Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Michel Bartosik

door Peter Bormans

1. Biografie

Michel Maria Victor Bartosik werd op 21 maart 1948 geboren uit een Vlaamse moeder en een Poolse vader.

Na de klassieke humaniora aan het Koninklijk Atheneum te Berchem werd hij door zijn vader min of meer verplicht geneeskunde te studeren, maar tijdens het eerste jaar werd hij zwaar ziek (mononucleose, waarbij psychosomatische oorzaken niet uitgesloten mogen worden). Het jaar daarop kreeg hij toch de toelating om Germaanse filologie te gaan studeren. Dat gebeurde aan de Université Libre de Bruxelles / Vrije Universiteit Brussel, waar hij in 1970 afstudeerde met een eindverhandeling over de ruimte in de poëzie van Hans Lodeizen.

Daarna gaf hij korte tijd les aan enkele middelbare scholen, maar werd al snel assistent aan de VUB van achtereenvolgens de hoogleraren Jean Weisgerber en Dina Hellemans. Zelf promoveerde hij in 1978 tot doctor in de letteren en wijsbegeerte met een proefschrift over de poëzie van Jacques Hamelink, waarmee hij de grootste onderscheiding behaalde. In 1979 kreeg hij er ook de prijs voor letterkunde van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde voor. Daarna doceerde hij tot aan zijn dood cursussen over poëzie aan de Vrije Universiteit Brussel, en sinds 1997 ook aan de Université Libre de Bruxelles. In de jaren 2001 en 2002 gaf hij gastcolleges aan respectievelijk de Sorbonne in Parijs en aan de Kàroli Gàspàr Universiteit in Budapest.

Naast zijn publicaties over Nederlandse poëzie maakte hij sporadisch ook aan dichters gewijde programma's voor radio en televisie. Hij hield tal van lezingen en was een vaste mede-

werker van de tijdschriften Hand, Impuls en Impuls/De Tafelronde, Poëziekrant en De Leeswolf. Voor dit laatste schreef hij soms ook humoristische recensies van kookboeken.

Sporadisch vertaalde hij ook, onder meer poëzie van Eugenio Montale. Gedichten van hemzelf werden vertaald in het Frans en het Duits.

Hij was het zesde lid van het illustere, door Patrick Conrad en Nic van Bruggen opgerichte genootschap van de ‘Pink Poets’. Voor zijn debuutbundel Linguïstiek kreeg hij de Trap-prijs 1976 van het gelijknamige tijdschrift; voor zijn laatste bundel, Geschreven familie, de poëzieprijs 2006 van de provincie Antwerpen. Bartosik was gehuwd met de beeldend kunstenares (tekeningen en schilderijen) Louisa Chevalier, met wie hij twee zonen had, Thomas (kunsthistoricus) en Jan. Hij stierf onverwacht aan een hersenbloeding op 1 februari 2008.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Thematisch cirkelt de poëzie van Michel Bartosik rond een aantal kernpunten die in heel zijn werk terugkomen. Het thema van de taal was voor hem geen modieus modernistisch onderwerp, maar een vraagstuk van existentiële aard. Zijn eerste bundel heette niet toevallig Linguïstiek (1975) en daarin is even vaak van stilte en zwijgen sprake als van taal en spreken. Elk woord lijkt uit die stilte weggehakt en is er een overwinning op. Zijn stem noemt de dichter ‘van gelatine’, en:

In de volgende bundel noemt hij de dichtkunst ‘schaarsgebed’ en ‘spiegelspraak’. Het is duidelijk dat in deze naar binnen gekeerde wereld communicatie niet vanzelfsprekend is. Een van de meest voorkomende metaforen in de eerste bundels wijst daarop: het woord ‘spiegel’ is een kernwoord in Bartosiks vroege poëzie. ‘Ziek in een zaal van duizend spiegels’, zo beschrijft hij zichzelf. En in het aan Georg Trakl refererend gedicht met de veelzeggende titel ‘Graftaal’ stelt hij:

Poëzie is dus ook een poging om uit de geslotenheid te breken, maar dat lukt blijkbaar nooit. Het onmogelijke karakter van dit proces komt goed tot uiting in een gedichttitel als ‘Zwijgend in het eenzame gesprek’. De dubbele paradox hierin vat de

toenemende eenzaamheid van de dichter treffend samen.

In de bundel Rigor Mortis (1980) neemt deze eenzaamheid bijwijlen absolute vormen aan:

Ook de wereld rondom biedt geen soelaas, want overal heersen herfst, dood en verval. De titel Rigor mortis duidt dat wel op de allernavrantste wijze aan: alles is tot stilstand gekomen, niets is meer mogelijk, tenzij een voortschrijdend verval. Met name in De verzamelnaam der eenzaamheid (1976) zijn inhoudelijk verwante woorden als ‘herfst’, ‘najaar’, ‘sneeuw’ en ‘as’ tot vaste beeldspraak geworden; ze komen in bijna elk gedicht voor. Deze bundel staat aldus volledig in het teken van neergang, nederlaag en verval - maar dit thema is ook in vroeger en later werk aanwezig. Daar staan wel communicatiepogingen tegenover, zoals andere veel voorkomende beelden als ‘strot’, ‘long’ en ‘adem’ aangeven.

Als laatste thema stelt de dichter de afwezigheid van elke transcendentie en de vergeefsheid van alle metafysica vast: het absolute manifesteert zich in Bartosiks poëzie enkel door zijn opdringerig wegblijven: reeds vroeg wordt die afwezigheid ‘bloedschande’ genoemd, en ook elders wordt zij steeds negatief geconnoteerd: ‘onder donkere sterren (ontstaat) de dove stilte’; in ‘Noords’ (in De verzamelnaam der eenzaamheid) is het een ‘onanerende tong’ die ‘de epifanie van het niets (slaakt)’. De dichter snakt naar ‘de meta-/metafoor’; en met een stille maar duidelijke verwijzing naar Van Ostaijen schrijft hij: ‘...ondervraag ik nu/ de ooit beloofde verte/ en het vuur dat tussen voetzool/ sist en schaduw.’ En in de verzen: ‘Er loopt een barst door de hemel./ Dwars door mijn gehemelte.’ wordt het werk

van de dichter direct in verband gebracht met het zwijgen van het absolute.

Ontwikkeling / Thematiek / Relatie leven/werk

In een zo negatief getekende wereld is het moeilijk een eigen plaats te vinden. In de eerste bundels kwamen al gedichten voor die gericht waren aan vrienden, verwanten, verre en nabije familieleden. Deze intieme kring zal in Geschreven familie (2003) een kleine, gesloten maar gewaardeerde omgeving worden. De grote problemen zijn verdwenen en in kleine kring lijkt een berustend geluk te worden gevonden. Het grootste deel van die bundel omvat de eerder bibliofiel verschenen, aan de dood van de vaderfiguur gewijde bundel Sunt lacrimae (1990), een van de sterkste elegische bundels uit de hedendaagse Vlaamse poëzie. Naar aanleiding van die dood zoekt de zoon zijn eigen plaats in de wereld, onderzoekt hij waar hij vandaan komt en waar hij, in de eigen kinderen, heen gaat.

De vernieuwende kracht van dit thema blijkt niet alleen uit het feit dat losse gedichten die aan vader, zuster, moeder, vrienden gewijd zijn, nu uitgroeien tot een hele bundel, zij kan ook op stilistisch vlak waargenomen worden.

Stijl / Techniek / Ontwikkeling

In de eerste bundels, Linguïstiek en De verzamelnaam der eenzaamheid, heerste de ellips bijna oppermachtig: korte, krachtige, gebalde verzen, zinnen die vaak geen werkwoord bevatten en soms neigden naar woordverzen in de trant van Marsmans stadsgedichten:

Rigor mortis is een overgangsbundel: de eerste gedichten sluiten stilistisch nog grotendeels aan bij het vroegere werk, maar

daarna worden de zinnen langer en raakt de zinsbouw meer in overeenstemming met de grammaticale normen, ofschoon nu ook soms anakoloeten optreden, zinnen die de dichter bewust niet afmaakt: ‘Zie hoe rood ons de mond is/ zo stukgekust aan’, heet het. Op die manier wordt ook de lezer van deze verzen direct geconfronteerd met het onzegbare.

Ook de woordenschat verandert in Rigor mortis. In het laatste gedicht komen uitdrukkingen voor als ‘hartstikke’, ‘ontzettend lekker’, ‘gelurkt’, ‘joekel’, die in het vroegere werk ondenkbaar waren. Ze behoren niet bepaald tot Bartosiks idioom, blijven beperkt tot Rigor Mortis en zullen later overgaan in een alledaagsere woordenschat. Daarnaast komen hier in twee gedichten sterke archaïsmen voor; de combinatie van beide wijst erop dat deze bundel een overgangsbundel is. Neologismen vindt men vooral in de eerste bundels: ‘ontheuping’, ‘kleikeel’, ‘zwijgsel’, enzovoort. In Geschreven familie gebruikt Bartosik een verwante, maar verfijndere techniek: gewone woorden worden op een ongewone manier gebruikt: ‘gevoellooswordens’ (het aaneenschrijven intensifieert de betekenis), ‘vervizioenend’, ‘onherinnerbaarheid’ (dubbele abstrahering stokt de lectuur en doet nadenken).

In de eerste bundels vindt men ook als-vergelijkingen en genitief-metaforen; die verdwijnen vervolgens, om in Rigor mortis plaats te maken voor absolute metaforen (de reekstitel ‘Sfinx in zee’ is hier een voorbeeld van) en later voor een taalgebruik zonder veel beeldspraak. Klankfiguren heeft Bartosik nooit buitensporig gebruikt. Rijmen, assonanties en stafrijmen komen sporadisch voor, binnenrijmen later iets vaker: zij geven meer spankracht aan de gedichten, zeker bij het gebruik van lange meanderende zinnen zoals die voorkomen in Geschreven familie. Maar in vele vroege, niet-gebundelde gedichten kwamen dergelijke zinnen ook al voor.

Ook herhalingsfiguren komen slechts sporadisch voor en dan vooral als een vorm van maniëristische schriftuur, die typisch is voor het vroege werk. Verzen als ‘de wonde uit de wonde, wonde na wonde’ of: ‘Adem aan adem/ met de adem van maden.’ behoren daartoe. Later blijft ook dat achterwege.

Wat wel blijft is de fysieke, aanvankelijk zelfs anatomische aard

van de beeldspraak: ‘Een tak adem’ heet een vroeg gedicht, de dichter staat ‘in een geraamte van aders’ en:

of:

Kunstopvatting

Ofschoon er poëticale uitspraken voorkomen in deze poëzie, kan niet gezegd worden dat Bartosik een expliciete poëtica hanteert. Enkel in het met Wilfried Adams geschreven Proeve tot een Impuls-manifest (1975) gebeurt dat - in de context van een polemiek met de toen dominante nieuw-realistische poëzie. Het belangrijkste is de autonomie-gedachte: een gedicht is een taalkunstwerk, het wordt met woorden gemaakt (Bartosik is een poeta faber); de rest is van ondergeschikt belang. Verzen als de volgende vatten dit goed samen: uit een wisselwerking tussen taal en werkelijkheid ontstaat het gedicht (een ‘weerglans’, die aan Plato's schaduwen doet denken, maar zonder de essentialia), dat als wapen tegen de dood dienstdoet, maar zelf aangetast wordt door die dood:

Ook in Geschreven familie, waarin de werkelijkheid veel directer aanwezig is en Bartosik soms overgaat tot echte, maar steeds ingehouden en intimistische belijdenislyriek, blijft dat poëticale uitgangspunt intact.

Ontwikkeling

Dit is dus de belangrijkste ontwikkeling binnen deze poëzie: de problematiek van taal en werkelijkheid, van verval en isolement verdwijnt om plaats te maken voor de aanvaarding van een beperkt geluk, van het leven zelf ten slotte (met inbegrip van de dood). Dat is wat Bartosik ‘Klein Mensdom’ noemt - een positieve uitspraak vergeleken bij het bitterder ‘iliasje’ dat vroeger voor een mensenleven gebruikt werd, een epos dus waaruit alle grootheid, heldhaftigheid enz. verdwenen zijn. Ook uit een schamper vers als ‘hij bartosikt maar wat’, spreekt het verlangen het narcistische isolement te doorbreken.

Traditie / Verwantschap

Bartosiks werk bevat amper citaten of culturele allusies, hij is geen poeta doctus. De namen die zich toch opdringen, doen dat indirect en zijn niet talrijk: Paul van Ostaijen, Stéphane Mallarmé, Georg Trakl en Paul Celan. Dat betekent dat Bartosik zich aansluit bij de hermetische en in sommige opzichten maniëristische traditie binnen het modernisme. Daarmee is hij verwant aan zijn collega's van de Pink Poetsgroep, al blijft hij steeds zijn eigen onnavolgbare stem behouden. Ook in de laatste bundel is dat maniëristische element nog aanwezig, maar slechts terloops, onopvallend, bijvoorbeeld in de volgende strofe, die weliswaar geen ambiguïteiten bevat, maar wel een ophoping van paradoxale betekenissen:

In late gedichten als ‘Michielszomer’ lijken betekenissen te vervluchtigen om enkel nog een onvatbare atmosfeer achter te laten, zoals in sommige late gedichten van Van de Woestijne (‘Een vrucht die valt’):

Kritiek

De receptie van Bartosiks poëzie was in de dagbladpers minimaal. Aan de kwaliteit van het werk kan dat niet hebben gelegen. Eerder aan de bescheidenheid van de auteur, alsook aan het feit dat twee van zijn vijf bundels bibliofiel verschenen, en twee andere bij een uitgever (P.E.P.) die de distributie totaal verwaarloosde. In de literaire tijdschriften werd het werk van Bartosik wel naar waarde geschat. Kritiek was er voornamelijk op de geringe toegankelijkheid en de techniek van de vroege bundels.

Ten slotte dient nog vermeld dat Bartosik ook als essayist intensief werkzaam was. De eerste essays waren daarbij zuiver academisch van aard, zoals zijn reeks over de ruimte in de poëzie van Hans Lodeizen. Daarmee is hij wellicht de eerste en misschien de enige geweest om over de ruimte in de lyriek te schrijven. Later werden zijn essays persoonlijker en ging hij het genre beoefenen als volwaardige creatieve literatuur, zeker in de reeks ‘Berichten uit het sorteercentrum’. Dat heeft niet belet dat deze essays innovatief, instructief en diepgravend zijn, en een grote wetenschappelijke waarde hebben. Bartosik behandelt zowel oudere (Six van Chandelier) als hedendaagse dichters (Ouwens), die echter steeds min of meer hermetisch zijn.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

114 Kritisch lit. lex.
oktober 2009