Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Theo van Baaren

door J.M.J. Sicking

1. Biografie

Theodoor Pieter van Baaren (een enkele keer ook publicerend onder het pseudoniem Peter Bar) werd op 13 mei 1912 geboren te Utrecht. Zijn vader, die tijdens de crisisjaren failliet ging, handelde onder meer in papierwaren en feestartikelen. Van huis uit was Van Baaren eigenlijk rooms-katholiek, maar in zijn jeugd werd hij vrijzinnig hervormd. In 1932 voltooide hij zijn opleiding aan de kweekschool. Nadat hij het staatsexamen gymnasium-alfa had afgelegd, begon hij in 1938 te Utrecht aan de studie theologie; als bijvak koos hij egyptologie. In 1939 leerde hij Gertrude Pape kennen, met wie hij in 1945 zou trouwen.

Tegen het einde van de jaren dertig begon hij zich in protestantse tijdschriften als Opwaartsche Wegen, De Werkplaats en Elckerlijc als dichter te manifesteren; maar ook aan Werk, De Gids, en Groot-Nederland leverde hij toen bijdragen. Tijdens de oorlog dook hij onder bij Gertrude Pape. Uit die periode dateren het later befaamd geworden tijdschriftje De Schone Zakdoek en het uitgeverijtje ‘Clean Kerchief Inc.’.

Van Baaren, die onder meer ook nog heeft meegewerkt aan Ad Interim, Het Woord en Criterium, studeerde in 1945 af, maar deed geen kerkelijk examen. Hij werd te Utrecht assistent bij professor Obbink, bij wie hij in 1951 promoveerde. In het jaar daarna volgde hij aan de Groningse universiteit G. van der Leeuw op als hoogleraar in de godsdienstwetenschappen. Hij werd de grondlegger van het Volkenkundig Museum in zijn nieuwe woonplaats en publiceerde veel op zijn vakgebied. Als dichter zweeg hij voorlopig.

Na zijn emeritaat in 1981 besteedde hij veel tijd aan een studie over Jeroen Bosch. Maar vanaf 1976 waren er ook weer dichtbundels van zijn hand gaan verschijnen en in de jaren tachtig werd ook de ‘Clean Kerchief Inc.’ opnieuw actief. Op 4 mei 1989, een half jaar na zijn vrouw, overleed Theo van Baaren te Groningen.

2. Kritische beschouwing

Traditie / Verwantschap / Ontwikkeling

Theo van Baaren kan gerekend worden tot de dichters die zich rond 1940 in de tijdschriften Werk en Criterium verzamelden en zich ook in bloemlezingen manifesteerden. In leuzen had toen niemand vertrouwen meer en partijzucht riep alleen nog maar afkeer op. De westerse beschaving leek zieker dan ooit te zijn; de economische crisis had ook het dagelijks leven ontwricht en een tweede wereldoorlog leek onvermijdelijk. Aan deze beangstigende werkelijkheid viel niet te ontsnappen, al werd dat soms nog wel geprobeerd. Ontgoocheling was eigenlijk al van meet af aan aanwezig.

In de romantisch-realistische poëzie van deze generatie, waarvan Ed. Hoornik een van de leidende figuren was, komen dikwijls grensvervagingen voor tussen logica en werkelijkheid aan de ene en droom en fantasie aan de andere kant. Van Baaren ging echter een hele stap verder, nadat hij in het voetspoor van Gertrude Pape al vroeg geboeid was geraakt door het werk van de buitenlandse avant-garde. Samen met enkele vrienden - onder wie ook de fotograaf Emile van Moerkerken en later bekend geworden dichters als C. Buddingh', Chr.J. van Geel en L.Th. Lehmann - leefde hij zijn belangstelling voor surrealistische en ook wel dadaïstische kunst uit in De Schone Zakdoek (1941-1944). Van dat tijdschriftje, dat pas veel later beroemd is geworden, werd steeds maar één exemplaar gemaakt. Daarin konden gemakkelijk tekeningen, foto's en collages worden opgenomen; bovendien vormden de publikatieregels van de Duitse bezetter bij deze opzet geen belemmering.

De Schone Zakdoek bood allereerst de mogelijkheid in een kleine en afgeschermde kring op een minder zware en serieuze wijze kunst en literatuur te beoefenen en te experimenteren met nieuwe genres; de politiek werd daarbij buiten de deur gehouden. In hun hang naar artistieke bevrijding zochten verschillende medewerkers ook welbewust aansluiting bij de surrealistische beweging, die toen in Nederland nog niet of nauwelijks geaccepteerd was. Enkele Utrechtse schilders waren hen daarin al voorgegaan: Willem Wagenaar, Willem van Leusden, J.H. (‘Jopie’) Moesman.

Pas rond 1975 is Van Baaren - daartoe aangemoedigd door vrienden - zich verder gaan ontplooien als dichter. Door Laurens Vancrevel, die zelf zeer geïnteresseerd was in het surrealisme, werd hem bij uitgeverij Meulenhoff een nieuwe publikatie-mogelijkheid geboden. Schilders en dichters die Van Baaren vroeger al bewonderd had, kan men ook in zijn nieuwe bundels tegenkomen: bijvoorbeeld Rainer Maria Rilke, Georg Trakl, H. Marsman, T.S. Eliot, René Magritte, Max Ernst, Emily Dickinson.

Thematiek / Visie op de wereld

In de gedichten van Van Baaren die verwant zijn aan de Criterium-poëzie, overheerst een pessimistische toon. De liefdesgedichten doen melancholiek aan en het soms nog uitgesproken Godsvertrouwen is niet erg krachtig meer. Problemen van religieuze aard worden, niet zonder retoriek, direct verbonden met de tijdsomstandigheden.

Overheersend zijn gevoelens van angst en verlatenheid, van bederf en dreigende ondergang. Behalve op de natuur worden die met name betrokken op stadsbeelden. Typerend in dat opzicht is het gedicht ‘Dode stad’ (uit Gedichten).

Deze spookachtige werkelijkheid vermengt zich gemakkelijk met die van de angstdroom en de hallucinatie. Soms krijgt het droommotief echter een andere betekenis. Een voorbeeld daarvan is het speels klinkende gedichtje ‘De droomhaas’. Daarin wordt de droomwereld gekoesterd en vormt de werkelijkheid het verstorend element.

‘De droomhaas’ is opgenomen in de bundel Versteend zeewier (1944), maar heeft eerst ook in De Schone Zakdoek gestaan. In dat blad, dat hij samen met Gertrude Pape in goede banen leidde, deed Van Baaren met veel animo mee aan het maken van typische nonsenspoëzie en aan surrealistische (gezelschaps)spelletjes waarbij het toeval als scheppend principe werd gehanteerd. Van een bepaalde thematiek was toen geen sprake meer; alleen de verrassende combinaties en de grappige vondsten telden.

Soms kwam daar de muzikaliteit van de vorm bij, zoals in een strofe als de volgende:

Verwant aan dergelijke gedichten en andere literaire genres zijn Van Baarens collages, die vooral humoristisch en vervreemdend bedoeld zijn. Het hoofdkenmerk van dit ingenieuze knip- en plakwerk is, dat zaken die eigenlijk niet bij elkaar horen, nu in een nieuw en verrassend verband worden samengebracht; de met zorg gekozen titels versterken het beoogde effect. Veel van deze collages hebben een erotische inslag.

In de gedichten die Van Baaren in de jaren zeventig en tachtig

in negen opeenvolgende bundels officieel heeft gepubliceerd, is de vroegere thematiek rond verval, ondergang, dood en ontbinding allesbeheersend geworden, los van speciale tijdsomstandigheden. De dichter, die zijn levensjaren heeft zien verstrijken, kan de doodsgedachte niet meer verdrijven.

Deze regels uit In de tussen van de taal (1980) zijn representatief voor alle andere bundels, waarin veelvuldig werkwoorden voorkomen als: stollen, verwelken, bevriezen, verschrompelen, verdrogen, verstenen. Niet alleen de eigen dood houdt de dichter bezig, maar ook de zekerheid dat alle leven overal en altijd de dood al in zich draagt. Steeds weer moet hij tot de conclusie komen dat leven en dood bij elkaar horen, evenals vuur en as, licht en donker, vloed en eb. Erg troostend is dat denkbeeld meestal niet, mede doordat de balans van het eigen leven een negatief saldo te zien geeft. De mens lijkt erin te moeten berusten, zo staat in Een wereld van as (1981), dat de vlammen van zijn dromen ten slotte gaan doven en dat geen enkel licht verraadt of er uiteindelijk een overkant bestaat.

Bij voorkeur houdt de dichter zich op in overgangs- en tussengebieden. In Trommels van marmer (1986) wordt dat als volgt uitgedrukt:

Maar die tussenpositie is niet te handhaven. Altijd weer doemt ten slotte de gedachte aan de dood op, die telkens verbonden wordt met nacht en duisternis. Beide associaties hebben betrekking op geheim en mysterie, maar werken ook bedreigend en beangstigend. Als er al een antwoord te vinden zou zijn op

de grote bestaansvragen, dan zou dat gezocht moeten worden in het overgangsgebied tussen leven en dood, staat er in dezelfde bundel.

Het mysterie is echter niet te doorgronden en de gevoelens van zin- en doelloosheid blijven terugkeren. In het gedicht ‘Pareen’ (Een tafel in de wind, 1989) zijn zelfs de aloude schikgodinnen de weg kwijtgeraakt. Zij wachten in het park op een gids, maar hun hoop verkwijnt; het wordt donker en de nacht valt in.

De beelden die Van Baaren oproept, bestaan dikwijls uit landschappen en stadsgezichten en hebben dan een sterk picturale inslag. De grens tussen waarneming en visioen valt soms moeilijk te trekken; binnen- en buitenwereld werken op elkaar in. Dat is ook van toepassing op de droom, staat er bijvoorbeeld in Dromen hardop (1984): ‘Droom is metamorfose, / tweerichtingsverkeersosmose / tussen binnen en buiten.’

Als onderwerp op zichzelf is de droom meermalen in Van Baarens bundels aanwezig: als oerstaat van de geest, als nachthelft van het leven, als reservoir van onverwachte associaties en herinneringen, als bron van angst. Daarnaast moet ook het motief van de spiegel genoemd worden, dat in De leegte tussen twee lampen (1979) als volgt voorkomt:

Stijl / Techniek

In zijn vroege gedichten gebruikt Van Baaren de gewone gebonden versvormen. In het werk dat speciaal voor De Schone Zakdoek was bedoeld, worden die losgelaten of louter als spelmogelijkheid benut. Opvallend zijn ook de uit het Franse surrealisme overgenomen vraag- en antwoordspelletjes en de zogenaamde ‘cadavres exquis’; in beide gevallen moeten verschillende personen onafhankelijk van elkaar de bestanddelen van de uiteindelijke tekst aandragen. In de latere bundels permitteert de dichter zich allerlei vrijheden, maar bij herhaling bindt hij zich ook aan vaste strofevormen en rijmschema's. Soms lijken de gedichten op korte notities; ook kleine prozagedichten komen wel voor.

Bij het uitwerken van zijn hoofdthema maakt Van Baaren vaak gebruik van een vertrouwd klinkend idioom, met hier en daar verrassende vondsten. Speciaal de aandacht trekken de concrete manieren van zeggen die vooral tijdens het expressionisme en het surrealisme in zwang zijn geraakt en ook bij de Vijftigers voorkomen: ‘de magere maden van de tijd/ hadden de uren opgevreten’, ‘de kraaien vraten van de grond/ brokken regels uit zijn mond’, ‘met het gruis van de nacht nog in je ogen/ heb je de maan omvergestoten’. Verder houdt de dichter kennelijk ook van woordspelingen.

Relatie leven/werk

Hoe Van Baaren over allerlei zaken heeft gedacht, valt af te lezen uit de notities die hij af en toe gepubliceerd heeft. De beoefening van kunst en wetenschap heeft hij steeds gescheiden gehouden, maar er zijn wel raakvlakken aan te wijzen. Zijn belangstelling voor de surreële elementen in de kunst lijkt te corresponderen met het gegeven dat hij in de godsdienstwetenschap graag onderzoek deed naar magie en occultisme en naar vormen van ‘bezielend beelden’ bij schriftloze volkeren. Hij beschouwde zichzelf zeker niet als een gelovig mens in de traditionele zin van het woord, maar de uiteenlopende manieren waarop mensen overal en altijd geprobeerd hebben een diepere betekenis aan de levensverschijnselen te geven, fascineerden hem wel.

Volgens Van Baaren zelf hebben de crisisjaren en de vroegere, nu grotendeels verdwenen typisch ‘morbide’ sfeer van Utrecht op hemzelf en anderen veel indruk gemaakt. Dat het thema

van dood en verval ook bepaald is door zijn eigen zwakke gezondheid, is aannemelijk.

Kunstopvatting

Voor vastomlijnde kunst- en literatuuropvattingen heeft Van Baaren nooit veel gevoeld. Typerend is dat er op de eerste bladzijde van De Schone Zakdoek een zwarte rechthoek kwam te staan als een door de redactie ondertekende ‘beginselverduistering’. Wat voor zijn eigen dichtpraktijk heel belangrijk was, komt goed tot uitdrukking in de volgende opmerking: ‘De betekenis van het surrealisme is voor mij vooral de bevrijding van de fantasie. Dat is iets anders dan automatisch schrijven enzovoort. Verbeelding behoort een vrije samenwerking te zijn van bewustzijn en onderbewustzijn en niet door een van beide als tiran geregeerd te worden.’ (interview in Het Oog in 't Zeil, 1985)

Van Baarens gedichten kunnen ten dele gelezen worden als vergeefse bezweringspogingen. Aan de beperkingen en mogelijkheden van de taal zijn verschillende afzonderlijke gedichten gewijd, bijvoorbeeld in In de tussen van de taal (1980). Wat de dichter vooral hoopt, is dat hij uit de ‘kom van stilte’ af en toe woorden naar boven weet te halen die nog een ‘klein geheim’ in zich dragen. Soms wordt het dichtersbedrijf ook sterk gerelativeerd, zoals in een bekend gedichtje uit Hoe-korter-hoe-liever.

Publieke belangstelling / Kritiek

Het wetenschappelijke werk van Van Baaren heeft ongetwijfeld veel meer lezers getrokken dan het literaire. Ook de professionele critici hebben maar weinig aandacht besteed aan zijn vele poëziebundels. Naar aanleiding van zijn officiële debuut constateerde Ed. Hoornik indertijd dat Van Baaren eigenlijk even weerloos tegenover de invloed van zijn tijdgenoten stond als tegenover de moderne wereld. Reminiscenties aan bijvoorbeeld M. Nijhoff, H. Marsman en J.J. Slauerhoff zijn ook later wel aangewezen.

In het dichtwerk dat Van Baaren vanaf 1976 heeft uitgegeven, werd een eigen toon ook meer dan eens gemist. Men vond de gebruikte symboliek te geijkt (Anton Korteweg), de natuurbeelden te weinig bezield (R.L.K. Fokkema) of de visie te weinig indringend (Guus Middag); bovendien zouden Van Baarens bundels weinig variaties vertonen. Andere critici (K.L. Poll, Karel Soudijn) wisten daarin echter wel ontdekkingen te doen. In het speciale nummer van Bzzlletin uit 1990 zijn enkele diepergravende beschouwingen te vinden, zoals die van Piet Calis en Han Drijvers.

Zijn huidige literaire faam heeft Van Baaren vooral te danken aan zijn bemoeienissen met De Schone Zakdoek, al is die beeldvorming erg eenzijdig. Toen het surrealisme, mede door toedoen van de Vijftigers, gemeengoed was geworden, werden ook de voorlopers interessant. De in 1981 verschenen bloemlezing uit De Schone Zakdoek en de expositie ‘De automatische verbeelding’ uit 1988 geven daar blijk van, evenals studies van Hans Renders en anderen.

3. Primaire bibliografie

De vele losse gedichten en prozastukjes die Van Baaren in de jaren 1945 en 1986-1988 in eigen beheer als uitgaafjes van de ‘Clean Kerchief Inc.’ liet verschijnen, zijn niet in deze bibliografie opgenomen; men kan hiervoor de collectie van de Universiteitsbibliotheek te Groningen raadplegen, alwaar ook het ongepubliceerde werk wordt beheerd. Uit Van Baarens wetenschappelijk oeuvre zijn alleen de hoofdwerken in boekvorm genoemd.

4. Secundaire bibliografie

56 Kritisch lit. lex.
februari 1995