Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Hans Andreus

door Jan van der Vegt

1. Biografie

Hans Andreus is het pseudoniem van Johan Wilhelm van der Zant, die op 21 februari 1926 te Amsterdam is geboren en op 9 juni 1977 te Putten overleden. Hij was het enige kind van Johan Wilhelm van der Zant, werkzaam bij een assurantie- en begrafenisbedrijf, en Willemina de Wit. Later in zijn leven nam hij echter aan dat Benjamin Visser, een oudere vriend van zijn moeder, zijn verwekker was. Visser was een jood, die in 1943 in Auschwitz is omgebracht.

Johans ouders scheidden in 1929 en in 1930 hertrouwde zijn moeder met Martin K.G. de Jong, handelsreiziger en later autoverkoper. Het echtpaar verhuisde naar Den Haag en Johan van der Zant bezocht van 1932 tot en met 1937 de openbare lagere school in de Deventersestraat in Scheveningen. Toen zijn ouders naar Amsterdam waren teruggekeerd, maakte hij daar in 1938 de hoogste klas van het lager onderwijs af op de École Wallone. Vervolgens werd hij leerling van de gemeentelijke hbs aan de Keizersgracht.

In Amsterdam sloot Johan van der Zant vriendschap met zijn buurtgenoot Bertus Swaanswijk (Lucebert), en beide jongens zagen toen al een literaire en artistieke toekomst voor zich. Johan schreef op zijn dertiende jaar zijn eerste gedichten.

In maart 1943 (hij zat toen voor de tweede keer in de vierde klas) verliet Johan van der Zant de hbs, omdat hij zich voor dienst aan het oostfront had aangemeld bij het Vrijwilligerslegioen Nederland. Pressie door familieleden die bij de N.S.B. waren, gecombineerd met de wens te ontsnappen aan een ouderlijk milieu dat hij als vijandig ervoer, had hem hiertoe

gebracht. Hij raakte licht gewond en werd in april 1944 uit de Waffen-SS (waarin het Vrijwilligerslegioen inmiddels was opgegaan) ontslagen, omdat hij geronseld was. Om aan tewerkstelling in Duitsland te ontkomen, bracht hij de winter van 1944-1945 ondergedoken in Laren (N.-H.) door. Hij moest na de oorlog wegens vrijwillig dienstnemen bij de vijand voor het Amsterdamse tribunaal verschijnen, dat in december 1947 de aanklacht tegen hem vervallen verklaarde.

In september 1945 was Van der Zant naar de Amsterdamse Toneelschool gegaan, maar hij maakte deze opleiding niet af, omdat hij geen acteur wilde worden. Hij was in 1947 vervolgens enkele maanden als corrector in dienst van de Volkskrant, waarna hij besloot van het schrijverschap zijn beroep te maken. Hij was zich inmiddels Hans Andreus gaan noemen, en stelde zich voor met hoorspelen, kinderboeken en verschillende vormen van copy-writing zijn brood te verdienen.

Andreus debuteerde in november 1947 met een sonnet in het tijdschrift Centaur. Op 26 december 1947 zond de VARA zijn eerste hoorspel uit en in oktober 1948 debuteerde hij als prozaïst in Het Geladen Schip, een uitgave van de Nederlands-Hervormde Jeugdraad. Hij publiceerde poëzie in enkele literaire bladen, waaronder Podium, waarvan hij met ingang van januari 1951 redacteur werd. Hij legde voor Podium contact met een nieuwe generatie dichters, die van de experimentelen.

In 1951 verscheen Andreus' debuut in boekvorm, de dichtbundel Muziek voor kijkdieren, opgedragen aan zijn vriendin Jos Kroon. In dat jaar vestigde hij zich in Parijs, waar hij ging samenwonen met de Française Odile Liénard. In mei 1953 vertrok hij met haar naar Italië. Ze bezochten Elba, Sicilië en enkele kunststeden in Noord-Italië, en gingen in Rome wonen. Een psychische crisis die leidde tot een agressieve aanval op zijn geliefde, noodzaakte Andreus in augustus 1954 naar Nederland terug te keren. Hij werd opgenomen in een ziekenhuis in Scheveningen en kwam onder behandeling van Dr. M. Lietaert Peerbolte, voorstander van de prenatale psychoanalyse. Diens omstreden therapie had uiteindelijk succes, al zou het tot de vroege jaren zeventig duren eer Andreus' neurose bedwongen leek.

In de zomer van 1955 kwam het tot een breuk met Odile Liénard. Andreus woonde in Den Haag en elders op verschillende adressen en had veel contacten met artistieke en literaire vrienden. In 1957 keerde hij naar Amsterdam terug. Hij had in die jaren wisselende liefdesverhoudingen, tot hij in 1957 Ina Bouman ontmoette met wie hij in 1958 trouwde. Dit huwelijk, waaruit twee kinderen werden geboren (een dochtertje dat slechts kort geleefd heeft en een zoon), werd in april 1961 ontbonden. Andreus hertrouwde op 20 februari 1962 met Lucretia (Lukie) Paulides, met wie hij achtereenvolgens in Amsterdam, Scherpenzeel, 't Harde, Hoevelaken en Putten heeft gewoond. Er werden twee zoons en een dochter uit zijn tweede huwelijk geboren.

Andreus stierf aan kanker, de ziekte die hij onverhuld bij de naam noemt in het ‘Laatste gedicht’, waarmee hij vlak voor zijn dood zijn oeuvre heeft afgesloten. Hij werd te Putten begraven. Op 16 augustus 1995 werd hij herbegraven in Amsterdam.

Voor zijn werk kreeg Hans Andreus verscheidene prijzen. De bundel Schilderkunst werd in 1955 bekroond met de Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam, die Andreus moest delen met M. Vasalis. In 1963 ontving hij deze poëzieprijs voor het gedicht ‘Aarde’. In 1970 volgde de Jan Campertprijs voor Natuurgedichten ten en andere; de Henriëtte Roland Holstprijs werd Andreus in 1977 postuum toegekend voor Gedichten 1948-1974 en de twee daarna verschenen bundels. Ook wat hij voor kinderen schreef, werd meer dan eens bekroond: in 1959 kreeg hij de Boekenmarktprijs van de Bijenkorf voor De kikado, in 1969 de jaarlijkse CPNB-prijs voor het beste kinderboek voor Meester Pompelmoes en de mompelpoes, en in 1971 een Zilveren Griffel voor De rommeltuin, een bundel kinderversjes.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling Kritiek

Hans Andreus heeft een omvangrijk en veelzijdig oeuvre op zijn naam staan. Hij publiceerde niet alleen 28 bundels gedichten, maar hij schreef ook verhalend proza, een toneelspel, luister- en televisiespelen en kritieken. Bovendien publiceerde hij verhalen en gedichten voor kinderen. Als vertaler gaf hij zijn naam aan zeer uiteenlopend werk: zowel een essay van Mircea Eliade als de musical ‘Irma la Douce’. Als dichter werd hij een van de populairste van zijn generatiegenoten, vooral door wat hij aan poëzie publiceerde tot en met De sonnetten van de kleine waanzin. De herdrukken van die vroege bundels bewijzen dat. De gemakkelijk aansprekende, muzikale verzen uit zijn debuutbundel Muziek voor kijkdieren zullen tot die populariteit hebben bijgedragen. Zijn latere bundels trokken minder de aandacht, zowel van het poëzie lezend publiek als van de kritiek, waarbij zich ten onrechte de mening had postgevat dat Andreus weinig anders zou doen dan zichzelf herhalen. Wel werden enkele critici (Gabriël Smit in de Volkskrant, 1-3-1969 en Harry van Santvoort in De Nieuwe Linie, 12-4-1969) getroffen door een nieuw, religieus element in De ruimtevaarder. Na zijn dood bleek er opnieuw een grote belangstelling voor Andreus' poëzie te zijn. De verzamelbundel Gedichten 1948-1974 raakte snel uitverkocht en de postume bundel Laatste gedichten moest herdrukt worden.

Maar zijn grootste populariteit heeft Andreus ongetwijfeld te danken aan zijn boeken voor kinderen en dan vooral aan de serie verhalen over Meester Pompelmoes. Hiervan verschenen ook vertalingen in het Engels en het Duits.

Zijn ‘volwassen’ proza, waarvan drie titels in boekvorm verschenen, heeft betrekkelijk weinig kritische belangstelling gekregen.

Verwantschap

Hans Andreus behoort tot de Vijftigers, de dichtersgeneratie die omstreeks 1950 de Nederlandse poëzie een modernistische impuls gaf. Paul Rodenko rekent hem (onder andere in Tussen de regels) tot de experimentelen, de meest avant-gardistische dichters van deze generatie, maar hij noemt hem ook de meest ‘proteïsche’, veranderlijke, onder hen. Andreus

was eerder door persoonlijke banden, zoals vriendschappen met Lucebert, Vinkenoog en anderen, met deze generatie verbonden dan door een programmatisch uitgangspunt voor zijn poëzie. Voor een deel kan zijn vroege werk tot de eigenlijke experimentele poëzie gerekend worden, voor het overige kiest hij een eigen weg, die parallel loopt aan die van de nieuwe poëzie van de jaren 50. Bij de activiteiten en manifestaties van zijn generatiegenoten is hij steeds op een wat afzijdige wijze betrokken, zoals R.L.K. Fokkema ook laat zien in Het komplot der Vijftigers.

Ontwikkeling Techniek

Andreus debuteerde in Centaur met een sonnet dat zich niet onderscheidde van de vele traditionele sonnetten die in de na-oorlogse jaren werden geschreven. In zekere zin laat ook zijn eerste bundel, Muziek voor kijkdieren, banden met de traditie zien, bijvoorbeeld door het toepassen van rijm en strofenbouw en door een zangerige, muzikale taalbehandeling. Opvallend is het veelvuldig toepassen van stijlvormen als repetitio en parallellisme. Veel gedichten hebben het karakter van een liedje, iets wat zich ook in zijn latere werk wel voordoet. Maar de invloed van Paul van Ostaijen, die zich laat gelden in de speelse fantasie die een deel van de bundel beheerst, maakt dit tot werk dat onmiskenbaar bij de moderne poëzie thuishoort. Laat deze eerste bundel een duidelijk muzikaal aspect van Andreus' poëzie horen, uit zijn tweede bundel blijkt dat zijn werk ook picturale bindingen heeft. De ronde kant van de aarde, in 1952 in eigen beheer in Parijs uitgegeven, bevat vijf gedichten naast tekeningen van Karel Appel. Later combineert Andreus in Klein boek om het licht heen gedichten met tekeningen van Frank Lodeizen.

In dit tweede bundeltje, maar vooral in Italië (1952) en De taal der dieren (1953) ontwikkelt de poëzie van Andreus zich in een experimentele richting. Kenmerkend hiervoor is het vrij associëren in beeldspraak en woordkeus, zoals in dit voorbeeld uit Italië:

De poëzie in Schilderkunst (1954) is hier nog mee verwant, maar laat ook de terugkeer naar een traditioneler taalgebruik zien in een overwegend vrije versvorm.

In Empedokles, de ander (1955) voegt Andreus een nieuwe vorm aan zijn werk toe: die van het prozagedicht. Deze vorm treffen we opnieuw aan in Het land van horen en zien (1957) waarbij hij zich ook van het Frans bedient. Gedichten en prozagedichten combineert hij later nog eens in de bundel Jubal (1971).

In een van de gedichten in Het explosieve uur (1955) is de dichter teruggekeerd naar de vorm van het sonnet, die hij met ongelijke regellengtes en met het rijmschema abac-cbab - ded-edd op een wat eigenzinnige wijze toepast. Ook in Het land van horen en zien staan sonnetten, maar de meest indrukwekkende interpretatie van deze vorm geeft hij in de bundel De sonnetten van de kleine waanzin (1957). Hij wisselt in het eindrijm (het gebruikelijke) volrijm af met assonanties, past veelvuldig zware enjambementen toe en geeft aan de versregel een ritme dat niet op een klassiek metrum is gebaseerd. Dit alles geeft aan deze sonnetten een heel eigen en niet traditioneel karakter, zoals dat ook in soortgelijke gedichten van Achterberg het geval is. Het 39ste en laaste sonnet van de bundel loopt uit in een zo gespannen volzin, dat het sonnet zijn geijkte begrenzing doorbreekt en een 15de regel nodig heeft:

Later zet zich in zijn poëzie een versobering van taalgebruik en vormgeving door, die vooral blijkt uit het Klein boek om het licht heen (1964). In Syntropisch (1965) ontwikkelt Andreus' stijl zich zelfs tot zeer zakelijke, haast prozaïsche notities, waaraan de op de fysica geïnspireerde inhoud van deze bundel niet vreemd zal zijn. De laatste bundels geven een mengeling van vormen: gebonden vormen, waaronder soms weer sonnetten, en vrijere vormen; nuchter zakelijk woordgebruik naast een meer lyrische taal. Tot een uiterst simpele, haast ijle versvorm komt Andreus in de ‘12 liefdesgedichten’ in De witte netten van zon en maan (1974), waarin van het sonnet alleen de verdeling in twee × vier en twee × drie overgebleven is (de termen octaaf en sextet lijken niet meer van toepassing) en de versregel tot soms een enkel woord is ingekort. En voor zijn laatste gedicht kiest Andreus opnieuw de vorm van het sonnet, die van zijn debuut uit 1947.

Ontwikkeling Thematiek

Ondanks de formele verscheidenheid is de poëzie van Hans Andreus opvallend homogeen door de eenheid van thematiek. Er is een nauw samenhangend complex van thema's dat dit werk vanaf het begin beheerst. Het bekendst daarvan is het licht, maar dit staat niet op zichzelf. Het is verweven met liefde en dood, met schuld en het zoeken naar eigen identiteit. Dit thematische complex vormt de constante factor in deze poëzie, zonder dat dit tot verstarring leidt. De grote poëtische produktiviteit van Andreus lijkt zichzelf te rechtvaardigen door de voortdurende ontwikkeling die in het werk is waar te nemen.

In de vroegste fase staat de zintuiglijke ervaring in het middelpunt. De titel Muziek voor kijkdieren wijst op het synesthetische karakter van deze ervaring: ‘Ik hoor het licht’. Het gedicht dat met deze woorden begint (‘Liggen in de zon’) drukt ook het allesbeheersende van de lichtervaring uit: ‘ik lig weer monomaan weer monodwaas van licht’. Dit licht is levenbrengend en contrasteert in de eerste bundel met het

grijze van de regen, wat staat voor moeheid en dood. De onmogelijkheid met dit ‘licht van wonder boven wonder’ in contact te treden, drukte Andreus uit in de aanhef van ‘Het lied van het morgenlicht’: ‘Ik groet het morgenlicht maar of het zich laat groeten’. De ernst achter deze speelse regel blijkt uit de speurtocht die Andreus door al zijn bundels heen maakt naar het wezen van dit licht.

De lichtervaring krijgt een overweldigend karakter in de bundel Italië: ‘het licht is er een totalitaire staat’. Ze is hier verbonden met de liefde, en het extatische karakter van deze sensaties vindt een uitweg in het vrij associërende procédé van de experimentele poëzie. ‘Een exces zijn van leven’ is een karakteristieke regel uit deze bundel.

De voorstelling van een concreet, lichamelijk woord, bekend uit het werk van ook andere experimentelen, is in De taal der dieren met dit levensgevoel verbonden. Omdat elk ding uit de werkelijkheid beeld kan zijn voor elke zaak, kan alles uit de realiteit op de liefde en de geliefde betrokken worden. Daardoor kan de beeldspraak in deze experimentele fase van Andreus' poëzie een ervaring uitdrukken, waarin via de erotiek alles met alles is verbonden. Het gedicht ‘Slaap: een ruimte’ uit Schilderkunst brengt dit opnieuw onder woorden. In de slaap is er toegang tot een ruimte, waarin het eigen bestaan in relatie kan treden met ‘beest, kind, steen’, een bestaan dat van dood en vermoeidheid verlost is. Dit is voor de dichter een voorwaarde om te kunnen leven.

Achter de prozateksten van Empedokles, de ander schuilt de gedachte dat de kringloop van al het bestaande door de krachten van liefde en haat in beweging wordt gehouden. Met deze verwijzing naar de antieke natuurfilosofie creëerde Andreus een kader voor het zoeken naar eigen identiteit: ‘wie, wie zal ik zijn?’. Dat tegenstrijdigheden in eigen wezen daar een rol bij spelen, was al in voorgaande gedichten duidelijk geworden, maar het spreekt het sterkst uit de gedichten in Variaties op een afscheid waarin schuld en onschuld tegenover elkaar worden geplaatst. In ‘Credo’ is sprake van de ‘hartstochtelijke onschuld’ van de dichters, maar in ‘Vita brevis’ noemt de dichter zichzelf ‘Dertigjarige Oorlog’ en associeert hij eigen bestaan met ‘Verbrand land, pestilenties,/lepers en kinderdoden -’.

De aard van dit schuldgevoel onderzoekt de dichter in De sonnetten van de kleine waanzin, die een hoogtepunt vormen in zijn werk. Vormgeving moet hier de kracht van de emoties beteugelen. ‘Ik ben die liefde en ik ben die haat’ schrijft hij in het 16de sonnet, ‘en jij bent die ik ben’. De geliefde wordt in deze contrasterende gevoelens met de dichter geïdentificeerd, en is daarin juist onbereikbaar geworden. Maar het schuldgevoel heeft nog een andere oorzaak, zoals het 11de sonnet duidelijk maakt. In het ‘Groot Grand Guignol de negenmaandse schoot’ is een ander ik, een tweelinghelft, gestorven en verteerd tot ‘ergste maaltijd voor mijn dom overleven’. Dit prenatale drama is ook te herkennen achter de regels in het eerdere gedicht ‘Vita brevis’, waarin de dichter zichzelf om dit schuldgevoel de naam ‘Dertigjarige Oorlog’ geeft: ‘En steeds de tocht naar het vóórbestaan:/dubbelganger en gedeelde vreugde.’ De spanningen en de angst in deze gedichten worden opgelost in het 39ste sonnet (hiervoor geciteerd), waarin de paradox van de ‘dubbele tong’ zich oplost in een verliezen van zichzelf dat leven in een ‘vogelvrij ogenblik’ is, waarin de tegenstellingen van liefde en haat, leven en dood in evenwicht zijn gekomen.

In de volgende bundels wordt het zoeken naar dit rustpunt voortgezet. Nauw met elkaar verwant zijn Zoon van Eros (1958) en Al ben ik een reiziger (1959). ‘Angst zit overal op de troon’ schrijft Andreus in de eerstgenoemde bundel, maar in hetzelfde gedicht (‘Moderne ballade voor een uit de lucht gevallen geliefde’) staat ook: ‘Ik moet weer van de dieren spreken’. Die dieren symboliseren een schuldloos bestaan dat opweegt tegen moeheid, angst en doodsbesef. Ook de liefde, die in deze bundels als een nieuwe ervaring wordt voorgesteld, hoort hier bij. Liefde, zegt de dichter, is een vorm van bestaan waarin de tijd opgeheven kan worden. Tegenover de extatische verrukking van de erotiek in de vroegere gedichten staat nu de verlossende warmte ervan.

In het Klein boek om het licht heen (1964) geeft Andreus weer de volle aandacht aan dat belangrijke thema uit zijn eerste bundels. De ervaring van het licht is nu verdiept, het doortrekt heel het bestaan: ‘ik grens/aan alle kanten/aan het licht’. Dat alles doordringende licht is volmaakt in zichzelf:

De woorden ‘van tijd tot tijd’ wijzen hier heel letterlijk op het constante karakter van het licht.

Doet de ervaring van het licht hier aan mystiek denken, de bundel Syntropisch (1965) daarentegen koppelt begrippen uit de moderne fysica aan de bestaansproblematiek, waarbij het zoeken naar een rustpunt soms een verrassend relativerende toon kan krijgen: ‘Ach, ware ik een foton/of ware ik een neutrino,/dan ware mijn ruitmassa nul.’

Die bestaansproblematiek komt nog steeds voort uit wat ook De sonnetten van de kleine waanzin beheerst: het schuldbesef tegenover ‘het ongeboren spiegelkind’, zoals Andreus het uitdrukt in Om de mond van het licht (1973), een bundel die eveneens de weerslag is van een psychische crisis. Ook hier is heel sterk het licht een reddende kracht: ‘Alleen door het licht heen/kan ik bij de mensen/terug.’ Vooral in deze latere bundels van Andreus komt steeds de fysische kwaliteit van dat licht sterk naar voren: het verbindt de dichter met de kosmische ruimte, de ruimte waarin hij eerder in zijn werk alle bestaansmogelijkheden aanwezig zag. In de ‘5 gedichten met ekskuses aan Einstein c.s.’ uit De witte netten van zon en maan (1974) omschrijft hij de oneindige snelheid als ‘een heelal vol/rustend licht’. In de ‘12 liefdesgedichten’ uit dezelfde bundel wordt ook de erotiek betrokken in dit zoeken naar een rustpunt, dat evenals het ‘vogelvrij ogenblik’ aan het slot van de Sonnetten genezing kan geven uit de crisis. In Holte van licht (1976) schrijft Andreus over de onrust die hem bevangt bij de gedachte aan een zwart gat waarin het licht kan verdwijnen en op de ironie waarmee hij dit doet, moet men zich niet verkijken. Dat licht raakt zijn existentie, hij wil dat er antwoord ‘uit losbreekt’. Dit staat niet los van een religieus motief waarmee het licht in de laatste bundels verbonden is. In De witte netten van zon en maan schrijft hij over een laat in zijn leven ontdekte joodse identiteit: ‘Van een verzwegen vader/de harde God van de joden’. Deze God blijft hem fascineren en hij ziet in de naam ‘Eén in het Ene’ de gelijkenis met het licht dat aan zichzelf grenst. Maar als hij

God noemt de ‘rechtlijnige verwekker van een krom universum’ onderkent hij ook het verschil met de oneindige kromme van het licht. Maar tot in het ‘Laatste gedicht’ blijft de relatie tussen God en het licht Andreus bezighouden, zodat hij zijn poëzie afsluit met de vraag of God hem het uiteindelijke woord voor het licht in de dood zal geven. God toesprekend, ‘ofschoon ik me nauwelijks daar iets bij voorstel’, zegt hij:

In die laatste regels heeft Andreus zijn gerichtheid op het licht en de existentiële waarde die dat voor hem heeft, samengevat.

Rodenko noemde Andreus een proteïsch dichter. De speelse bundel Jubal (1971) is daar een illustratie van. Jubal, mythische oerdichter, heeft geen vast personage, zoekt steeds naar identiteit. Dit zoeken bepaalt de ontwikkeling die Andreus' poëzie heeft doorgemaakt en de thema's van licht, eros en dood zijn daar steeds op betrokken.

De eerste afzonderlijke prozapublikatie van Andreus was de novelle Bezoek (1960), een luchtig verhaal over een dichterlijke jongeman die artistieke en niet-artistieke figuren op bezoek krijgt. Ook in 1960 verscheen de roman Valentijn, die door C.J. Kelk in De Groene Amsterdammer (28-1-1961) een parodie op een sleutelroman genoemd werd. Valentijn is een jonge dichter die in de redactie van het tijdschrift ‘De Valreep’ terechtkomt. Andreus heeft hier zichzelf en zijn ervaringen in de Podium-redactie ironisch tot model gekozen en het literaire bedrijf gerelativeerd. De roman Denise (1962) vertelt over het verblijf van de hoofdpersoon en zijn geliefde in Parijs, hun reis naar Italië en de psychische ineenstorting van de ik-figuur, waardoor aan de liefde een eind komt, nadat hij in een vlaag van verstandsverbijstering haar wilde doden.

Stijl

Als schrijver van kinderverhalen gaf Andreus blijk van een

duidelijke voorkeur voor het kortere verhaal boven werk van langere adem. Het lag hem ook beter en in zijn proza voor volwassenen wreekte dit zich in de romans Valentijn en Denise, die weinig samenhang vertonen en meer een opeenvolging van losse episodes zijn.

Kritiek
Kunstopvatting

Vooral na de publikatie van Denise leidde dit tot negatieve reacties, zoals van L.Th. Lehmann, die in Vrij Nederland een ‘algeheel onvermogen tot vertellen’ constateerde. Maar op de flaptekst van Denise verklaarde Andreus voor dit wat slordiger geschreven proza juist een voorkeur te hebben, omdat het ‘meer direct met iets van het leven te maken heeft’ (Verzameld proza, p. 623).

Relatie leven/werk

De kort voor Andreus' dood nagenoeg voltooide en postuum gepubliceerde novelle Uit het jeugdige leven van Melchior Blovoet kreeg mede door haar geringe omvang meer samenhang dan de romans. Evenals Denise is het een opvallend autobiografisch verhaal, waarin Andreus door middel van de hoofdpersoon, in wie een alter ego makkelijk te herkennen is, een subjectieve reconstructie geeft van zijn kindertijd, zijn hbs-jaren en latere episodes in zijn leven. De joodse ‘verzwegen vader’ uit De witte netten van zon en maan wordt hier nadrukkelijk als Blovoets werkelijke vader ten tonele gevoerd. Men kan dit vergelijken met de slotpassage van Denise, die even nadrukkelijk naar het autobiografische substraat van De sonnetten van de kleine waanzin verwijst.

Kritiek

Veel aandacht trok de publikatie van de postuum verschenen novelle niet. Bij de reacties valt het op dat Frank Ligtvoet (de Volkskrant) het autobiografische in het verhaal niet van belang acht, maar het ‘een zorgvuldig gecomponeerd werk van de verbeelding’ noemt, terwijl Wiel Kusters (NRC Handelsblad) het als verhaal niet erg geslaagd vindt, maar wel interressant als bijdrage aan Andreus' autobiografische mythe.

Het Verzameld proza (1990) van Hans Andreus, waarin ook dit verhaal over Melchior Blovoet is opgenomen, kreeg bij verschijnen opvallend minder aandacht van de kritiek dan de Verzamelde gedichten (1983). Toen dit eerste deel van het verzameld werk uitkwam, relativeerden de critici Andreus' belang onder de Vijftigers, maar waardeerden ze veel in zijn poëzie, in

het bijzonder De sonnetten van de kleine waanzin. Aad Nuis verwoordde een dergelijk standpunt in Vrij Nederland door te spreken van ‘geen reden hem groot te noemen’ .... ‘nog veel minder reden hem te versmaden’. Alfred Kossmann (Het Vrije Volk) vond hem ‘in zijn hele oeuvre volwaardig een dichter’.

Relatie leven/werk

Verzamelde gedichten laat zien hoe waar het is dat Andreus' poëzie - zoals hij het zelf formuleerde - achter elkaar gelezen een levensverhaal vormt. Er zijn impressies van zijn verblijf in Amsterdam, Parijs, Italië, later de Veluwse dorpen, er zijn af en toe flitsen van zijn oorlogservaringen, maar vooral wordt in de gedichten het verloop van zijn neurose zichtbaar: de spanningen die eraan voorafgingen in Schilderkunst, de innerlijke strijd ertegen in De sonnetten van de kleine waanzin, een latere terugval in Om de mond van het licht en de genezing in De witte netten van zon en maan. Leven en werk staan bij Andreus in nauw verband met elkaar.

In het Verzameld proza werden voor het eerst de verspreide literaire kritieken en de columns van Andreus bijeengebracht. In die kritieken gaf hij er blijk van onbevooroordeeld te willen zijn en weinig belang te hechten aan modes of stromingen. Hij kan werk in zeer uiteenlopende stijlen waarderen, maar valt over slordigheid en overdreven relativeringen. Zijn literaire kroniek in De Gids gaf hem de gelegenheid zijn favoriete definitie van poëzie te formuleren, ontleend aan Paul van Ostaijen: poëzie is de laagste vorm van extase; waarbij dat laatste woord voor Andreus een mystieke lading had.

Stijl

De columns die Andreus voor Vrij Nederland schreef, zijn overwegend verhaaltjes met een absurdistische inslag. Die schreef hij eveneens voor zijn ‘Illiteraire kroniek’ in De Nieuwe Linie, waarin ook korte essays over literatuur, mystiek en katholicisme een plaats kregen. De stijl van dit korte proza, met zijn mengsel van zorgvuldigheid en lichtheid, maakt het nog steeds zeer leesbaar.

Ontwikkeling

Als schrijver van dramatisch werk had Andreus vooral aanleg voor de dialoog. Het enige toneelstuk dat ooit van hem is opgevoerd, De witters (1966), een eenakter die aan het werk van Ionesco doet denken, vertoont een zeer nauwe samenhang tussen dialoog en regie-aanwijzingen, waardoor het een moeilijk

speelbaar stuk is. Onvoldoende gevoel voor de handeling in een spel war er de oorzaak van dat geen oorspronkelijke televisiepelen van Andreus zijn uitgevoerd. Hij had meer talent voor het hoorspel.

Visie op de wereld

Onder zijn hoorspelen voor volwassenen (waarvan de teksten in het derde deel van zijn verzameld werk voor het eerst, in 1995, werden gepubliceerd) zijn er enkele die een speelse satire geven op het politieke bedrijf. Zo blijkt uit zijn laatste, pas na zijn dood uitgezonden luisterspel, Mannetje Timpetee, of Geen visserslatijn (naar het sprookje van Grimm), zijn afkeer van het streven naar macht. Zijn aversie tegen oorlog kreeg op ironische wijze vorm in het hoorspel Habbekrats, minister van Vrede (1961), maar op ernstiger manier in de Laatste gedichten (1977), als hij schrijft over ‘de gezichten van de macht’ die verantwoordelijk zijn voor ‘de onbeholpen doden, / voddige stapels lijken’. Als hij in dezelfde bundel schrijft: ‘ik wil geen nieuwe aarde, / maar een bestaanbare’, is daarin zijn wereldbeschouwing misschien het best samengevat.

In het hoorspel Het verhaal van Ruth, en de rest van het verhaal (1976) laat Andreus kritiek blijken op de traditionele positie van de vrouw in een door mannen gedomineerde maatschappij, al neemt hij te veel afstand om feministische standpunten te kunnen delen. Zijn engagement was dat van een relativerend ‘politicus zonder partij’.

Traditie

Andreus was een dichter die te veelzijdig was, te ‘proteïsch’ zoals Rodenko het noemde, om bij ‘traditioneel’ of ‘modern’ thuis te horen. Zijn vroegste gedichten vertonen invloeden die behalve van Paul van Ostaijen zowel van de erotisch-muzikale verzen van Jan Engelman komen als van de ‘kleine liederen’ van Pierre Kemp. Om zijn bundels De taal der dieren en Italië is men hem hardnekkig bij de ‘experimentelen’ blijven rekenen, hoewel hij zelf ontkende bij een richting te horen.

Waar Andreus de vorm van het prozagedicht kiest, is hij door het werk van Arthur Rimbaud en Henri Michaux geïnspireerd. Zijn grote bewondering voor Daniel wordt niet alleen zichbaar in een detail als de vijftiende regel van het slotgedicht van De sonnetten van de kleine waanzin, die aan de bundel het karakter van een canto geeft, maar vooral in de lichtmystiek van Klein

boek om het licht heen. Het lachen van het licht lijkt daar rechtstreeks te verwijzen naar het slot van Dantes Paradiso. En de diepe indruk die Het Tibetaanse dodenboek op Andreus heeft gemaakt, weerspiegelt zich in de conceptiebeelden in De witte netten van zon en maan. De tradities waarbij hij zich heeft aangesloten, zijn zeer gevarieerd.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie zijn in het algemeen niet de herdrukken van kinderboeken vermeld. Na de dood van Andreus verschenen enkele hiervan onder andere titels en in gewijzigde samenstellinh. Zie voor een meer gedetailleerde bibliografie van de kinderboeken het lemma Hans Andreus in het Lexicon van de Jeugdliteratuur.

4. Secundaire bibliografie

59 Kritisch lit. lex.
november 1995