Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Fernand Auwera

door Paul de Wispelaere

1. Biografie

Fernand Auwera werd geboren op 26 november 1929 in Antwerpen, waar hij nog steeds woont. Na een vrij ziekelijke jeugd (astma), een van de oorzaken waardoor zijn voortgezette studie mislukte, werd hij in 1948 ambtenaar bij het stadsbestuur van Antwerpen, wat hij nog steeds is. In 1950 werd hij secretaris van de te Antwerpen gevestigde literaire en culturele vereniging ‘De Nevelvlek’. In 1952 kreeg hij, als eerste Vlaming, een eervolle vermelding in de Reina Prinsen Geerligsprijs voor een bundel ongepubliceerde verhalen, maar het zou nog tot 1963 duren voor hij werkelijk debuteerde met de roman De weddenschap. Eerder waren van hem echter al een aantal jeugdboeken verschenen.

Na een eerste reeks werken, afgesloten met Mathias 't Kofschip (1966), zat Auwera literair op een dood spoor. Twijfel aan de zin van het schrijven bracht hem ertoe een groot aantal auteurs en publicisten te interviewen over het probleem van het engagement. Vervolgens publiceerde hij enkele romans die duidelijk autobiografisch geïnspireerd zijn. Van 1970 af werd hij ook bedrijvig als journalist en werkte hij mee aan diverse kranten en tijdschriften, tot eind 1981 onder meer aan het Nederlandse dagblad De Volkskrant. Een keuze uit zijn journalistieke stukken werd gebundeld in Cowboy spelen. Voorts schreef hij enkele scenario's voor tv-spelen, werkte mee aan het scenario van De Witte van Sichem, en vertaalde een aantal toneelstukken, waaronder Het testament van Lenin door Robert Bolt. Sinds 1970 is Auwera redacteur van Dietsche Warande en Belfort. In 1974 kreeg hij de August Beernaertprijs van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, de Arkprijs van het Vrije Woord en

Provinciale Premie voor het Proza van de provincie Antwerpen voor Zelfportret met gesloten ogen. Die laatste prijs kreeg hij ook in 1967, evenals de Yangprijs, voor Mathias 't Kofschip.

Hij is getrouwd en vader van een zoon, Stefan.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Het heeft een tijd geduurd voor het werk van Fernand Auwera ruimere aandacht kreeg in de kritiek. De belangstelling kwam pas goed en algemeen op gang bij het Verschijnen van zijn vierde roman, Mathias 't Kofschip, en is sindsdien zowel in Nederland als in Vlaanderen behoorlijk op peil gebleven. Vooral zijn beide interviewboeken en de daarop gevolgde autobiografische werken Zelfportret met gesloten ogen en We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel hebben zijn naam definitief gevestigd.

Thematiek

Uit het oogpunt van de thematiek en het structuurpatroon vertonen Auwera's eerste drie romans een nauwe samenhang. In elk ervan treffen we een hoofdpersonage aan dat door het stellen van een ongewone daad in het reine poogt te komen met zichzelf. Alle zijn ze getrouwd met een vrouw met burgerlijke ambities die geen begrip heeft voor de ware, psychische en morele problemen waarmee zij kampen. En telkens worden die personages in een antagonistische relatie tot een ander personage geplaatst, waardoor hun innerlijke dualiteit in een crisistoestand naar buiten treedt. In De weddenschap, het verhaal van een zielige kantoorklerk die ervan droomt carrière te maken, komen de kenmerkende motieven van frustratie en zelfbedrog al op de voorgrond. In de twee volgende romans worden ze verbonden aan de problematiek van politiek engagement en menselijke verantwoordelijkheid, waardoor hun betekenis wordt verruimd en verdiept. De donderzonen speelt in de jaren voor en tijdens de tweede wereldoorlog. Hoofdpersonages zijn de gebroeders Leo en Frik Terdaan, die in hun jeugd op idealistische wijze het socialisme hebben beleden. Leo was van meetaf de bezonnen intellectueel die het meer van woorden dan van daden moest hebben. Als onderwijzer leidt hij later een uiterlijk fatsoenlijk burgerleven, terwijl Frik als ontnuchterde zakenman nogal uit de band springt. Onder de Duitse bezetting gaat Leo, die innerlijk overhoop ligt met zijn rustige en comfortabele bestaan waar hij angst en lafheid in onderkent, in het verzet. Hij neemt deel aan gevaarlijke sabotageopdrachten. Het besef actief opgenomen te worden in een collectieve onderneming vervult hem met het gevoel boven zijn kleine zelf uit

te stijgen. Frik van zijn kant gedraagt zich als een losbollige profiteur. Maar als Leo, die in een moeilijk parket is geraakt, op een gegeven moment zijn hulp inroept, aarzelt Frik niet. Beiden worden door de Duitsers gearresteerd en in een cel verhoord. De koppige Frik laat zich, liever doodfolteren dan de zaak te verraden, maar de veel angstiger en zwakkere Leo bezwijkt onder de druk.

De honing van de bijen speelt in de dagen van de bevrijding. Antagonisten zijn hier Anton Herebaut, die aan de kant van het verzet staat, en zijn vader die een berucht collaborateur is geweest. Onder het oog van de bevrijders schiet deze in een volle straat nog een verzetsleider neer. Hij wordt gepakt en gefolterd, maar kan ontsnappen en zoekt toevlucht bij zijn zoon. In deze situatie komt bij Anton een versheld en verhevigd innerlijk proces op gang. Het in zijn ogen twijfelachtige bestaan van een eerzaam burger leidend, heeft hij zich vanaf zijn jeugd de mindere gevoeld van zijn sterke vader, die er zelfs niet voor is teruggedeinsd terwille van zijn ideaal misdaden te plegen. Alles op het spel zettend weigert hij nu die vader te verraden en verpleegt hem in zijn huis. Bij het naderen van een wraakzuchtige menigte verzetslieden trekt hij het SS-uniform van zijn vader aan om de achtervolgers op een dwaalspoor te brengen. Hij wordt op zijn beurt gepakt en mishandeld, maar komt uit deze daad gelouterd te voorschijn: door de identificatie met zijn vader heeft hij diens overwicht af kunnen schudden en zich tegenover zichzelf gerehabiliteerd. Bovendien heeft hij door zijn offer opnieuw de relativiteit van goed en kwaad aangetoond: de verzetslieden hebben zich immers niet minder beestachtig gedragen dan de door hen opgejaagde collaborateurs.

Ontwikkeling

In Auwera's vierde roman, Mathias 't Kofschip, wordt het hiervoor beschreven complex van problemen voortgezet, maar er treden ook enkele veranderingen in. De voornaamste ervan zijn dat hier voor 't eerst de zelfconfrontatie van de hoofdfiguur verbonden wordt met de problematiek van het autobiografische schrijven, en dat de thematiek op een meer symbolisch-allegorische wijze wordt uitgewerkt. Het conflict tussen bezinning en politiek engagement wordt tot een hoogtepunt gevoerd doordat beide polen verabsoluteerd worden tot autistische zelfanalyse enerzijds en apocalyptische daden-

drang anderzijds. In deze toestand van schizofrenie, waarin de grenzen tussen realiteit en hallucinatie wegvallen, gaat het personage Mathias reddeloos ten onder. Aanvankelijk poogt hij zijn geestelijke ontreddering te boven te komen door het schrijven van een genadeloze autobiografie. Maar deze poging is tot mislukken gedoemd, want ‘alle herinneringen, gewetensonderzoeken en inventarissen leveren slechts komisch bedrog en smerige leugen op’. Om aan deze mallemolen te ontsnappen geeft Mathias dan gehoor aan de oproep van een geheimzinnige revolutionaire organisatie om een politieke opdracht uit te voeren in de stad Naakan. Daar komt hij echter in een carnavaleske feestroes terecht en raakt in een reeks dolle, absurde gebeurtenissen verwikkeld, die hem regelrecht uit de werkelijkheid leiden. Beticht van moord op een kind wordt hij voor een soort rechtbank gesleept, waar hij zijn huid redt door het houden van een pathetische evangelische toespraak. Bespot en mishandeld staat hij daarna, weer in zijn kamer ‘als toeschouwer en scherprechter’ voor de spiegelkast, waar hij door een inslaande bom samen met zijn spiegelbeeld in tientallen fragmenten uiteenspat. Zo sterft hij als een groteske antiheld, die iets heeft van een Faust en een Christus tegelijk.

Een jaar nadien verscheen de bundel Vogels met rode beulskoppen. De negen erin opgenomen verhalen dateren van 1952 tot 1966 en laten zodoende ook de hiervoor beschreven, evolutie van de schrijver zien. Zo wurgt in het titelverhaal een zestienjarige schooljongen een meisje, om zich door deze misdaad van zijn klasgenoten te onderscheiden. En ‘De nacht bekijken’ bevat de biecht van de in de gevangenis opgesloten Andreas Richter, die zijn vrouw heeft vermoord toen die hem ontmaskerde als een man ‘die te klein was voor zijn dromen’.

Kunstopvatting

Inmiddels bleek Auwera in een literaire impasse te zijn geraakt. Het niet aflatende probleem van de tegenstelling tussen woord en daad en van het engagement van de schrijver ging hij in de volgende jaren op een andere manier te lijf. Hij probeerde het kennelijk te objectiveren en te veralgemenen in een groot aantal gesprekken met andere auteurs en journalisten, die in twee lijvige delen, Schrijven of schieten? en Geen

daden maar woorden werden gebundeld. Beide zijn voorzien van een uitvoerige inleiding waarin de samensteller zijn opzet verantwoordt en zijn literatuuropvatting toelicht. Twee citaten mogen dit verduidelijken: ‘Enkel en alleen door de invloed die de literatuur op me heeft uitgeoefend ben ik sociaal bewust geworden, mij mede verantwoordelijk gaan voelen voor de maatschappij waartoe ik behoor, met of tegen mijn zin. Tegelijkertijd echter ondervind ik geweldige weerstanden als ik tracht dit vrij recente besef in mijn werk te structureren.’ En: ‘Het woord ligt aan de basis van de menselijke vrijheid - dus moet de literatuur trachten ons uit het menselijke tekort, uit het schandaal van onze existentiële eenzaamheid te redden door de grens van de communicatie-mogelijkheden te verleggen, en zo onze vrijheid te vergroten. Wie zo'n geëngageerdheid op niet-hypocriete wijze interpreteert aanvaardt ook zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid. Wat niet noodzakelijk wil zeggen dat er in elk boek een sociaal protest moet zitten.’

Thematiek / Ontwikkeling

In 1973 breekt voor Auwera een nieuwe periode van creativiteit aan. In de twee prozabundels Zelfportret met gesloten ogen en We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel wordt de thematische draad van het voorgaande werk weer opgenomen maar anderzijds in een ander patroon geweven. Dit heeft vooral te maken met drie op elkaar betrokken kenmerken van deze boeken, die als verzamelingen van heterogene tekstsoorten zijn samengesteld: het definitief beslechten van de keuze tussen ‘schrijven of schieten’ ten voordele van het eerstgenoemde, het op de voorgrond treden van de eigen autobiografie en het gebruik van ironie. Door de gemaakte keus valt de eerdere, wat opgeschroefde spanning tussen woord en daad weg, het probleem van de authenticiteit wordt verbonden met de praktijk van het onverbloemde autobiografisch schrijven, en dit probleem wordt gelijktijdig gerelativeerd door het invoeren van ironische en groteske verhaalelementen. De gelukkige combinatie van al deze factoren heeft tot boeiende resultaten geleid, zodat de beide voornoemde prozaboeken een onbetwistbaar hoogtepunt in Auwera's oeuvre vormen. Merkwaardig is de hoge graad van bewustzijn waardoor van nu af het autiobiografisch schrijven

door ambivalentie wordt aangetast:. de leugen en het bedrog ten aanzien van de eigen persoon en de anderen worden er zowel door ontmaskerd als in stand gehouden. De ambivalentie komt er immers op neer, dat er literatuur ontstaat vanuit een, tegelijk frustrerend en inspirerend gevoel van fatale mislukking. In sommige parabelachtige verhalen wordt er bovendien een bovenpersoonlijke, universele betekenis aan toegekend. Meer bepaald in het tweede boek wordt de problematiek van het authentieke schrijven ook nog verbonden aan die van de beleving van lief de en erotiek: beide ervaringsgebieden worden principieel door onwaarachtigheid en machteloosheid ondergraven.

Het is vooral dit laatste thema dat in de verdere romans wordt uitgewerkt. In Bloemen verwelken, schepen vergaan... is het hoofdpersonage in jaren mee opgeschoven met de auteur: hij is opnieuw een kantoorbediende wiens crisis nu mee wordt bepaald door de middelbare leeftijd. Als toneelschrijver op een dood spoor geraakt, verlaten door zijn vriendin, nog gebonden aan zijn vrouw van wie hij vervreemd is, is ook hij in een toestand van toenemend realiteitsverlies terechtgekomen. Een poging om zich te redden in het schrijven van een nieuw stuk komt niet van de grond, drinkpartijen en bordeelbezoek brengen geen soelaas. Steeds verder wegdeemsterend is ook hij tenslotte aan de bevrijdende daad toe: hij zegt zijn baan op en ontmoet opnieuw de verloren geliefde. Nadat in bed is gebleken hoezeer hij nog van haar houdt, verlaat hij haar bruusk uit eigen beweging. Dit boek is helemaal doortrokken van een miezerige sfeer van machteloos verdriet en zielig kroeglopen, die de auteur uitmuntend weet te vertolken.

In Zonder onderschriften treedt een journalist op die zich nutteloos voelt omdat hij gedwarsboomd wordt in het publiceren van zijn maatschappijkritische reportages, en die zich als romanschrijver mislukt acht. En Ik wou dat ik een marathonloper was voert een gefrustreerde beeldend kunstenaar ten tonele. Beide teleurgestelde artiesten zinken weg in een malaise waarvan de ingrediënten uit alle vorige romans bekend zijn. Het begeleidend motief van het voeren van een onwerkelijk schijnbestaan, van meer de acteur dan de auteur van het eigen leven te zijn, wordt hier sterk beklemtoond.

Stijl / Techniek / Ontwikkeling

Auwera's eerste twee romans zijn rechtlijnig opgebouwd, sober van stijl en strak van compositie. De korting van de bijen daarentegen vertoont een technische innovatie door een vermenigvuldiging van de gezichtspunten, die meestal slechts door overgangen van het persoonlijk voornaamwoord worden aangeduid en haast onmerkbaar in elkaar overvloeien. Deze werkwijze dwingt tot zeer aandachtig lezen. Het effect ervan betreft vooral de simultaneïstische weergave van verschillende stemmen en handelingen in de haast anonieme chaos van de bevrijdingsdagen. Mathias 't Kofschip valt vooral op door de complexe structuur waarin drie draden door elkaar worden geweven: de autobiografische draad van de, confrontatie met het ‘woord’, de draad van de revolutionaire handeling, die veel symboliek en onder meer verwijzingen naar de bijbel bevat, en de psychologische draad waarlangs de mentale instorting van het personage via fantasma's en hallucinaties wordt gevolgd. Ook al is de verbinding van deze draden niet altijd overtuigend, toch heeft Auwera hier een poging ondernomen om het conventionele stramien van de roman te doorbreken. In Zelfportret met gesloten ogen en We beginnen de dag opgeruimd en lopen rondde tafel heeft hij op weer een andere manier met de romanvorm geëxperimenteerd. Deze boeken zijn samengesteld uit een autobiografisch deel waarin analyse van en reflexie over het genre mee zijn ingebouwd, en een vrij groot aantal fantastische, groteske en andere verhalen waarin de autobiografische motieven worden weerspiegeld en geobjectiveerd. In de daarop volgende romans is Auwera echter teruggkeerd naar een traditioneler type van plot en verhaal, behalve in Zonder onderschriften, waarvan de intrige louter uit een geheel van zeventig korte dialogen is opgebouwd.

Verwantschap

Wat de autobiografische fundering van zijn existentiële thematiek betreft, vertoont Auwera enige verwantschap met andere Vlaamse auteurs als Willy Spillebeen en Clem Schouwenaars. Gesitueerd in een ruimer, internationaal kader kunnen vooral zijn vroegere romans ook in verband worden gebracht met de problematiek van het engagement en van goed en kwaad zoals die in het werk van schrijvers als Malraux en Camus gestalte heeft gekregen. Meer bepaald in zijn bekommernis om de vraagstukken van de verhouding tussen

kunst en politiek en de maatschappelijke relevantie van de literatuur is hij ongetwijfeld mee beïnvloed door de maatschappijkritische beweging die na 1968 op gang is gekomen. En in sommige technische opzichten heeft hij wellicht een en ander te danken aan vernieuwingen in de Nouveau Roman of aan een auteur als Peter Handke.

Relatie leven/werk

Auwera behoort tot het type auteurs voor wie leven en schrijven nauw met elkaar verbonden zijn. Vooral zijn twee autobiografische boeken leggen daar onverhuld getuigenis van af. ‘Schrijven om tenminste op die manier eerlijk te kunnen zijn met woorden’, lezen we in zijn Zelfportret met gesloten ogen. Uit dit zelfportret kunnen we ook afleiden op welke manier en in welke mate Auwera's romanpersonages vermomde maar steeds herkenbare spiegelbeelden zijn van zijn eigen, persoon. Een groot deel van zijn oeuvre speelt trouwens op herkenbare plaatsen in zijn geboortestad en woonplaats Antwerpen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

10 Kritisch lit. lex.
mei 1983