Wees nieuwsgierig en leef langer

De tjanting van Itih

Het verboden rijk dat volgens mijn leesboeken moest liggen achter woeste bergketens of in het hart van een hete woestijn, lag voor mij op nog geen tien minuten gaans van ons huis in Bandoeng. Met Aminah, die na een dag of wat was teruggekomen, liep ik erheen langs een smal pad dat vanaf de rand van de stad dwars door de djagoengvelden naar een klapperaanplant liep.

Nog steeds droeg ik mijn zwarte lakschoentjes maar toen ik in de buurt van de kampong kwam, trok ik ze uit hoewel Aminah weer ‘Awas, non!’ zei en me waarschuwde tegen slangen. Die slangen leken mij niet zo hinderlijk als het gevoel van schaamte dat het dragen van de zwarte schoenen mij bezorgde.

Tussen een groep bomen waaronder een loommakende hitte hing, stonden schots en scheef huisjes met wanden van gevlochten, bamboe en een dak van atap, gedroogde palmbladeren of bundels lang gras. De meeste bestonden uit één kamer en een kleine veranda waar soms een baleh-baleh stond met daarop lui uitgestrekt een slapende man. Ook lagen er altijd mannen in de koelte van de bomen bij de rivier en in de schaduwplekken naast de huizen zodat ik vroeg: ‘Aminah, waar slapen de vrouwen!’

‘Ah-ách!’ zei Aminah ongeduldig en maakte een gebaar alsof ze

[p. 45]

met haar rechterhand een hinderlijke vlieg van haar voorhoofd plukte en van zich afwierp: ‘Vrouwen werken! Toch?’

Ze wees naar de kali die even verderop stroomde en waar kleine kinderen naakt in het water speelden terwijl hun moeders het wasgoed klopten op de stenen. Vóór de huisjes waren vrouwen bezig rijst te stampen in de blokken. Ze waren aan het vlechten, aan het koken en als ze gingen zitten dan was dat meestal om een kind de borst te geven, soms een kind van een jaar of twee, drie, dat bij haar dronk en daarna haastig terugscharrelde naar het spel waarmee het bezig was geweest.

Tussen en achter de huizen waren struiken vol gekartelde lichtoranje bloempjes, witte kelken of roze bruidstranen. Katten en honden slopen in en uit de huizen, kippen en eenden liepen rond op de kleine veranda's waar vliegen bij tientallen neerstreken op plaatsen waar kleverige kinderhanden op de balustrade rijstkorrels hadden achtergelaten. Toen waren vliegen nog prachtige kleine dieren met kleurige vleugels die glansden in de zon. Niets had mijn plezier daarin nog bedorven. Het was een opwindende wereld die mijn ouders zeker nog niet ontdekt hadden, dacht ik, anders zouden zij geen huis gehuurd hebben in een rechte, geasfalteerde straat in de stad. Dat vooral de vrouwen er werkten trok mij bijzonder aan. Het woord ‘werken’ ging toen nog hand in hand met ‘mogen’ en niet met ‘moeten’.

En dan was er die vogelkooi die tegen een van de huisjes hing. Misschien was dat helemaal geen echte vogel, zei Aminah, maar een betoverde prinses die wachtte op het bevrijdende woord. Niemand kende dat woord maar het was mogelijk dat iemand het toevallig uitsprak terwijl hij voorbijliep.

Later maakte ik thuis lijsten van vreemd klinkende woorden die ik fluisterde als ik langs de kooi ging: ‘Myrkunkél, Irgoz, Bansterhul.’ Of ik probeerde het met: ‘Gompie, Bibelebons, Dedemsvaart en Ikspriksprouw,’ woorden die mij de moeite waard schenen en waarvan ik aannam dat ze door de kampongbewoners nog niet waren geprobeerd.

Die eerste dag kwam er, terwijl ik naar de vogel stond te kijken,

[p. 46]

een klein kind naar ons toe. Het was naakt op een kort hemdje na dat de navel vrijliet. Het kind gaf Aminah een klein voorwerp en ik hoorde haar het woord ‘tjanting’ zeggen. Ik onthield dat woord omdat het me een prachtige vondst leek, waard om het verlossende woord voor een prinses te blijken. Pas toen ik gezien had dat de vogel niet reageerde, keek ik naar het voorwerp in Aminah's handen. Het was een koperen kannetje met een handvat van glagahriet en een dun schenktuitje eraan. Het was zo klein dat het paste in de handpalm. Aminah nam het kind mopperend op en liep ermee naar haar huis waar in een schemerdonker vertrek tussen met krantepapier beplakte wanden, een oude vrouw zat. Ze was bezig lappen stof die over een houten plank waren gelegd met een soort hamer te bekloppen. Deze voor mij mysterieuze bezigheid leek helemaal te passen bij de sfeer van het vertrek, de geur van rijst, scherpe kruiden en klapperolie.

Aminah zette het kind neer en liep met de tjanting in haar handen naar buiten. Achter het huis was een door ongehinderd voortwoekerende bruidstranen omsloten ruimte. Er zat een kleine vrouw gehurkt bij een primitief komfoortje met openingen waarin smeulende stukken hout waren gestoken.

De vrouw draaide met haar rechterhand wat aan de stukken hout terwijl ze met een kipas heen en weer waaierde om het vuur aan te wakkeren. Er stond een pannetje op het komfoortje. Toen wij aan kwamen lopen keek ze even op. Haar gezicht vond ik uitgesproken lelijk, het zat vol littekens van pokken. Maar toen ze me aankeek was het een kort ogenblik alsof de vogel in de kooi door het uitspreken van het juiste woord toch nog was omgetoverd tot prinses en dat ze daar nu vóór me zat. Ik zag alleen haar ogen. Die waren niet eens groot of bijzonder van vorm. Toch leek alles wat ik tot op dat ogenblik had meegemaakt, gedacht, gezien, me aan te kijken uit die ogen. Het was Itih, een veel oudere zuster van Aminah. Dat ik later nog zo vaak in de kampong ben teruggekomen was vooral om haar.

Steeds vond ik Itih bezig achter het huis met werk dat ik pas later leerde begrijpen. Naast het komfoor, dat altijd brandende

[p. 47]

gehouden moest worden, een werkje dat ze al gauw aan mij overliet, stond een verticaal bamboerek op wieltjes. Over dit rek hing een doek dat gespannen gehouden werd door een tegenwicht.

Itih was batikster. De beste van de dessa, zei Aminah.

Heel, heel mooi waren de kaïns die zij maakte. Ze werkte nooit met een tjap, een stempel zoals in de fabriek werd gebruikt.

Met de tjanting, waarin vloeibare was zat, spaarde ze op de stof sierlijke stippellijnen uit en zie eens die patronen die ze tekende met houtskool!

Als het vuur in het komfoortje goed brandde, zat ik naar Itih te kijken. Nooit sprak ze een woord tegen me maar soms keek ze me aan en dat was genoeg. Snel tekende ze haar patroon waarvan ze de omtrekken met was overtrok. De tjanting had verschillende fijne schenktuitjes waarmee ze dunne en iets dikkere lijnen kon trekken. Later vulde ze de vlakken, die uitgespaard moesten worden, op met was en liet die drogen. Een paar dagen later zag ik haar dan de stof blauw verven met indigo. Ze spoelde de doek, droogde de stof en haalde de was weg. Daarna ging ze weer aan het werk met de tjanting. De stof kwam dan in een verfbad, ditmaal van een roodbruine kleur. Itih had de meeste blauwe gedeelten tegen die tijd met was bedekt om de kleur te beschermen. Enkele blauwe plekken liet ze vrij. Die werden daardoor in het nieuwe verfbad zwart. Zo ontstond een doek vol grillige figuren in rood, blauw, zwart en wit. Het was een bezigheid die me de adem benam en de eerste maal dat ik het ontstaan van een kunstwerk mee kon maken van begin tot eind.

Op een dag was Itih verdwenen. Het bamboerek stond niet langer achter het huis. Aminah wilde niet over haar spreken maar ik hoorde brokstukken van gesprekken tussen mijn ouders. Het geval van Itih had in alle kranten gestaan.

Een man uit haar kampong was mataglap geworden, opeens helemaal gek. In een aanval van razernij had hij zijn patjol gezwaaid en Itih's rechterarm afgehouwen. Maar ze was niet dood. Het was allemaal nog goed afgelopen, zeiden de krantenmensen.

Ik dacht aan de tjanting, die ik niet meer in haar kleine hand-

[p. 48]

palm zou zien. Haar ogen zag ik duidelijk voor me. De ogen van de vogel in de kooi waarvoor het verlossende woord nooit gevonden zou worden. Aan Itih durfde ik lange tijd niet denken.