Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Gerrit Achterberg

door R.L.K. Fokkema

1. Biografie

Op 20 mei 1905 zag Gerrit Achterberg het levenslicht te Langbroek in de koetsierswoning van kasteel Sandenburg als tweede zoon uit het huwelijk van Hendrik Achterberg, koetsier, en Pietje van de Meent. Na hem werden nog vijf meisjes en een jongen geboren. Hij bracht zijn jeugd door op de boerderij ‘Klein Jagersteyn’, die zijn vader in 1912 pachtte van graaf Van Lynden van Sandenburg.

Na de lagere school bezocht hij de Normaalschool te Wijk bij Duurstede en na de opheffing van deze school de Jan van Nassaukweekschool te Utrecht. Daar legde hij in juni 1927 het onderwijzersexamen met goed gevolg af. Vervolgens was hij tot 1933 onderwijzer, eerst in Opheusden (gemeente Kesteren), daarna in Den Haag. Hij wijdde zijn leven aan de letteren, toen zijn psychische labiliteit hem voor het onderwijs ongeschikt maakte.

Tweemaal werd Achterberg voor korte tijd verpleegd. In 1932 werd hij opgenomen in de Psychiatrisch-Neurologische kliniek van het Academisch Ziekenhuis te Utrecht, in 1933 verbleef hij enige tijd op de Willem Arntszhoeve in Den Dolder. Eenmaal weer aan het werk, als ambtenaar derde klas bij de Landbouw-Crisis-Organisatie van Utrecht, woonde hij vanaf 1934 in Utrecht. In deze stad raakte hij op 15 december 1937 met een pistoolschot zijn hospita, die kort daarop aan de gevolgen overleed, en verwondde ook haar zestienjarige dochter. Eigener beweging meldde hij zich bij de politie. In juni 1938 werd hij door de rechtbank, buiten vervolging geplaatst en ter beschikking van de regering gesteld om te worden verpleegd.

Hij werd overgebracht naar het Rijksasyl voor Psychopathen

te Balkbrug (gemeente Avereest), waarvan de geneesheerdirecteur Dr. A.L.C. Palies hem in behandeling nam. Nadat Achterberg enige tijd ter observatie was opgenomen in de Valeriuskliniek te Amsterdam, slaagde Palies erin Achterberg in 1941 te plaatsen in één van de vele paviljoens op het terrein van de Christelijke Rekkensche Inrichtingen voor Zwakzinnigen bij Eibergen. Hij was daar tot eind 1942. Ter beoordeling van een volgend verzoek om invrijheidsstelling werd hij opgenomen in Rhijngeest, een zenuwinrichting te Oegstgeest, waarna hij weer wat meer bewegingsvrijheid kreeg: hij werd in gezinsverpleging te Eibergen en later te Neede geplaatst.

Zo kon hij in Wageningen opnieuw Cathrien van Baak ontmoeten, die van 1924 tot 1928 zijn vriendin was. In 1944 ging hij met haar in Neede wonen. In 1946 trouwden zij en namen hun intrek op de Mariahoeve in de buurtschap Hoonte. Vandaar verhuisden zij in 1953 naar Leusden, waar Gerrit Achterberg op 17 januari 1962 overleed.

Nadat Achterberg al in 1924 met zijn vriend Arie Jac. Dekker een bundeltje jeugdpoëzie had uitgegeven, getiteld De zangen van twee twintigers, debuteerde hij in 1926 officieel met drie ‘Strophen’ in het julinummer van Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Vanaf deze tijd publiceerde Achterberg in vrijwel elk literair tijdschrift. Niet alleen gerenommeerde bladen als De Gids, De Gemeenschap, Opwaartsche Wegen, Criterium en Podium of Maatstaf namen gedichten van hem op, maar ook periodieken als De Vrije Katheder, De Stroom en De Delver.

Tussen 1931, toen Achterbergs officiële debuutbundel Afvaart verscheen, en 1961, toen Vergeetboek uitkwam, publiceerde hij bij verschillende uitgeverijen zo'n dertig bundels poëzie. In 1963 verschenen de Verzamelde gedichten, waaraan hij nog een laatste hand had kunnen leggen. Postuum verscheen de bundel Blauwzuur, en in 1980 bezorgde Jan Vermeulen een bundel Achtergebleven gedichten. Interessant is nog dat, behalve Paul Rodenko, ook Achterbergs echtgenote een bloemlezing uit zijn werk heeft samengesteld, Het weerlicht op de kimmen.

Achterberg heeft geen proza geschreven en maar twee inter-

views toegestaan. Slechts in het jaar 1946 en begin 1947 heeft hij een paar maal in het openbaar voorgedragen uit eigen werk. Afgezien van stipendia en royalties voorzag Achterberg in zijn levensonderhoud door thuis werkzaamheden te verrichten voor het Dialectenbureau van P.J. Meertens. Lucratieve regeringsopdrachten voor het samenstellen van een bundel gedichten (Ballade van de gasfitter, Spel van de wilde jacht en Vergeetboek) kreeg Achterberg vooral door bemiddeling van zijn vriend Bert Bakker, uitgever te Den Haag, die hem ook op andere manieren financieel heeft bijgestaan.

In 1940 en 1946 hoopte Achterberg vurig op de Van der Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, maar hij kreeg de aanmoedigingsprijs niet. Als pleister op de wonde organiseerden bewonderaars en vrienden een bijeenkomst bij boekhandelaar Balkema te Amsterdam, bij wie op 27 mei 1946 de eenmalige Pinksterprijs aan Achterberg werd uitgereikt voor de bundel Radar. In 1949 ontving hij als eerste dichter de Staatsprijs voor Letterkunde, de P.C. Hooftprijs, voor de bundel En Jezus schreef in 't zand (1947). In 1954 ontving hij voor Ballade van de gasfitter de Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam, die hij in 1948 al voor het gedicht ‘Afreis’ ontving. Ten slotte kreeg hij in 1959 voor zijn gehele oeuvre de Constantijn Huygensprijs van de Jan Campertstichting te Den Haag.

Bloemlezingen uit zijn werk verschenen in het Frans, Arabisch, Spaans en Engels.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Wanneer in 1931 Achterberg debuteert met Afvaart, is de kritiek niet onverdeeld positief. Critici als Van Duinkerken en Anthonie Donker vinden het werk duister en raden de dichter wat meer zijn hersens te gebruiken. Achterberg moet zelf gedeeltelijk voor de kosten van aanmaak der uitgave opdraaien, aangezien in 1932 nog maar 43 exemplaren zijn verkocht van de oplaag van 425 exemplaren. Pas in 1943 is de bundel uitverkocht.

Positief oordelen J.C. Bloem, Dirk Coster en, uiteraard, Roel Houwink, die op verzoek van de uitgever de bundel inleidt. Ook Achterbergs tweede bundel, Eiland der ziel (1939), wordt met gemengde gevoelens ontvangen. Ed. Hoornik en Bertus Aafjes, de voormannen van de Criterium-generatie, waarderen de poëzie, maar Menno ter Braak, die al verhinderd had dat de bundel als een cahier van De Vrije Bladen zou verschijnen, noemt zijn bespreking in de krant ‘De Pythia duiden’ en spreekt van ‘broeierige duisterheid’.

Een ommekeer in de verdeelde reacties brengt het essay van Aafjes, ‘De dichter van de sarcophaag’, dat als inleiding op de eerste verzamelbundel Cryptogamen (1946) wordt herdrukt. Van belang in dit verband is ook de verschijning van Commentaar op Achterberg (1948), waarin tal van jonge essayisten van hun bewondering getuigen. Aldus heeft het zo'n vijftien jaar geduurd voordat het besef van de grootheid van Achterbergs dichterschap in brede kring doordrong. Maar het is veelzeggend dat de jury van de Staatsprijs voor Letterkunde uitgerekend aan En Jezus schreef in 't zand denkt als zij Achterberg wil eren met de P.C. Hooftprijs - de keuze van deze bundel doet zij op grond van zijn toegankelijkheid.

Publieke belangstelling

Mede tot de populariteit van Achterberg heeft ongetwijfeld bijgedragen de bloemlezing uit zijn werk, Voorbij de laatste stad (1955) (die menige herdruk beleeft), samengesteld en van een inleiding voorzien door Paul Rodenko. Thans wordt hij algemeen gewaardeerd als een van Nederlands grootste dichters van de twintigste eeuw, wat ook kan blijken uit de hommages van talloze dichters, bijeengebracht door Wim Hazeu in Dichter bij Achterberg (1965).

In november 1981 is het Genootschap Gerrit Achterberg opgericht, dat de studie van leven en werk van de dichter wil stimuleren en de Achterbergkroniek uitgeeft. Het is tot op heden het laatste blijk van de grote belangstelling voor het werk van Achterberg, waaraan een buitengewoon groot aantal beschouwingen is gewijd.

Relatie leven/werk

Het zou niet juist zijn deze waardering en belangstelling alleen maar toe te schrijven aan de literaire kwaliteit van Achterbergs poëzie. Geruchten over Achterbergs persoonlijk lotgeval hebben lezers ook nieuwsgierig gemaakt. De gepleegde doodslag maakt de relatie van leven en werk inderdaad gecompliceerder dan al gewoonlijk het geval is. Achterbergs poëzie lijkt op het eerste lezen veel autobiografische aanwijzingen te bevatten.

Ik noem ontleningen aan de bijbeltaal, waarmee Achterberg van jongsaf vertrouwd was, de gedichtencyclus ‘Zestien’, en de postuum verschenen bundel Blauwzuur, die een triest literair getuigenis aflegt van de asylperiode. Daarnaast is het decor, de natuur, dat van de Utrechtse heuvelrug, een landschap dat hij graag Longa palus noemde, de latinisering van Langbroek, ‘lang drassig land’. Bovendien lijken sommige gedichten voorbeschouwingen en andere weer nabetrachtingen van het gebeurde in 1937. Zo is ‘Het schuldig lied’ uit Afvaart wel gelezen als anticipatie, ‘Droomlot’ uit Cenotaaf (1953) als nabeschouwing, evenals ‘December’ uit Thebe (1941). Niet mis te verstaan is zijn vurige hoop op literaire erkenning als eerste stap in de richting van maatschappelijke rehabilitatie. Hij schrijft in 1940 aan Marsman: ‘O Marsman, als ik de prijs kreeg, zou ik geloof ik weer durven leven. D.w.z. als zij, zij, zij, via m'n verzen in de waarachtige zin bekroond wordt’. Navrant is ten slotte dat de beëindiging van de t.b.r. in 1955 gepaard gaat met een afneming van de literaire produktiviteit.

Wie op grond van deze en andere autobiografische momenten in het werk - dat ook nog eens een keer handelt over een ik en een u die gescheiden zijn door de dood - een directe relatie legt tussen leven en werk, lijkt over sterke argumenten te beschikken. Toch is de accentuering van het autobiografische aspect kortzichtig, omdat ze een algemeen ervaren men-

selijk tekort ontkent, omdat ze aan de literaire traditie voorbij ziet, en omdat ze blind is voor de metafysische implicaties Van Achterbergs thema.

Thematiek

Reeds in Afvaart (1931) wordt een existentiële leegte ervaren die geconcretiseerd is in een afwezige vrouwelijke verschijning en tegelijk geabstraheerd is tot een ‘Gij die al eeuwen voor mij schrijdt,/ ombekommerd om dezen tijd’. Ver voor 1937 is dus reeds de aanzet te vinden van wat Achterbergs centrale problematiek is: de relatie van het hier en nu met het gans Andere. In het algemeen gesproken is de poëzie van Achterberg dan ook één van de vele manieren waarop de mensheid zich sinds onheugelijke tijden heeft beziggehouden met wat zich aan onze tijd en ruimte onttrekt. De ruim duizend gedichten die Achterberg schreef, handelen in meerderheid over deze metafysische relatie. De opponerende ruimtes van tijd en eeuwigheid, van leven en dood, van onvolmaaktheid en volkomenheid worden belichaamd in een ik- en een u-figuur, de voornaamste personages in deze poëzie.

Uitgaande van het fundamentele besef dat het menselijk bestaan sinds het ontstaan van de wereld en sinds de geboorte gebroken is, stelt Achterberg als een andere Orpheus zich ten doel door middel van zijn poëzie (zijn mythe, zijn verhaal) de gebrokenheid te helen; de tijd en de dood te niet te doen; eeuwigheid, harmonie en evenwicht te bereiken.

Het spreekt vanzelf dat de metafysische inzet van deze poëzie een existentiële meerwaarde verkrijgt door onze kennis van de gebrokenheid in het particuliere leven van Achterberg. Deze biografische kennis verdiept ons inzicht in de (vaak lastige) gedichten overigens niet. Ze kan wellicht iets verklaren van het ontstaan der gedichten en van Achterbergs drijfveren, maar dan nog blijft het raadsel onverklaard waarom uit duizenden psychopaten er maar één dichter als Achterberg is voortgekomen. In elk geval vergroot de biografische kennis de beleving van de gedichten, omdat de poëzie hier met zekerheid op het scherp van de snede ontstaan is. Niet alleen dus als een eeuwenoude poging het levensraadsel te ontsluieren, maar ook als een manier om zeer schrijnende particuliere wonden te genezen.

Traditie
Verwantschap

Het gaat te ver om met iemand als Minderaa van mening te zijn dat ‘het beheersend thema van Achterbergs poëzie ons vreemd blijft als wij niets weten van zijn levenstragiek’. Natuurlijk moeten wij bij de interpretatie van (de) poëzie kennis van het leven en de werkelijkheid bezitten, maar die blijkt in commentaren op Achterbergs werk vrijwel altijd beperkt te zijn gebleven tot kennis van Achterbergs persoonlijk lotgeval. Zeer zelden wordt gewezen op het belang van literaire kennis, die het mogelijk maakt Achterbergs poëzie in een literaire, met name symbolistische, traditie te plaatsen. Binnen die traditie zijn biografische omstandigheden van geen belang voor de interpretatie van gedichten, zoals kan blijken uit benaderingen van J.H. Leopold, P.C. Boutens en A. Roland Holst, met wie Achterberg in thematisch opzicht verwant is. Deze verwantschap maakt het moeilijk Achterberg te rekenen tot de Criterium-generatie, zoals op grond van zijn debuutjaar en vele publikaties in genoemd tijdschrift wel gedaan is. Deze generatie, die rond 1935 opkomt in de schaduw van Du Perron, Ter Braak en Marsman, streeft naar een poëzie waarin de ongebreidelde romantiek van De Vrije Bladen en de extreem rationalistische inslag van de Forum-groep gecorrigeerd worden tot wat men wel romantisch-realisme noemt. Wel kan men, met Ter Braak, bij Achterberg de ineenschuiving van twee vormwerelden aantreffen, maar zijn poëzie stijgt vrijwel altijd uit boven dit Criterium-procédé. Overigens heeft Achterberg, zoals gezegd, bij zijn aanvankelijk zoeken naar erkenning veel te danken aan Criterium-dichters. Eerder heeft Achterberg veel steun ondervonden van Roel Houwink, die zijn poëzie meermalen in de protestantse kringen heeft trachten te introduceren.

Techniek

Een gedicht als ‘Ichthyologie’ uit Cenotaaf (1953) laat zien hoe Achterberg verschillende werelden van taal en denken integreert. Uitgaande van een krantebericht (r. 1) - iets wat Criterium-dichters vaak deden - combineert hij de taal van de evolutie-theorie met die van het Evangelie (r.3 en r.6). De vondst van de vis is in beide werelden werkzaam, als missing link en als Christus. Op wetenschappelijke manier verantwoordt dit gedicht een geloof: op basis van feiten (eerste terzet) stelt Achterberg een hypothese op (tweede terzet) over de verzoening van de verstoorde relatie tussen God en mens

door Christus. Het gedicht over de prehistorische vis, dat in wezen een Christus-leer vertolkt, luidt:

Dat de introductie van Houwink wel nodig was, blijkt uit het feit dat een andere voorman van Opwaartsche Wegen, K. Heeroma, bij de samenstelling van een bloemlezing protestantse lyriek, Het derde Reveil (1934), aan Achterberg voorbij gaat. In zekere zin is deze passering wel begrijpelijk, want eerder dan uit een exclusief christelijke mentaliteit, is Achterbergs (vroege) poëzie geschreven uit een algemeen religieus besef dat eenheid achter verscheidenheid vermoedt.

Kunstopvatting

Voorts is bij Achterberg de poëzie hèt middel tot zingeving van en tot verlossing uit het bestaan. Zo wordt in Achterbergs poëzie het gedicht de zuster van Christus genoemd, waarmee het gedicht een middelaarsfunctie verkrijgt. Dit houdt niet in dat deze poëzie Christus als verlosser ontkent, maar die erkenning is pas van later datum (vergelijk ‘Deïsme’, VG., p.922), afgezien van de verzameling orthodox-christelijke gedichten En Jezus schreef in 't zand. In de meeste gedichten treedt de dichter zelf als een Christus op, die de dood schrijvend wil overwinnen. Dat getuigt van onorthodoxe hoogmoed, aangezien in de bijbelse visie de opwekking uit de doden is voorbehouden aan God.

Het is goed mogelijk hier te spreken van een dualistische

verlossingslyriek. Zowel het christendom als de poëzie hebben uiteindelijk hetzelfde doel - met deze restrictie dat Achterberg zijn gedichten ‘noodtrappen naar het morgenlicht’ noemt (vergelijk ‘Thebe’, VG., p.258).

In de metafysisch ingestelde verlossingslyriek wordt de poging de Vrouw als incarnatie van de Liefde in het gedicht te vangen gelijk aan de poging het volmaakte gedicht te schrijven. Tevens wordt de hoop op dit gedicht gelijk aan het verlangen eens God te bereiken, te dichten. Op deze wijze worden vrouw, gedicht en God op één lijn gesteld. Aangezien dit alles in het gedicht zijn beslag dient te krijgen, is het verklaarbaar dat Achterberg als zoveel andere moderne dichters bij herhaling over het gedicht schrijft, dat de poëzie in wezen het dichten zèlf tot onderwerp heeft. Het woord heeft immers bij Achterberg het eerste en laatste woord, (vergelijk ‘Brood en spelen’, VG., p. 929).

De jacht op het verlossende woord om de verloren harmonie te herstellen (vergelijk het kwatrijn ‘16’ VG., p.241), wordt uitgevoerd in het besef dat het op aarde onmogelijk is het toverwoord te vinden dat de schijndode (prinses) (vergelijk titels van bundels als Eurydice, Doornroosje en Sneeuwwitje) het leven geeft.

Voor het eind van het lied komt Achterberg adem te kort (vergelijk ‘Thebe’, VG., p.258), iets waarin hij overeenkomt met Slauerhoff, die in zijn korte verhaal ‘Het eind van het lied’ uit de bundel Schuim en asch (1930) eenzelfde opvatting vertolkt. Na veel omzwervingen komt een Russische officier, die op zoek is naar een verloren geliefde, uiteindelijk terecht in het Klooster der halve verlossing. 's Nachts maakt hij een bijeenkomst mee van de monniken die een lied aanheffen. Naarmate het lied aanzwelt, rijst al meer de gestalte van een vrouw uit de aarde. De monniken zingen uit alle macht en hoger rijst de vrouw. Wanneer zij bijna uit de aarde verlost is, neemt het zingen af en daalt zij terug in de aarde. De monniken kennen het eind van het lied niet, zodat de vrouw nimmer van aarde en dood verlost zal worden. Maar zij zullen elke nacht opnieuw met hun gezang proberen de verlossing te verwezenlijken.

Het verhaal is uiteraard symbolisch; bij voorbeeld voor de onbereikbaarheid hier op aarde van het nagestreefde ideaal

en meer in het bijzonder voor de ontoereikendheid van het dichterschap. De parallel met het thema van Achterbergs poëzie springt in het oog, waarmee het thema minder uniek wordt dan het vanuit een biografisch oogpunt wel eens schijnt. Ik citeer uit Eiland der ziel (1939) ‘Met dit gedicht...’:

Ontwikkeling

De verloren vrouw als symbool van het Andere heeft goddelijke contouren, wanneer zij van haar kant als middelares optreedt in de liefdeslyriek of als zij zich manifesteert in de natuur, in de droom. Zij is een Maria, een moeder in wier geborgenheid de dichter schuilen wil. In dit opzicht vertoont Achterbergs vroege poëzie romantische trekken en in wezen blijft zijn poëzie een idealistisch karakter behouden. Van dit romantisch-idealistisch concept is het symbolisme een uitvloeisel en een verheviging. Waar de romanticus vooral zijn heil zoekt in de natuuropenbaringen, zoekt Achterberg zijn heil daarnaast in de stof, in de materie en als symbolist vooral in de taal zelf. ‘Code’ spreekt van dit laatste:

Het levensbeginsel, dat geweken is bij de dood, kan zich in principe overal voordoen, maar bovenal in de woorden, in het gedicht. Te bedenken valt dat de u na haar dood moleculair in ontelbare deeltjes is uiteengevallen (‘Corrosie’, VG., p.408), die weer verbindingen aangaan met andere stoffen, zodat zij, als radium, overal kan doordringen: in steen, in herinnering, in tijd en hout, in concreta en abstracta (‘Radium’, VG., p.400). De dichter moet de som der delen weer bijeen zingen en dat wordt aanvankelijk op beproefd literaire manier gedaan: de eerste bundels staan in de traditie van de romantische lyriek. De nagestreefde osmose van tijd en eeuwigheid (Osmose, 1941) krijgt zijn Achterbergiaans karakter wanneer Achterberg deze traditie verhevigt en vernieuwt in bundels als Limiet (1945), Stof (1946) en Existentie (1946) met hun taal, ontleend aan wis- en natuurkunde, chemie en weer wat later aan disciplines als boekhoudkunde.

De fixatie van de u, het levensbeginsel, in het gedicht ontrukt haar aan de dood. De poging haar in de taal te belichamen en aldus (verloren) eeuwigheid binnen de tijd te beleven, wordt gesteund door de herinnering aan het vervlogen samenzijn en door de hoop dat eens het gedicht, het woord samenvalt met de ander (vergelijk ‘Woord’, VG., p.126). Het dichten maakt zijn bestaan zinvol:

Techniek

Vóór 1946 schrijft Achterberg voornamelijk vrije verzen die metrisch gestructureerd zijn door een alternantie van heffingen en dalingen die niet noodzakelijkerwijs correspondeert met een vast aantal lettergrepen. De meerderheid der gedichten wordt voortgedreven door een jambisch-metrische impuls. Bij het afnemen van de aanvankelijk overweldigende poëtische aandrift lijkt Achterberg behoefte te zijn gaan voelen aan uitwendig houvast in de vorm van het vijfjambische sonnet, dat de meerderheid der gedichten uitmaakt na 1946.

Nog meer houvast ontleent hij aan de sonnettencyclus. Na Cenotaaf (1953) zijn alle bundels cyclische sonnettenbundels, met uitzondering van Vergeetboek (1961). In deze laatste bundel staat nog wel de cyclus ‘Ballade van de tijd’, die, in tegenstelling tot de rest van de bundel, chronologisch en structureel in de lijn ligt van de cyclische bundels.

De vormverandering kan ook aangewezen worden in de syntactische structuur van Achterbergs gedicht. Voor 1946 bestaan de strofen van een gedicht vaak uit één zin, maar de syntactische eenheden overschrijden zelden de versregel. Later vult de zin in overwegende mate de versregel. In beide gevallen leidt dit tot een gering vóórkomen van het enjambement. Het staccato-karakter van Achterbergs vers is hiermee verantwoord. Zelden ook overschrijdt de zin de strofegrens. Waar dat wel gebeurt, is de overschrijding vaak functioneel (zie het hierboven geciteerde ‘Ichthyologie’, r. 4-5). Bij de structurering van het gedicht is een ander houvast de inrichting van een hecht klankveld (door eindrijm en assonantie) en van een stevig woordveld. Na 1946 graast Achterberg bij voorkeur een woordveld af. Daarvan is een wat overdreven voorbeeld ‘Perpetuum mobile’:

Met de vormverandering die bij het slinken der persoonlijke herinnering een houvast biedt tijdens de structurering, gaat een objectiever benadering van de problematiek samen. En neemt de humor toe. Die objectivering gaat zover dat de bekommernis om de u-figuur uit de realiteit vervaagt ten gunste van de literaire u-figuur. In Spel van de wilde jacht manipuleert de dichter zijn probleem op superieur literaire manier ten behoeve van zijn poëzie. In ‘Reservaat’ (VG., p.869) staat: ‘Ik heb u in de bossen teruggebracht, / wild van de dood uit mijn gedicht vandaan;’. En nu kan het spel een aanvang nemen - een spel met taal, dat verankerd is in het metafysische, dat wel.

In Achterbergs gedicht zoeken emotie en rationaliteit, biografisch lotgeval en algemeen literaire thematiek, doorleefde existentie en taalobjectivering naar éen fascinerend evenwicht. Dat is ‘Dichtkunst’:

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

11 Kritisch lit. lex.
oktober 1983