dat, meestal uit de diepten, de vrienden worden aangeroepen, Karel van het Reve tot God wordt verklaard (‘De wereld moet beter worden’ uit Slechte mensen), of een angstige geëxamineerde aan zijn hoogleraar een vriendelijke prentbriefkaart stuurt (‘Het examen’ in Het nut van de wereld). En, bijvoorbeeld in ‘Astrid Krikke’ (In de bovenkooi), uit passages waarin aan het traditionele calvinisme de voorkeur wordt gegeven boven de ‘oikoemeneh’, of in ‘Onrust’ (Het nut van de wereld) uit de tekening van Noord-Beveland als land waar het leven geacht wordt goed te zijn, want overzichtelijk en beheerst door traditionele christelijke waarden.

Het feit dat Biesheuvels personages, of ze nu Maarten, Jacob, Arend of David Windvaantje heten, zich een ideaal herinneren en bijgevolg onvervulbare verlangens koesteren, heeft tot gevolg dat zij de werkelijkheid als pijnlijk ervaren. Zij zijn er zich vaak van bewust dat de wereld beter moet worden - en dat juist zij in dat opzicht een speciale opdracht hebben - maar zij zien het tegendeel gebeuren. Dat bewustzijn leidt soms tot opname in een psychiatrische inrichting, bijna altijd ten minste tot angst omdat het chaotische universum niet als zodanig aanvaard kan worden (‘Angst’ uit De Weg naar het

Licht), soms tot afsplitsing in een dubbelganger die, in tegenstelling tot de verongelijkte idealist, wél concreet tracht de wereld te verbeteren, al is het maar door een beo naar diens land van herkomst terug te brengen (‘De beo’ uit In de bovenkom). Maar al deze personages zijn martelaren.

In allerlei variaties komen deze martelaren voor: Marinus van der Lubbe, aan wie In de bovenkooi is opgedragen, is er één, de ketelbink die zich in elkaar laat slaan, Jezus, het hondje Tetsenbacher, David Windvaantje. Zelfs de gereformeerde schrijfster van, onder veel meer, De stem van de stomme (‘Rekenschap’ uit In de bovenkooi) beseft aan het eind van haar leven, althans in de gedachten van Maarten, dat ze een martelares geweest is voor een christelijke dagdroom: ‘Jezus was helemaal niet de zoon van God’, en de dominee uit ‘Mijn grootste schrik’ (De Weg naar het Licht) komt tot een soortgelijke conclusie.

Het martelaarsmotief lijkt mij het belangrijkste motief, omdat het direct wijst naar het centrale thema. Andere motieven zijn daaraan ondergeschikt. Het ‘vaderzoeker’-motief (in ‘De wereld moet beter worden’; ‘Het examen’) bijvoorbeeld, omdat dat bij Biesheuvel voortvloeit uit het besef martelaar te zijn; eveneens het dubbelgangersmotief, althans zoals dat in ‘De beo’ voorkomt. In dat verhaal wordt immers het dubbelgangersmotief alleen maar gebruikt om het martelaarsmotief - het lijden van de jonge Jacob aan de waanzin van de wereld - te accentueren. Het Sisyfus-motief, door Buurman (Maatstaf, november 1978) terecht als constante in Biesheuvels verhalen opgemerkt en door hem geformuleerd als ‘verstoring van het evenwicht tussen inspanning en resultaat’, zie ik ook weer als een afgeleide van het martelaarsmotief. Beter gezegd: als een illustratie daarvan.

Visie op de wereld

Biesheuvels wereldbeeld is, denk ik, uiteindelijk christelijk bepaald. Het verlangen naar verloren geborgenheid, vroeger gevonden in het gereformeerde geloof (‘Astrid Krikke’; ‘Mijn grootste schrik’), het Jezus-syndroom, het besef de wereld te moeten redden, een woord voor de wereld te hebben (‘Paviljoen E’ uit Slechte mensen), zijn er essentieel in. ‘Op een keer wist ik het zeker: ik was de Verlosser der joden. Dat deed pijn’ (‘De klop op de deur’ uit De Weg naar het Licht). Het besef die

geborgenheid niet blijvend te kunnen vinden, het verlossende woord niet te kunnen spreken, leidt bij Biesheuvel tot bewondering voor Nabokov en Karel van het Reve, die in zijn visie met dergelijk streven hebben afgerekend. Zij manipuleren de werkelijkheid en hebben niet het gevoel dat de realiteit hen hanteert en een angstaanjagend zintuigelijk bedrog is (‘Angst’).

Traditie

Buurman heeft in zijn al even aangehaalde artikel gewezen op het belang van het Sisyfus-motief. Dat verbindt Biesheuvel met existentialistische schrijvers als Sartre, Camus, Ionesco en de Van het Reve van De avonden, die het bestaan als zinloos verbeelden: ‘Ik moet zo balen’, neuriede hij, ‘dood, kom mij halen.’ (‘Een dag uit het leven van David Windvaantje’ uit De verpletterende werkelijkheid)

Verwant voelt Biesheuvel zich, blijkens zijn verhalen, zeker ook met de vroege Duitse Romantiek (E.Th.A. Hoffmann, J. von Eichendorff): veel van zijn personages zijn vermomde negentiende-eeuwse Wanderburschen, vergeefs op zoek naar het onbereikbare. Ook Kafka (‘Regen’ uit Slechte mensen) en Dostoievski (het veel voorkomende dubbelgangersmotief; de absolute scheiding tussen goed en kwaad) kunnen, naast Moby Dick (‘Brommer op zee’ uit In de bovenkooi), in dit verband nog genoemd worden.

Generaliserend: in Biesheuvel komen verschillende literaire tradities samen. Die van de Romantiek, zowel qua. stijl (zie hieronder) als wat betreft motieven, en die van het existentialisme met absurde trekken. Een romantisch absurdist dus in veel verhalen. In andere, ik denk bijvoorbeeld aan ‘Astrid Krikke’ en ‘Onrust’, een hilarisch realist.

Stijl

Door twee geheel verschillende critici, Gerrit Komrij en Hans Werkman, is erop gewezen dat Biesheuvel ‘goed aansluit bij de vele kenmerken van de 18e- en 19e-eeuwse romanticus die Jongejan noemt’ in haar in 1933 verschenen proefschrift De Humor-‘Cultus’ der Romantiek in Nederland. Werkman wijst op het gebruik van een aantal door Jongejan voor de romantische humorist karakteristiek bevonden stijlkenmerken als: uit de band springende beeldspraak, ongrammaticale zinnen, eindeloze uitweidingen, onderbrekin-

gen van de tekst. Komrij voegt daar nog onder meer het gebruik van typografische aardigheden en strepomanie aan toe. Beiden plaatsen hem - en dat niet alleen om stilistische redenen - in het kader van de vaderlandse humoristische Romantiek en noemen in dit verband Hildebrand en Multatuli (Komrij) en Paaltjens (Werkman).

Traditie

Met G.K. van het Reve heeft Biesheuvel - maar ook dat is een romantisch-humoristische trek - de cultivering van het Zinloos Feit gemeen, met Nescio de romantische gedachte dat de natuur de openbaring van God is, waarvan met vrienden genoten moet worden (‘De dood is mijn broer’ uit Slechte mensen). Het al evenzeer romantische dubbelgangersmotief (‘Rekenschap’; ‘De beo’) verbindt hem met Elsschot, evenals het feit dat hij enkele van zijn mooiste bladzijden (‘Onrust’) aan zijn aftakelende moeder wijdde.

Stijl

Biesheuvels stijl is bepaald niet sober te noemen. Hij is een ongeremd verteller, niet iemand die ieder woord op een goudschaaltje weegt en het vervolgens zorgvuldig in het gelid zet. Het lijkt er soms op dat hij uit de volheid van zijn gemoed het liefst alles tegelijk zou willen vertellen. Dat neemt niet weg dat hij doorgaans zorgvuldig stileert: evenals zijn door allerlei auctoriële ingrepen gekenmerkte verhalen komt ook de volzin van meer dan gemiddelde lengte toch wel op zijn pootjes terecht. Opvallend zijn in zijn manier van vertellen, naast de romantisch-humoristische stijlkenmerken die door Komrij en Werkman zijn genoemd: de opsommingen (‘Oculare Biesheuvel’ uit In de bovenhaal), de chargeringen (‘De beo’; ‘Astrid Krikke’) en de literaire toespelingen. Wat dat laatste betreft: op de eerste vier bladzijden van ‘De heer Mellenberg’, het eerste verhaal uit In de Bovenkooi, komen we achtereenvolgens Elsschot, Musil en weer Elsschot tegen. Deze knipogen naar de lezer zijn soms moeilijk als zodanig te herkennen: men moet zijn G.K. van het Reve wel goed kennen om op te kunnen merken dat ‘Voortaan moet iemand het doen, die het al vaker heeft gedaan’ (‘Moeilijkheden’ uit In de bovenkooi) uit Werther Nieland afkomstig is.

Verwijzingen naar en citaten uit bijbelteksten, vooral de Psalmen, komen eveneens vaak voor, met als favoriet ‘De steen die door de tempelbouwers’ etc. (Psalm 118 vers a 1), een duidelijke heenwijzing naar het Jezus-syndroom.

Techniek

In vrijwel alle verhalen komt een duidelijk aanwezige verteller voor die zich soms, schijnbaar heel negentiende-eeuws, tot de lezer richt met opmerkingen als: ‘Lezer! Wil zo goed zijn u eens de volgende mens voor te stellen’ (‘Rasskas bjes titula’, in Slechte mensen, 1973). Al gaat zijn bemoeienis meestal niet zó ver, toch maakt de verteller - in de niet-ik-verhalen meestal alwetend - kwistig gebruik van zijn mogelijkheid de lezer door ingrepen op zijsporen te rangeren. Rechtlijnig naar de climax toe verteld wordt er nauwelijks (maar weer wel in ‘Dolly’, in In de bovenkooi, 1972). De verteller last in zijn verhaal herhaaldelijk getuigenissen in en associeert er lustig op los, zie bijvoorbeeld ‘Slapeloosheid’ (In de bovenkool) en ‘Wang Tsjoeng’ (Het nut van de wereld, 1975), wat tot gevolg kan hebben dat het overkoepelend verhaal vele door associaties opgeroepen aan elkaar ondergeschikte verhaaltjes in zich bevat. Zoiets als een Russische matroesjka. Toch wordt er, zij het langs allerlei omwegen, vaak zorgvuldig naar de pointe toegewerkt, bijvoorbeeld in ‘Astrid Krikke’ (In de bovenkom). Verhalen als ‘Opstapper’ (Het nut van de wereld) en ‘Maan’ (In de bovenkooi) zijn zelfs te lezen als een breed uitgewerkte grap.

Ontwikkeling

Het ligt voor de hand om, zoals Aad Nuis en Henk Buurman doen, het werk van Biesheuvel als één geheel te beschouwen. In veel latere verhalen wordt immers naar eerdere verwezen, bijvoorbeeld in ‘De beo’ naar het al twintig keer herschreven ‘De wolk’ (Slechte mensen). In ‘Teleurstellingen’ (Slechte mensen) wordt zelfs letterlijk geciteerd uit ‘Oculare Biesheuvel’. Niettemin kan worden vastgesteld dat in de eerste bundels meer Eva voorkomt dan in de latere, dat het aantal zee- en gekkenhuisverhalen afneemt om geleidelijk plaats te maken voor vreemde voorvallen en sprookjesachtige verhalen - die trouwens ook al royaal aanwezig zijn in de eerste twee verhalenbundels - en dat het eigen verleden in de latere bundels minder aan bod komt dan in het begin. Maar het is gevaarlijk daaruit een ontwikkeling te willen aflezen. Biesheuvels oudste verhaal, ‘Het Lieveheersbeest’, staat immers niet in zijn eerste maar in zijn tweede bundel, en ‘Jodrell Bank’, uit 1974 of eerder, werd pas in 1979 in De verpletterende werkelijkheid gebundeld.

Relatie leren/werk

Het is gebruikelijk om Biesheuvel te beschouwen als een van de

meest autobiografische auteurs uit de moderne Nederlandse literatuur. De teksten, waarin hij over zijn studietijd, zijn reizen (al dan niet met bril), zijn manische depressiviteit en angsten, het verblijf in de psychiatrische kliniek ‘Endegeest’, zijn werk als bibliothecaris, het ‘huiselijk geluk’ met zijn vriendin (en latere vrouw), de omgang met zijn leermeesters en vrienden uitweidt, lijken zo waarachtig, dat door veel critici wordt aangenomen dat zij naar het leven zijn getekend. En in heel wat gevallen hoeft de lezer daaraan ook niet te twijfelen: bestaat in de officiële literatuurwetenschap de vuistregel dat men de ik-verteller van een verhalende tekst nooit mag verwarren met de ik van de schrijver, bij de bedoelde schetsen van de auteur kan men dit verbod gerust naast zich neerleggen.

Bovendien zijn er verhalen met een hoofdpersoon die weliswaar niet op een bepaalde wijze rechtstreeks aan de auteur is gelieerd, maar toch zozeer door zijn uiterlijk, zijn karakter en de omstandigheden waarin hij verkeert als een masker van Biesheuvel zelf kan worden aangemerkt, dat ook in die gevallen de kenschets ‘autobiografisch’ op zijn plaats is. Aansprekende voorbeelden zijn te vinden in Een dag uit het leven van David Windvaantje (1978) en ‘Een gelukkige oude dag’ (Duizend vlinders, 1981), die wel als ‘gecamoufleerd autobiografisch’ zijn getypeerd. De overige verhalen, zeker de helft van het totaal, vallen buiten dit kader en kan men (symbolisch) sprookjesachtig, fantastisch, absurd of een pastiche noemen, maar zeker niet ronduit autobiografisch, ook al speelt de auteur daarin wel eens met verwijzingen naar zijn eigen situatie.

Kritiek

In wat er over Biesheuvels verhalenbundels is geschreven, vallen drie fasen te onderscheiden. De indruk die zijn debuut In de bovenkooi op de recensenten heeft gemaakt, is overweldigend geweest. Niet alleen liefhebbers van anekdotisch proza als Aad Nuis prijzen dit debuut, maar ook verklaarde tegenstanders van het genre als J.F. Vogelaar en Carel Peeters. Men schrijft in superlatieven over deze combinatie van surrealistische of fantastische en min of meer realistische, vaak autobiografische verhalen, met hun grillige vorm (bladzijden lang worden vaak geen alinea's gebruikt) en mengeling van archaïsch en alledaags taalgebruik. Bovendien zagen de meeste critici zeer wel de meer-

duidigheid van de op het eerste gezicht vooral humoristische verhalen: dat, om twee voorbeelden te noemen, de ‘bovenkooi’ van Biesheuvel de moederbuik symboliseerde en dat de walvis stond voor de verlosser die het goede in de wereld brengt, is relatief vaak opgemerkt.

Dat de eerste vier verhalenbundels qua thema's en motieven een eenheid vormden, werd vrij algemeen vastgesteld; ook dat Biesheuvel kennelijk niet streefde naar een hechte structuur per bundel (een kenmerk dat steeds is blijven bestaan). Aad Nuis (1978) accentueerde in zijn bespreking niet alleen dit aspect, maar vond ook dat er zeer weinig of geen verschil in kwaliteit bestond tussen de verhalen onderling: zonder problemen zou een verhaal in een andere bundel hebben kunnen staan dan waarin het door de auteur was geplaatst. Maar niet alle critici waren dat met Nuis eens: diverse recensenten vonden dat de schrijver wel eens te gemakzuchtig was geweest en met name in Het nut van de wereld verhalen had opgenomen die de toets der kritiek eigenlijk niet konden doorstaan. Biesheuvel zelf betoonde zich trouwens later evenmin tevreden over zijn prestaties. In 1984 werkte hij Slechte mensen en Het nut van de wereld om tot een nieuwe bundel: De wereld moet beter worden. Zijn volgende bundels, De verpletterende werkelijkheid (1979) en Duizend vlinders (1981) werden, op enkele details na, weer goed ontvangen, met name het ook eerder afzonderlijk verschenen lange verhaal ‘Een dag uit het leven van David Windvaantje’ (De verpletterende werkelijkheid). In Duizend vlinders zag men algemeen een ontwikkeling naar een positievere levensopvatting dan eerder tot uitdrukking was gekomen: Weltschmerz en zelfmedelijden voerden daarin toch wel de boventoon.

De tweede fase wordt gekenmerkt door een groeiende kritiek op nieuwe bundels en afzonderlijke verhalen. Men vond dat de auteur zich te veel ging herhalen (een gevaar waar Komrij in 1974 in zijn bespreking van Slechte mensen al op had gewezen) en dat de ironie, eertijds een krachtig wapen, nogal eens in pure meligheid ontaardde. Dat laatste oordeel trof bijvoorbeeld het uit slechts twee teksten bestaande bundeltje Hoe de dieren in de hemel kwamen (1982). In de wisselend beoordeelde bundel De bruid (1982) waardeerde men vooral de novelle ‘Kreet uit een

kelderwoning’, waarin drugsgebruik en prostitutie een grote rol spelen; hier probeerde Biesheuvel duidelijk iets nieuws. Willem Kuipers (1982) liet blijken gecharmeerd te zijn van de novelle ‘De trui’, een verhaal vol krankzinnige verwikkelingen over een man die geobsedeerd is door een filmster. Graa Boomsma (1982) daarentegen vond de bundel ronduit slaapverwekkend. Een zelfde ambivalentie vertoonde de receptie van De steen der wijzen (1983), Reis door mijn kamer (1984) en Godencirkel (1985). T. van Deel (1986) merkte naar aanleiding van het eerstgenoemde boek op dat Biesheuvel geleidelijk aan het slachtoffer was geworden van zijn eigen techniek: het mateloos aaneenrijgen van details, waardoor de belangstelling van de lezer verdwijnt. Gerrit Jan Zwier (1991) zag in Reis door mijn kamer een lofzang op huiselijkheid en knus geluk: avonturen beleefde Biesheuvel, die ooit de zeeën bevoer, alleen nog maar in zijn leunstoel op zijn studeerkamer. In Godencirkel was dat niet anders. Zwier eindigde zijn kritiek op dit boek met de vraag: ‘Waarom gaat hij niet eens echt op reis. Ik ben er zeker van dat zijn reiservaringen boeiende leesstof zouden opleveren.’

De derde fase vormt het spiegelbeeld van de eerste: enkele verhalen werden positief besproken, maar de bundels als geheel, die alle een veel geringere omvang hadden dan bij Biesheuvel gebruikelijk was geweest, kregen zelden de handen op elkaar. Deze wending begon bij wat Biesheuvels triomf had moeten worden: Een overtollig mens, het boekenweekgeschenk van 1988. Met uitzondering van Arnold Heumakers, die het boekje niet minder vond dan de doorsnee bundel van Biesheuvel, vielen alle critici van naam over het gebrek aan originaliteit en esprit van deze verhalen. Precies hetzelfde gebeurde met het al even weinig omvangrijke Carpe diem (1989). Hans Wanen haalde krachtig uit: ‘Biesheuvel is een schrijver geworden die niet meer voor zichzelf, maar voor het publiek schrijft. [...] Die omslag is geleidelijk verlopen, steeds minder waren sporen van innerlijke noodzaak zichtbaar. Maar in Carpe diem blijkt het vuur geheel en al gedoofd te zijn. Een auteur die nooit over technische vaardigheden heeft beschikt en nu ook zijn inspiratie is kwijtgeraakt: geen wonder dat deze verhalenbundel een pijnlijke vertoning is.’ In 2002 kwam hij na lange tijd van zwijgen

met een serie miniverhaaltjes (niet zelden één pagina tellend) met de wel zeer opvallende titel: Oude geschiedenis van Pa die leefde als een dier want hij schaamde zich nergens voor en hij was erg practisch (2002). Uit de titel van Max Pams recensie ‘Madurodams meesterwerkje’ zou men kunnen opmaken dat deze criticus verrukt was over deze verhaaltjes. Dat is echter niet het geval, blijkens zijn opmerking dat alleen een verstokte fan dit werkje zou willen aanschaffen. ‘Het meeste wat erin staat, is slechts een vage echo van waartoe Biesheuvel in staat was.’ De overige critici zeiden het misschien niet zo hard, maar waren het eigenlijk wel met hem eens.

Publieke belangstelling

Er bestaat een duidelijke overeenkomst tussen het oordeel van de critici en dat van het lezerspubliek over Biesheuvels werk. Veruit favoriet was en is In de bovenkooi. Binnen één jaar na verschijnen kende de bundel vijf herdrukken; inmiddels bedraagt het aantal herdrukken meer dan twintig en wordt de titel om de zoveel jaar op de markt gebracht. De verpletterende werkelijkheid kreeg eveneens vijf drukken binnen het bestek van een jaar, maar haalde toch lang niet het totaal van In de bovenkooi: in 1988 verscheen de negende druk en pas twintig jaar later de tiende in het Verzameld werk. De weg naar het Licht werd niet alleen goed besproken, maar ook aardig verkocht: in totaal verschenen er zeven drukken. Daarnaast zijn er natuurlijk titels die matig tot zeer slecht liepen; dit betreft vooral de bloemlezingen, door Biesheuvel zelf of anderen gemaakt (met uitzondering van Zeeverhalen, 1985), en de latere bundels. Paradoxaal is dat over het oordeel van de lezers van Biesheuvels meest verspreide publicatie, Een overtollig mens, weinig met zekerheid te zeggen valt, maar de gedachte dat zij met dit boekje even weinig ingenomen moeten zijn geweest als de recensenten, lijkt niet onredelijk.

Traditie / Verwantschap

Toen Biesheuvel in mei 2007 de P.C. Hooft-prijs in ontvangst genomen had, bedankte hij een vijftal (inmiddels overleden) personen die men zijn leermeesters zou kunnen noemen. Dat tot hen Huib Drion en Karel van het Reve behoorden, spreekt wel haast voor zich: beiden hadden aan de wieg van Biesheuvels schrijverschap gestaan. Wellicht interessanter is dat de laureaat drie Nederlandse auteurs bedankte: Nescio, Elsschot en Gerard

Reve. Dit zijn auteurs die invloed hebben uitgeoefend op zijn werk, zowel inhoudelijk als stilistisch, al geldt dit niet voor alle drie op dezelfde wijze.

Overigens heeft Biesheuvel vooral de inspiratie van buitenlandse auteurs ondergaan. Hij geeft zijn eigen canon in het verhaal ‘Oh, kapitein te zijn’ (De bruid), terwijl men in ‘Gemiste kans’ (De bruid) een kleiner rijtje favorieten vindt die, omgekeerd, hun bewondering voor bepaalde verhalen van de auteur uitspreken. Genoemde inspiratie komt vooral tot uitdrukking in de pastiches die Biesheuvel van hun werk heeft gemaakt. Bijzonder belezen hoeft men niet te zijn om die bewerkingstechniek te ontdekken: alleen de titels verwijzen meestal al naar het tot uitgangspunt genomen werk. Zo berust het titelverhaal uit De bruid op de gelijknamige tekst van Tsjechov, zoals ‘Kreutzer-sonate’ duidelijk van Tolstoj afkomstig is. ‘Moby God’ is in sterke mate afhankelijk van Moby Dick van Melville (door Biesheuvel vanwege zijn voorkeur voor schepen en walvissen vaak genoemd, zoals ook die andere grote auteur van zeeverhalen, Joseph Conrad, geregeld opduikt), terwijl ‘Avonturen van Joachim Muller’ sterk leunt op Aus dem Leben eines Taugenichts van Joseph von Eichendorff. Het verhaal ‘De trom’ (Reis door mijn kamer) heeft veel te maken met Vladimir Nabokov, tegenover wie Biesheuvel overigens een ambivalente positie inneemt: in zijn manische toestand beschouwde hij hem zelfs als duivel.

Traditie

Op een andere verwantschap heeft Sander Bax (2007) gewezen door verhalenbundels van Biesheuvel te vergelijken met de Camera Obscura van Hildebrand: beide noemt hij ‘groeiboeken’, die worden gekenmerkt door heterogeniteit en anekdotiek, waarin de autobiografische verteller sterk aanwezig is. Maar waar bij een negentiende-eeuws auteur als Hildebrand deze verteller altijd een leidsman is van de lezer, daar raakt de verteller bij Biesheuvel juist geregeld verstrikt in zijn eigen verhalen.

3. Primaire bibliografie

Handschriftposters en roofdrukken zijn in deze bibliografie niet opgenomen. Een compleet overzicht van de ongebundelde verhalen vindt men in: J.M.A. Biesheuvel, Verzameld werk 3. Amsterdam 2008, Van Oorschot, pp. 813-830.

4. Secundaire bibliografie

124 Kritisch lit. lex.
februari 2012