Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

A. Alberts

door Walter van de Laar
met een aanvulling door Henk Jansen

1. Biografie

Albert Alberts is op 23 augustus 1911 te Haarlem geboren. Hij stamde uit een geslacht van gezagvoerders ter koopvaardij; zijn ouders waren Friezen. In 1920 verhuisde het gezin naar Apeldoorn waar hij de Koninklijke HBS bezocht.

Van 1931 tot 1936 studeerde Alberts indologie in Utrecht. Na zijn doctoraalexamen trad hij als ‘fonctionnaire bénévole’ in dienst bij het ministerie van Koloniën te Parijs. Daar werkte hij ook aan het proefschrift Baud en Thorbecke, 1847-1851, waarop hij in 1939 promoveerde, waarna hij naar Soemenep vertrok op Madoera, in Oost-Java. Hier zou hij, tot zijn internering in het kamp Tjimahi in april 1942, werkzaam zijn als bestuursambtenaar. Na de bevrijding werkte hij voor het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger. In november 1946 keerde hij naar Nederland terug, waar hij nog korte tijd als ambtenaar werkzaam was op het ministerie van Overzeese Gebiedsdelen.

Nadien was Alberts tot 1953 directiesecretaris van het Kinabureau in Amsterdam, een clearing-instituut voor kinabastproducenten en kininefabrikanten. Zijn eerste verhalen schreef hij toen hij in 1947 bij zijn moeder in Appingedam verbleef. Hij debuteerde in 1949 met ‘Batavia en Djakarta’ in Libertinage. Zijn eerste boekpublicatie, de verhalenbundel De eilanden, verscheen in 1952. Met een korte onderbreking - van begin 1959 tot begin 1960, toen hij voor de Stichting Culturele Samenwerking (Sticusa) werkte - was Alberts van 1953 tot 1965 politiek redacteur van De Groene Amsterdammer, waarin hij ook verhalend proza publiceerde. Hij hield zich buiten literaire kringen.

Vervolgens was hij, tot zijn pensionering in 1976, ambtenaar op

het ministerie van Binnenlandse Zaken in Den Haag. Hij was zich intussen steeds meer gaan toeleggen op vertaalwerk en het schrijven van historische boeken. Na zijn pensionering breidde hij zijn oeuvre uit met een aantal romans. Ook schreef hij beschouwelijke werken en autobiografisch getinte herinneringen, waaronder het boekenweekessay 1992. Sinds 1968 woonde hij met zijn vrouw in Blaricum, waar hij op 16 december 1995 is overleden.

Behalve in Libertinage (1949-1952) en De Groene Amsterdammer (1951-1966) heeft Alberts gepubliceerd in De Nieuwe Stem (1951-1953), De Gids (1954-1963), Tirade (vanaf 1975) en Hollands Diep (1976-1978). Voor het verhaal ‘Groen’ kreeg hij de Prozaprijs van de gemeente Amsterdam 1953. Andere eerbetonen die hem ten deel zijn gevallen, zijn de Marianne Philipsprijs 1973 (voor zijn gehele oeuvre), de Constantijn Huygensprijs 1975 (voor zijn gehele letterkundige werk), de zilveren eremedaille van de Universiteit Utrecht 1994 (voor zijn verdiensten op het terrein van de Nederlandse letterkunde) en de P.C. Hooftprijs 1995 (voor zijn verhalend proza). Verhalen uit De eilanden zijn in verschillende talen vertaald; de hele bundel is in het Engels en het Duits verschenen.

2. Kritische beschouwing

Alberts' literaire oeuvre valt uiteen in fictioneel proza (waaronder De eilanden en zijn romans), herinneringen (met name zijn mémoires Namen noemen en De Franse slag) en historische verhalen (zoals het titelverhaal uit Haast hebben in september). Als historicus schrijft Alberts boeken die in het verlengde van zijn letterkundig werk liggen. Afgezien van het louter scheppend proza is er trouwens geen scherp genre-onderscheid in zijn oeuvre aan te brengen. ‘De herfst van het heimwee’ (Haast hebben in september) bij voorbeeld is een mengvorm van fictie, herinnering en historische, verhandeling.

Stijl

Er zullen niet veel schrijvers zijn van wie het werk er even moeiteloos uitziet als dat van Alberts. Alles wat hij heeft geschreven, maakt de indruk van in een goed bewaakt ogenblik zonder aarzelen op papier gezet te zijn. Dat is ten dele schijn, want zijn zuiver fictionele verhalen en vooral zijn romans zijn moeizaam tot stand gekomen.

Relatie leven/werk

De inhoud van zijn letterkundig werk is grotendeels autobiografisch. De eilanden en Namen noemen zijn geïnspireerd door zijn verblijf in voormalig Nederlands-Indië. De bomen is gebaseerd op jeugdherinneringen aan Apeldoorn. De Franse slag en Maar geel en glanzend blijft het goud bevatten reminiscenties aan het ambtelijk apparaat, waarvan Alberts jarenlang deel uitgemaakt heeft, maar waarin hij zich ook steeds buitenstaander heeft gevoeld. Belevenissen als directiesecretaris van het Kina-Bureau heeft hij verwerkt in De vergaderzaal. De honden jagen niet meer bevat een brok eigen-familiegeschiedenis en zijn ‘Utrechtse herinneringen’ hebben betrekking op zijn studententijd.

Ontwikkeling

Vanaf De eilanden, waarmee hij laat - als veertiger - in 1952 debuteerde, houdt Alberts een eigenzinnig, zeer herkenbaar, authentiek schrijverschap in stand. In bijna elke alinea zijn alle elementen uit zijn werk, als is het maar in kiem, aanwezig. Van ontwikkeling is nauwelijks sprake, of het zou moeten zijn dat zijn latere romans aan symboliek winnen, een sterker mythe-karakter dragen.

Stijl / Techniek

Met een uiterste economie aan middelen weet Alberts het essentiële van een sfeer, een situatie, een figuur neer te zetten.

Zijn stijl is tot op de grond gesnoeid, ontdaan van iedere overbodigheid. Er is misschien geen Nederlandse schrijver die zulke simpele zinnen bouwt, zo weinig bijvoeglijke naamwoorden gebruikt, zo weinig beeldspraak bezigt. Zijn woordgebruik is bijna gierig, wat vooral in zijn romans wordt gedemonstreerd. Hij is daarin op zoek naar de kortste weergave met de grootste zeggingskracht: alleen datgene zeggen wat voor een goed begrip van de voortgang van het verhaal noodzakelijk is, alsof hij de tijd van de lezer wil sparen en daarom uitweidingen achterwege laat.

Ook de concrete informatie over personages, tijd en plaats van handeling is tot het onvermijdelijke minimum beperkt. Waar het om technische redenen niet anders kan, om verwarring bij de lezer te voorkomen, krijgen de dingen en de mensen een naam, maar verder worden zij aangeduid met: ‘het laatste eiland’, ‘de secretaris’, ‘hun moeder’, ‘de minister’. De verhalen en romans krijgen daardoor iets volstrekt kaals: alles wat naar de werkelijkheid toevoert, wat tot herkenning en identificatie kan leiden, ontbreekt. Door dit wegkappen van de détails wordt een bijna levenloze, anonieme wereld opgeroepen die zozeer aan décor doet denken, dat een onwezenlijke sfeer ontstaat, een soort zwevende atmosfeer, niet helemaal behorend tot de ons omringende werkelijkheid. Daarnaast wekt Alberts met deze weglaattechniek de indruk van abstractie, een groter algemeenheid, die het exemplarische van een parabel krijgt. Woorden worden dan tot symbolen, zoals in de proloog van De honden jagen niet meer. In Maar geel en glanzend blijft het goud culmineert deze symboliek in een slotscène die met alle oerbestanddelen van de mythe is opgebouwd.

Ook nadert het proza van Alberts meer dan eens de lyriek, vooral door herhalingen, zodat een fraai ritme ontstaat (‘De schat’ uit De eilanden):

Men moet Alberts niet op zijn woord nemen. Bij hem bewegen woord en gevoel niet tegelijkertijd; er is geen samen-

klank. De toonhoogte correspondeert niet met de emotie, ze ligt veel lager. Gevoelens worden nauwelijks genoemd, soms helemaal niet ter plaatse, maar later ná de gebeurtenis, in enkele afgedempte woorden, in bijna lapidaire zinnetjes, in een tussengeschoven, terloopse opmerking, waarvan de werking intens en vérstrekkend wordt. De beschrijvingen zijn haast behavioristisch, dat wil zeggen: er wordt alleen onder woorden gebracht wat zintuiglijk waarneembaar is. Het is een techniek van (ver)zwijgen en suggereren, waarmee de achter het verhaal verscholen thematiek niet meer dan wordt aangestipt. Alberts verklaart niets, verbindt nergens conclusies aan wat hij schrijft. Dat laat hij aan de lezer over; die moet het verhaal uitschrijven. Hijzelf distantieert zich van het gebeuren. Het is alsof hij steeds opnieuw terugschrikt voor de consequenties die hij op papier aangaat, alsof hij niet de dupe wil worden van zijn eigen gevoeligheid, ook literair niet. Juist in de ik-verhalen valt dat op. Daarin neemt de ik angstvallig afstand, uit de allesoverheersende vrees om bij wat dan ook betrokken te raken, voor iets verantwoordelijk te zijn, eraan ten onder te gaan. Hij bereikt dat vooral door op emotionele momenten een onverwacht nuchtere, achteloze, licht-ironische toon te treffen. Als in ‘Groen’ (De eilanden) Peereboom zich heeft opgehangen, zegt de ik: ‘Ik lach me rot. Als je, ha ha, Peereboom heet, dan hang je je toch op aan een boom, haha. Maar ja.’

Men moet met dit ‘understatement’ in Alberts' werk voortdurend rekening houden. Soms heeft hij de woorden ‘eigenlijk’ of ‘waarachtig’ nodig, als zijn gevoelens hem dreigen te ontglippen: ‘Het was eigenlijk wel een plechtig ogenblik en ik kon mijn lachen wel houden.’ (Namen noemen)

De gesprekken in Alberts' verhalen en romans hebben vaak een humoristisch effect, maar de ernst is er niet minder om. Ze verlopen in iets wat nauwelijks een dialoog kan worden genoemd, met weinig woorden, lange stiltes, met vragen die geen doel hebben en antwoorden die niet bij vragen aansluiten. Er vallen voortdurend gaten, waardoorheen een soort ontroerd zwijgen klinkt. Men put zich uit in hoffelijkheden, in rituele gebaren, om - hoe dan ook - een leefbaar klimaat te scheppen tussen mensen die elkaar niets te zeggen hebben.

Men praat langs elkaar heen, spreekt in gemeenplaatsen of herhaalt de woorden van de ander of zelfs van zichzelf. Er ontstaat een merkwaardig echo-effect, waardoor de dialogen een vervreemdend karakter krijgen. Het verhaal krijgt absurdistische, surrealistische trekken als schijngesprekken plaatshebben, zoals in ‘Het moeras’, ‘De maaltijd’ (De eilanden) en De vergaderzaal. Het echo-effect, dat ook buiten de dialogen veelvuldig voorkomt, geeft de eentonigheid van het beschrevene aan. Wat ‘eenvoud’ heet, is noodgedwongen herhaling of kleurloosheid. De wereld kan slechts als een kopie van de wereld worden ervaren.

Thematiek

In zo'n wereld zijn en blijven de mensen vreemdelingen, onbereikbaar voor elkaar. Alberts' hoofdpersonages horen er niet bij. Het zijn eenzame, melancholische figuren, die maatschappelijk een bepaalde rol spelen, maar altijd buitenstaander blijven. Met wisselend succes proberen ze zich op eigen kracht staande te houden in een vreemde wereld, die zij zonder veel illusies van een afstand bekijken. Het enige wat men kan doen, is zich niet te laten overmeesteren door gevoelens van onoverwinnelijke eenzaamheid, van volmaakte nutteloosheid, zinloosheid. Men is vervreemd, in eenzelvigheid opgesloten.

Het vreemdelingschap is niet alleen een gegeven, het lijkt in veel opzichten een verlangen, een mogelijkheid te ontsnappen aan zichzelf en de anderen, een weg-willen-zijn en -blijven. Alleen in het isolement is het mogelijk een schijnwereld in stand te houden, zich te handhaven. Op een eiland (de ‘ik’ uit De eilanden), in een huis achter een moeras (Naman uit ‘Het moeras’), in een zelfgebouwd fort (Aart uit De bomen), op een schip (Wietze uit De honden jagen niet meer), op een zolderkamer (Gerner uit Maar geel en glanzend blijft het goud). Het zijn slechts surrogaten voor een gemis, want uiteindelijk kunnen en willen de hoofdpersonages uit Alberts' verhalen en romans niet in de wereld wonen.

Sommigen doen vruchteloze pogingen door middel van de drank een zekere verlichting in hun situatie te vinden, zoals Peereboom uit ‘Groen’, Naman uit ‘Het moeras’, meneer Barre uit De bomen. Voor anderen biedt water ontsnappingsmogelijkheden. In De vergaderzaal is Dalems sprong in het

(vrucht)water na de terugkeer in het (moeder)huis zijn ultieme vluchtpoging, terug naar zijn oorsprong. Voor Wietze uit De honden jagen niet meer is varen (op het noorden) synoniem aan leven; als dat ophoudt, is ook zíj́n einde nabij. Feike, een andere gezagvoerder, is met schip en al verdwenen; hij heeft waarschijnlijk de laatste consequentie getrokken uit het zich steeds meer vreemdeling gaan voelen, bij elke terugkeer. Ook wordt bevrijding gevonden in een heftig verlangen naar licht, helderheid. Dat (levens)licht bevindt zich doorgaans in het noorden, voorbij de boomgrens, boven een open vlakte, bij water. De ‘ik’ uit ‘Groen’ is geobsedeerd door het verlangen naar licht voorbij de noordelijke grens van het Noorderbos. Als hij die grens heeft bereikt, wordt hij door een groot geluksgevoel overspoeld. Na zijn terugkeer slaat de weerzin toe; hij kan daarna nauwelijks nog leven in het bos. In De vergaderzaal vindt Dalem het licht aan de noordgrens van de stad, buiten de bebouwde wereld, bij de mensen vandaan. Het betekent zijn redding, voor dat moment. In de proloog van De honden jagen niet meer jaagt een troep honden in noordelijke richting door een bos. ‘Ze deden dit waarschijnlijk uit verlangen naar een helderder licht, desnoods naar een helderder avondlicht’. Ze bereiken dat licht, maar stuiten tegelijkertijd op een steile afgrond met daaronder een spiegelend wateroppervlak. De aanblik daarvan verontrust hen en huilend keren ze terug. Men vlucht, haalt de grens en redt zich, maar voor hoe lang?

De tocht naar het noorden is waarschijnlijk de essentie van de romans van Alberts. Dat noorden is niet zonder meer het gebied om naar te ontsnappen, het gebied van verlangen en bevrijding. Daar, in het volstrekte isolement, ligt ook en vooral de uiteindelijke lotsbestemming van de hoofdpersonages.

Voor de raad-adviseur Gerner uit Maar geel en glanzend blijft het goud is het lot dwingender dan voor zijn lotgenoten uit eerdere romans. Zijn tocht naar het noorden is zijn laatste tocht, de tocht naar de dood. Op dit definitieve vertrek van het hoofdpersonage wordt in de voorgaande romans gepreludeerd. Bij elke nieuwe roman zet het hoofdpersonage als het ware een stap verder in de richting van zijn blijvende verdwijning. Aart, uit De bomen, blijft nog ongehavend (hij is

nog jong), maar Dalem, uit De vergaderzaal, keert niet ongeschonden terug, en Wietze, uit De honden jagen niet meer, wil ‘daarginds’ blíj́ven en keert alleen nog terug om thuis als een vreemdeling te sterven, ‘als een leeg mens’. Feike, uit dezelfde roman, keert helemaal niet meer terug, hoewel we over zijn lot geen expliciete zekerheid krijgen. Gerners teloorgaan tenslotte is definitief. Hij sterft op het ijs. ‘En daarginds, waar de koude al het andere verdrong, daar hebben ze hem gevonden.’

Wie zich uit angst of weerzin ontgoocheld terugtrekt, ervaart zijn eenzaamheid eerder als doem dan als gewenste bestemming. ‘Gelukkig is de mens die in de eenzaamheid een schat vindt’, zegt Gerner. Hij en de andere buitenstaanders uit Alberts' boeken blijven van dat geluk verstoken.

Stijl / Techniek

Alberts is literair op zijn best, wanneer hij niet al te zeer door historische feiten wordt gehinderd. In Namen noemen en De Franse slag heeft hij zich te veel aan de werkelijkheid moeten houden, te weinig aandacht aan compositie en techniek geschonken. Zijn mémoires maken soms een vormeloze indruk, wat zeker te maken heeft met het feit dat ze door hem grotendeels uit het hoofd zijn gedicteerd. Vooral het tweede deel van De Franse slag draagt er de sporen van. De lijn is eruit; het is niet meer dan een verzameling toevallige anekdotes. Alles lijkt vlug opgetekend, alsof iemand voor de vuist weg vertelt. Het ingehouden ritme van zijn romans en verhalen heeft hier plaatsgemaakt voor een lossere, spontane, soms grillige, maar ook slordige ‘schrijf’trant. Ook de toon is anders: een geamuseerd causeur vertelt over lachwekkende situaties. Wel blijft die verteller (Alberts zelf), ondanks het hoge werkelijkheidsgehalte, de buitenstaander zoals we die uit De eilanden kennen.

Thematiek

Als historicus schreef Alberts - naast een aantal monografieën en andersoortig werk - drie boeken, die nog het best te karakteriseren zijn als essayistische vertellingen, die qua opzet en toon aansluiten bij zijn mémoires en historische verhalen en die zich goeddeels als (historische) romans laten lezen. In hun titels: De huzaren van Castricum, De Hollanders komen ons vermoorden en Een koning die van geen nee wil horen,

verraden deze boeken de hand van de romancier, terwijl de ondertitels recht doen aan het geschiedkundig karakter ervan. De drie uitgaven vormen een eenheid: ze hebben te maken met de bedreigde positie van het Nederlandse grondgebied in vroeger dagen. Het zijn overwegend diplomatiek-politieke, soms militaire geschiedenissen, die door Alberts op een ‘ouderwetse’ manier zijn verteld, waardoor ze misschien wel typerende voorbeelden zijn geworden van ‘histoire événementielle’: geschiedenis van de buitenkant, van de oppervlakte en snel voorbijgaande gebeurtenisjes, zonder veel aandacht voor sociale, economische en culturele achtergronden en structuren. Alberts belicht voornamelijk het politieke schaakspel en de hooggeplaatste personen die daarin hun intrigerende rol spelen. Historie lijkt verzonnen, maar de geschiedenis wordt niet geromantiseerd. In deze boeken is Alberts het tegendeel van de impliciet schrijvende auteur uit zijn strikt literaire proza. Hij is hier de man van de wereld met een mild maar wakker oog voor allerlei ijdelheid en list. Hij ziet historie als spel, als amusement en hij beschrijft die ook als zodanig. Hij betoogt niet, doceert niet, maar vertelt enigszins impressionistisch over geschiedenis.

Techniek

Soms geeft hij een gebeuren in een algemeen overzicht weer, maar meestal ‘zoomt’ hij ‘in’ op kleine episodes en details voor een ‘petite histoire’. In enkele verhalen uit Haast hebben in september demonstreert hij dezelfde inlevingstechniek. Men zou het een sublieme vorm van journalistiek kunnen noemen.

Kritiek

Al in zijn proefschrift construeerde Alberts uit versteende gegevens een levendige dialoog tussen Koning Willem III en Thorbecke. Tijdens de promotie werd door de historicus Geyl een opmerking gemaakt over deze weinig ‘wetenschappelijk verantwoorde manier van het sprekend invoeren van personen’ (De Utrechtse herinneringen van A. Alberts).

Ontwikkeling

Op grond van hun geschiedkundige stoffering sluiten Het zand voor de kust van Aveiro, De zilveren kogel en in mindere mate ook Maar geel en glanzend blijft het goud aan op Alberts' historisch werk en op enige verhalen vilt Haast hebben in september. Het zijn geen historische romans in traditionele zin, want er wordt - paradoxaal genoeg - weinig in uitgelegd. Juist in de

historische context valt op hoe spaarzaam Alberts met informatie blijft omgaan. In Maar geel en glanzend blijft het goud is zoveel oningevuld gelaten, dat de geschiedenis zich niet vasthecht aan een aanwijsbare plaats en tijd. Dat zou maar afleiden van de meer intense verbeeldingswereld waarin bijvoorbeeld ook oude ballades en volksverhalen spelen.

Techniek

In De zilveren kogel stemmen de gebeurtenissen weliswaar vrij getrouw met de bronnen overeen, maar tegelijkertijd wordt de beschrijving ervan zo algemeen mogelijk gehouden. Anders dan in Walter Scotts Old Mortality, waarmee de roman gelijkenis vertoont, ontbreekt elke ‘couleur locale’. Over actie wordt de lezer geïnformeerd door personages die daarvan, meestal zijdelings, getuige zijn geweest of het van anderen hebben gehoord. Sprekers en toehoorders hebben aan een half woord genoeg en ook de verteller heeft niet meer nodig. Zo rapporteert Claverhouse zijn commandant (èn de lezer) in briefvorm, waardoor het zicht op de gebeurtenissen zelf aan het oog onttrokken wordt. Wat dáár en tóen gebeurde, kan door de indirecte beschrijving, de generaliserende stofbehandeling, altijd en overal plaatsvinden, waardoor een algemene geldigheid ontstaat. Alleen het gebruik van plaatsen persoonsnamen duidt op een bepaalde streek, een bijzondere tijd, een historisch perspectief.

Door de voortdurende wisseling van tijd, plaats en vooral vertelperspectief, het nooit helemaal kiezen voor de ene persoon of tegen de andere, schept Alberts een sfeer van onpartijdigheid. Hij laat de feiten voor zichzelf spreken. Verklaringen en conclusies blijven achterwege. Wat en wie de figuren zijn, moet door wat ze doen en zeggen duidelijk worden. Informatie óver hen wordt nauwelijks verstrekt. Een en ander stelt hoge eisen aan het combinatievermogen van de lezer, die de personages en het verhaalgebeuren, de ‘open plekken’, zelf moet invullen.

Visie op de wereld

In deze min of meer historische romans zijn de personages even Albertsiaans als in de andere romans. Het blijven vreemdelingen in een zinloze en dreigende wereld waarin de enige zekerheid de onzekerheid is. Het is alsof Alberts de geschiedenis aangrijpt om in het verlengde van zijn fictionele oeuvre zijn ‘gelijk’ te halen met betrekking tot zijn visie op de mens. De dingen gaan zoals ze gaan. Mensen worden tot

marionetten. Ze kunnen geen invloed uitoefenen op de loop der gebeurtenissen waarvan zij deel uitmaken. Geschiedenis is een optelsom van willekeurige momenten waarin de mens weinig anders overblijft dan zijn plicht te vervullen, zijn lot te aanvaarden en het zwijgen ertoe te doen.

Thematiek

Mateus uit Het zand voor de kust van Aveiro, Claverhouse, Peden en Isobel Gowdie uit De zilveren kogel zijn prototypen van de mens die voortdurend onderweg is, speelbal van het lot; het zijn figuren tussen zijn en niet-zijn, in niets onderscheiden van de hoofdpersonages uit Alberts' ander werk. Gedesoriënteerd als Wietze uit De honden jagen niet meer vaart Mateus, ‘de passagier’, huiswaarts. Vreemd lachend als een gek, als meneer Dalem uit De vergaderzaal. Claverhouse trekt, zoals de anderen, naar het nóórden, de Schotse Hooglanden, waar hij de dood zal vinden. Op zijn weg daarheen vraagt hij voortdurend om licht (van lantaarns, fakkels, kaarsen), een metafoor die - ook hier weer - het verlangen naar uitzicht, helderheid uitdrukt. ‘Je houdt er niet van je ingesloten te voelen,’ zegt Isobel Gowdie, het meisje uit het noorden voor wie hij een stille liefde koestert. ‘Liever niet,’ zegt hij. ‘Ik heb uitzicht nodig. Kunnen zien wat voor me is en achter me en naast me.’

Of het historische figuren betreft of niet, Alberts laat ze existeren in een afgegrensde ruimte, in een eilandachtig isolement, waaraan ze in noordelijke richting trachten te ontsnappen naar een open, leeg niemandsland waarheen ze soms definitief verdwijnen.

Kritiek

De kleine groep critici die Alberts' debuutbundel bespreekt, is van mening dat hij in een zeer persoonlijke stijl prachtige verhalen heeft geschreven. De bundel wordt in De Groene Amsterdammer uitgeroepen tot Boek van de maand en ‘Groen’ (het eerste verhaal) wordt bekroond met de Prozaprijs van de gemeente Amsterdam 1953. De bomen wordt meer gemengd ontvangen. Sommigen vinden de stijl gemaniëreerd, waardoor het te veel kinderboek is gebleven. Anderen vinden het juist wegens die versimpelde stijl een schitterend boekje. Hoewel Namen noemen (in september 1962 Boek van de maand) en De Franse slag alleszins redelijk worden onthaald, blijft Alberts lange tijd een auteur voor een kleine groep

liefhebbers, zoals Greshoff, Kelk, Nieuwenhuys, Bernlef, Schippers en Fens.

Eerst met De vergaderzaal dwingt hij algemene aandacht en erkenning af. De roman wordt als een meesterwerkje ingehaald en bijgezet in de rij van Nederlandse klassieken. Sindsdien laten zich de vooraanstaande critici doorgaans lovend uit over Alberts' groeiend oeuvre, vooral Fens en De Moor. Ondanks beleden bewondering zijn enkelen hier en daar terughoudender.

Van Deel wijst bijvoorbeeld op de onevenwichtige opbouw van Maar geel en glanzend blijft het goud. Anderen maken gewag van de merkwaardige stijlbreuk in deze roman, vijftien bladzijden vóór het einde. Kuipers, De Rover en Anker menen dat Alberts in dit boek tè veel suggereert. Wie zulke ‘open’ verhalen vertelt, merkt De Rover op, suggereert dat het om méér gaat dan om spannende gebeurtenissen, vooral wanneer hij - zoals aan Het zand voor de kust van Aveiro - een proloog geeft die de lezer op een spoor moet zetten. Maar als die diepere bedoeling onzichtbaar blijft, veel details onverklaarbaar zijn, de samenhang duister blijft, wordt suggestie tot gewilde vaagheid, tot een maniertje. Volgens hem en anderen blijft zelfs in een historische context als die van De zilveren kogel te veel onuitgesproken. Peden, toch een der hoofdpersonages, verdwijnt bijvoorbeeld zonder nadere uitleg spoorloos op driekwart van het verhaal.

Verwantschap / Traditie

Sommige critici zien gelijkenis tussen Alberts' literaire oeuvre en dat van Slauerhoff wegens eenzelfde soort ‘spleen’. Fens wijst in dit verband op het romantisch karakter van hun werk, het verlangen van de hoofdpersonages vreemdeling te zijn.

Volgens De Moor bezit Alberts, evenals Nescio, Van Oudshoorn en Terborgh, het vermogen de vervreemding op te roepen, zonder daarvoor literaire hoogstandjes te verrichten op het gebied van taalgebruik en compositie, zonder gepsychologiseer ook. Bousset en anderen wijzen op overeenkomst met het werk van Elsschot, waarin het motief van de verwijdering eveneens gepaard gaat met het thema van zelfvervreemding.

Nieuwenhuys rekent Alberts op grond van De eilanden en

Namen noemen tot de typisch ‘Indische’ vertellers als Beb Vuyk, Maria Dermoût, H.J. Friedericy en E. Breton de Nijs, die een bepaalde manier van schrijven gemeen hebben, afgeleid van het vertellen zelf en karakteristiek voor een groot deel van de Nederlandse letterkunde over Indonesië. Volgens Hella S. Haasse neemt Alberts in de Indische bellettrie een geheel eigen plaats in. Hij is de enige auteur die over de gemengde samenleving in het voormalig Nederlands Oost-Indië heeft geschreven zonder zich iets aan te trekken van de geijkte opvattingen en wanbepalingen betreffende rang, stand, kaste en ras, die in de koloniale wereld gangbaar waren. Deze onbevangen waarneming, een lens ‘van alle smetten vrij’, is Alberts aangeboren. Geen projectie of interpretatie krijgt de kans het beeld te vertroebelen of te vervormen.

Algemeen wordt Alberts gezien als een geheel aparte verschijning in de Nederlandse literatuur, los van elke stroming. Hij geldt als de meester van de reductie, het minimum, de meest zwijgende auteur. Internationaal vindt zijn werk aansluiting bij auteurs van de ‘lege’ roman, bij de jonge Hemingway bijvoorbeeld. Volgens Goedegebuure, Reinders en anderen komt Alberts Kafka nabij door de manier waarop hij in Maar geel en glanzend, blijft het goud en Het zand voor de kust van Aveiro de gewichtige doelloosheid van een anonieme bureaucratie ridiculiseert. Ook de socioloog Remco Ensel heeft op die verwantschap met Kafka gewezen, vanwege beider fantastische invalshoek voor het kernthema vervreemding en de daaropvolgende fantasie van ontsnapping (in de vorm van vlucht, krankzinnigheid of zelfmoord). Ensel gaat tevens in op de overeenkomsten in de ambtelijke en administratieve loopbanen van Alberts, Kafka, J.F.H. Grönloh (Nescio) en Aart van der Leeuw en de weerslag of verwerking daarvan in hun literaire werk.

Ook is, met name door E.M. Beekman, het werk van Alberts wel met dat van Harold Pinter in verband gebracht, vooral vanwege zijn weergave van dialogen: informeel woordgebruik, een ritme dat gedicteerd wordt door herhaling, een typische dialoog en de uitwerking door middel van aaneenrijging.

Publieke belangstelling

Alberts is lange tijd een auteur voor ingewijden gebleven, wiens werk in weerwil van de lovende kritiek slecht werd verkocht.

Met het verschijnen van De vergaderzaal kwam er plotseling verandering in dat beeld. In januari 1975 stond deze roman bovenaan de HP-top-tien. Het hele oeuvre werd toen herdrukt en vond gretig aftrek. Medio 1975 prijkten Aan Frankrijk uitgeleverd, In en uit het paradijs getild en Haast hebben in september tegelijkertijd in de HP-top-tien. Wekenlang was Alberts de best verkochte auteur. Op radio en televisie werd hij geportretteerd en in januari 1977 verscheen er een tv-bewerking van De vergaderzaal. Sindsdien is er een behoorlijke belangstelling voor zijn werk. Desondanks is Alberts een van Nederlands minst opvallende auteurs gebleven. In de brochure Inleiding tot de kennis van A. Alberts die bij Inleiding tot de kennis van de ambtenaar (1986) gevoegd is, schrijft zijn uitgever, Van Oorschot, dat de boeken van Alberts de grote massa nooit zullen bereiken, omdat Alberts een moeilijke schrijver lijkt te zijn. Hij noemt Alberts een schrijver voor de goede verstaander.

Ontwikkeling

Als het even kon, zweeg Alberts over zijn literaire arbeid. Al was hij sinds zijn pensionering in 1976 productiever dan daarvoor, het schrijven ging hem doorgaans niet makkelijk af. ‘Als ik de hoofdprijs uit de loterij zou winnen, dan geloofde ik het wel,’ zei hij in juni 1985. Die prijs bleef uit en Alberts schreef door. In de zeven jaar erna verschenen er nog zes boeken en een keuze uit zijn werk. Toen hem in 1995 de P.C. Hooftprijs werd toegekend, schreef de jury: ‘Hem een van de grote naoorlogse schrijvers noemen is juist, maar klinkt als het over hem gaat pompeuzer dan bij wie dan ook.’

Visie op de wereld

De beschouwingen die Alberts in deze jaren het licht laat zien, zijn verwant aan de memoires die hij eerder te boek stelde. Zij zijn, met uitzondering van Op weg naar het zoveelste Reich (1990), dat slechts een enkel persoonlijk verhaal bevat, doorspekt met autobiografische ervaringen en herinneringen. De boeken sluiten aan bij debatten die ten tijde van de publicatie plaatsvonden. Alberts laat, op basis van historische feiten en gebeurtenissen en met gebruikmaking van de van hem bekende stilistische middelen, een eigen geluid horen, afwijkend van de meest gangbare of in de media meer aandacht krijgende opinies. Daarin herinneren zijn publicaties aan de artikelen die hij eerder, als redacteur van De Groene Amsterdammer, schreef tegen het Nederlandse beleid ten aanzien van Indonesië.

Inleiding tot de kennis van de ambtenaar is geschreven met het doel een ‘frontale aanval’ van burgers en overheden op de ambtenaren te pareren, vooral de op de ambtenarij gerichte bezuinigingsvoorstellen van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Alberts geeft een geschiedenis van het maatschappelijke drietal overheid, ambtenaren en onderdanen. Hij beschrijft de ‘ambtelijke eigenaardigheden’ en vertelt in het laatste hoofdstuk over zijn eigen ervaringen als ambtenaar in Frankrijk, Nederlands-Indië en Den Haag.

In Op weg naar het zoveelste Reich loopt hij te hoop tegen het ideaal van het Duitse rijk, ‘een ideaal, dat meer dan eens is verwezenlijkt en de andere maal nog beroerder dan de ene’. Hij beschrijft in een feitelijke uiteenzetting de geschiedenis van het Duitse land en de Duitse idee. Een paar maanden voor de hereniging van West-Duitsland en de DDR voorspelt Alberts dat een herenigd Duitsland het verenigde Europa zal overspoelen.

Het Nederlandse koloniale beleid en de behandeling van de geïnterneerden in de Japanse kampen in Nederlands-Indië zijn de hangijzers in Een kolonie is ook maar een mens (1989). In zijn inleiding, ‘Bericht aan de slachtoffers’, verduidelijkt hij het standpunt bij zijn beoordeling van het koloniale verleden. Daarin is geen plaats voor verbittering of vooringenomenheid. Hij gaat uit van de gedachte ‘dat de kolonie ook maar een mens is geweest, met al zijn gebreken, de hebzucht niet uitgezonderd, maar ook met nogal wat goede intenties, al hebben die in sommige gevallen een pad naar een bepaald soort hel geplaveid’. Het tweede deel gaat voornamelijk over zijn eigen kampervaringen. In het laatste half jaar waren er vijftien à achttien doden per dag. ‘De doodsoorzaken waren honger en daarnaast voornamelijk dysenterie. Een beroerde combinatie. Of misschien juist niet. Want dysenterie verminderde heel vaak de eetlust, dus ook het hongergevoel. Maar ze versnelde aan de andere kant weer het uitteringsproces. En kiezen was er niet bij.’ Deze indirecte beschrijving illustreert dat ook deze gebeurtenissen volgens Alberts gaan zoals ze gaan.

In het boekenweekessay Twee jaargetijden minder (1992) stipt hij aan hoe onvermijdelijk het eigenlijk was dat hijzelf, twee van

zijn broers en zijn zus in Nederlands-Indië belandden. Hij vertelt nog eens de geschiedenis van het ‘befaamde en beruchte Cultuurstelsel’ en haalt enkele herinneringen op aan zijn eigen bestaan en dat van andere Nederlanders daar.

Thematiek

Ook in zijn romans zijn de ontwikkelingen zoals Alberts ze laat plaatsvinden, onvermijdelijk. Zelfs Cornelis Musch, een van de machtigste mannen en grootste schurken in het land in de zeventiende eeuw, kan in de historische roman Een venster op het Buitenhof (1987) niet alle gebeurtenissen naar zijn hand blijven zetten. ‘Hij liep in westelijke richting. Het was nog dag en het licht bleef daar langer hangen. Toen hij bij de eerste duinen was aangekomen, klom hij een van de hellingen op. Boven keek hij om zich heen. Hij zag een laantje. Aan het einde zag hij niets.’ Musch trekt zich terug in zijn torenkamer en net als Dalem, in De vergaderzaal, stort hij in. Om een veroordeling tot het schavot voor te zijn, pleegt hij zelfmoord.

Alberts' laatste roman, De vrouw met de parasol (1991), verhaalt over een opeenvolging van ontsnappingen van het echtpaar Aafke en Pieter: ontsnapping aan Pieters familie in Den Haag, aan de mensen die zij onderweg op reis tegenkomen en aan elkaar. Aafke is zich ervan bewust dat de familie van haar echtgenoot haar nooit bij haar naam noemt. Daarmee creëert Alberts ook in dit verhaal een bijna levenloze, anonieme wereld om zijn hoofdpersoon heen, waarin deze niet thuis is. Zij is een buitenstaander, een vreemdeling tussen de mensen die haar omringen, met daarbij een echtgenoot die van nature al buiten de werkelijkheid blijkt te staan. En zoals in andere romans de protagonisten het isolement zoeken om zichzelf te handhaven, zo belanden Aafke en Pieter samen in een hotel in Parijs om daar het idee van samenzijn in stand te houden. Al snel gaat Pieter ervandoor en eenmaal alleen denkt hij niet meer aan Aafke. Zij wel aan hem. Net als De honden jagen niet meer gaat De vrouw met de parasol over een vrouw die van haar echtgenoot houdt. In beide gevallen is de man echter elders en heeft hij haar in zijn gedachten al verlaten.

Ook andere thema's van Alberts keren in De vrouw met de parasol nog eenmaal terug, zoals het vinden van een bevrijding in een verlangen naar licht. ‘'k Wil in die donderstal niet zijn, ik hou

van licht en zonneschijn,’ herinnert Pieter zich een kinderliedje als hij zich alleen, doodsbang geworden, in een donker dal bevindt. En evenals andere hoofdpersonen in de verhalen van Alberts ontsnapt Aafke ten slotte. In zijn laatste roman gaat Alberts voorbij aan de dood. Het schip waarop zij naar Nederland terugkeert, lijdt schipbreuk en Aafke verdwijnt. ‘Toen de gedaanten terugkwamen, was ze er niet meer. Stil.’ Deze laatste woorden markeren tevens het einde van Alberts' literaire proza.

Kritiek

Van de critici in de jaren tachtig en negentig laat alleen Hans Warren zich veelal negatief uit over de boeken van Alberts: ‘Wat hen [= de hoofdpersonen uit De vrouw met de parasol] overkomt, wordt verteld op een toon alsof het er allemaal niet toe doet. Hoopt de schrijver dat zoveel vaagheid vanzelf diepgang suggereert? De lezer blijft zich verwonderen over de lof die nog altijd aan dit armzalige proza wordt toegezwaaid. Onbevredigd legt hij ook dit verhaal van Alberts terzijde met een welgemeend “tja...”.’

Naast de al genoemde vooraanstaande critici schrijven ook Willem Jan Otten, Arnold Heumakers en, van een jongere lichting, Arjen Fortuin en Arjan Peters in het algemeen positief over Alberts' werk. Nieuwe invalshoeken aangaande zijn stijl komen in recensies niet aan de orde. Fortuin noemt hem het mooiste raadsel uit de Nederlandse literatuur. Peters omschrijft het hoofdthema van Alberts als het besluipen van een alleenstaande, teneinde die een stem te geven. Dat thema is gelieerd aan het verdwijnthema. In het hoofdthema is de wat schuwe alleenstaande inbegrepen die in Alberts zelf huisde, die er al was toen hij studeerde, en die op Madoera en de andere eilanden leerde dat verhalen vertellen en beluisteren de eenzaamheid kan lenigen. Niet opheffen, schrijft Peters, maar draaglijk maken.

3. Primaire bibliografie

(Een lijst met de publicaties van A. Alberts in De Groene Amsterdammer is te vinden in: Herman Erinkveld en Walter van de Laar, Albert Alberts. Nijmegen 1979. Deze studie en uitgebreide bibliografieën zijn te vinden op de website: www.hjansen.info)

4. Secundaire bibliografie

107 Kritisch lit. lex.
november 2007