Simon Cokkermoes; Egmont's einde

[p. 73]

Egmont's einde.
(historisch romantisch verhael),
door
Ecrevisse;
Bekroond met het vergulde Eermetael in den Letterkundigen Pryskamp van Deynze.

[p. 75]

Egmont's einde.
(historisch dramatisch verhael),
door
Ecrevisse;
I.

De avond van den eersten aprilsdag 1567, had reeds lang zynen zwarten sluijer over de stad Gent uitgespreid. Winkels, werkplaetsen en huizen waren gesloten. Nog enkelyk liet zich hier en ginds de eentoonige stap hooren van de schildwachten, welke de minste bewegingen bewaekten, alsof de vyand voor de poorten ware gelegerd geweest. Op dezen oogenblik kon men eenen man zien van St.-Pieters-plein afkomen naer de benedenstad en zorgvuldig rondzien, eensdeels om aen alle bespieding te ontsnappen, anderendeels om zynen weg niet te missen. Naby het Ketelvestje gekomen zynde, scheen hy zich te regt te vinden; want eensklaps sloeg hy deze eenzame straet in, volgde dezelve een paer honderd stappen verre, tot de plaets waer ter noordzyde de ry huizen ophield. Hier bleef hy eene poos stilstaen en niets bemerkende, liet hy een ligt gefluit hooren, gelyk aen het geluid dat de nachtuil uitstoot, als hy zyne geliefkoosde duisternis doorkruist. - Dit seinteeken oogenblikkelyk door een soortgelyk gefluit, naest onzen

[p. 76]

nachtwandelaer, beantwoord zynde, stapte deze naer beneden; vond eene schuit tegen den oever liggen, waerin zich een man verhief, welke niet den aenkomende eenige woorden wisselde, doch zoo zachtjes, dat geen vreemd oor bekwaem was, op twee stappen afstands, het minste geluid te hooren.

In eenen oogwenk was de schuit los en, door eene bedrevene hand bestuerd, gleed zy als eene schaduwe over het water en landde op den overkant, aen de trappen van een waterpoortje. Hier, onder de schaduwe eener treurwilg, werd het vaertuig vastgehecht; de man, welke er in had gewacht, vatte de hand van den aenkomeling, leidde hem door het poortje in eenen bloemenhof, vervolgens door eenen langen gang tot een groot binnenplein, waer de leidsman op eene deur klopte. De aenkomelingen moesten ongetwyfeld verwacht worden; want, zonder eenige voorzorg te nemen, opende men de deur. Hy die voor leidsman had gediend, stak eerbiedig de hand uit, als om te zeggen: ga maer stout binnen!

Onze nachtwandelaer vatte de hand, drukte haer gulhartig en terwyl zyn makker ging post vatten tegen de voorpoort, stapte de eerste binnen huis en volgde een ouden poortier, door eenen breeden gang, tot op den zuidkant van het huis. De vreemdeling werd binnen eene kamer gebragt, waer hy eenen man in diep nadenken als verslonden vond zitten by eene koperen lamp, welke slechts eene dubbelzinnige klaerte verspreidde en met moeite worstelde tegen de heldere stralen van een houtvuer, dat in den haerd lag te vlammen.

Het huis waerheen wy de twee persoonen vergezeld hebben, lag met den voorgevel tegen den Kauter, ter plaetse waer hedendaegs het Hôtel royal zich bevindt. Behalve dat het hofsche pracht verried, geleek het op te vele andere heerenwooningen der vermaerde stad van dien tyd, dan dat wy ons eene nauwkeurige beschryving van zyn bouwaerd zouden durven veroorloven. Niets zou zelfs het verblyf van een hooggeplaetsten staetspersoon aenkondigen, indien voor de ingangdeur, op den Kauter, niet eene schildwacht op- en afwandelde.

[p. 77]

Wanneer men, by het zwakke lamplicht, den geheimzinnigen bezoeker nauwkeurig gadeslaet, dan ontdekt men eerst een paer oogen, welke de voorwerpen, waerop zy zich vestigen, schynen te doordringen. Zyn bruin gelaet zou men mogen terugstootende noemen, indien niet in elken streep het merkbare teeken van vernuft geprent stonde. Zyn bruin hoofdhair is, naer den spaenschen trant, kort gesneden en laet een groot voorhoofd zien, waerop diepe kwellingen rusten. Zyne houding en bewegingen openbaren den man der groote wereld, en hy moge zich onder het volk mengen, men zal toch altoos den zwier van het hof ontdekken; zoo waer is het, dat de uiterlyke mensch niet geheel en al den innerlyken kan verbergen. Is zyn uitzicht eenigzins duister, deze duisterheid jaegt u geene vrees aen; maer gebiedt u op zekeren afstand te blyven. Let op, hoe hy den mond nypt, hoe traegzaem hy spreekt, hoe kort en bondig zyne volzinnen zyn, dan zult gy in hem den diepen staetkundige erkennen, welke gedurig zyne tong breidelt, of, moet hy spreken, zyne woorden in eene goudwaeg schynt te hebben gewogen. Voor den vriend alleen opent hy zyn hart; maer gaet zeer karig om met het schenken zyner vriendschap. Ter school van den grooten Karel opgeleerd in de staetkunde; fyne opletter en schatter der menschelyke handelingen, is het moeijelyk om zeggen of de natuer over de ondervinding dan wel de ondervinding over de natuer zegepraelt. Nogtans heeft hy slechts zeven-en-dertig jaren geleefd; maer hy heeft zynen tyd niet nutteloos verkwist.

De man, welke hem schynt te hebben verwacht, verdient niet min van naby te worden gekend. Hy telt negen jaren meer dan de voorgaende; dit is overigens zichtbaer; want diepe rimpels doorploegen reeds het magtige voorhoofd en de gryze hairen hebben zich meester gemaekt van den breeden hoofdschedel. 'S mans stem is forsch, zyne houding doet in hem den dapperen kryger gissen, welke, op 't eerste gezicht, den vyand doet beven; den moed zyner ondergeschikten opbeurt of hen aenspoort tot heldendaden. Het is eene echt vlaemsche figuer, welke den schroomvalligste tot zich trekt, omdat zy het onmisbare merkteeken draegt van edelmoe-

[p. 78]

digheid en van onwankelbare rondborstigheid. Hy is reeds beroemd door zyne heldendaden, en zal 't nog meer worden door zyn ongelukkig en betreurenswaerdig einde.

Wondere mannen zyn zy beiden: de eerste is als het schrikbeeld van het spaensche hof, en de hoop van Neêrlands lang getergd volk, dat in zyne vryheidzucht alles verbryzelen zal, wat de dwingelandy hem in den weg legt.

De andere wordt niet minder door het volk aenbeden; doch vreest Filip II hem weinig, wyl hy de zielssterkte en de gave van vooruitzicht zyns vriends mist. Hy was eenmael de redder van Spanje's eer; dit zal de duistere vorst eerder vergeten dan dat hy de vriend van het volk en van de vryheid is.

Gene heeft het gevaer sedert lang zien opdagen; is op zyne hoede, en vast beslist om regtstreeks naer het doel te gaen, zonder zich te laten afschrikken door eenige nevensbetrachtingen, van wat aerd die ook mogen zyn. Hy wil met Cesar over den Rubico trekken, uitroepende met den grooten Romein: de teerlingen zyn geworpen!

Deze ziet ook het gevaer, maer waent het min geducht te zyn, of meent hetzelve te bezweren, met kalmende middels te gebruiken. Voor hem is de wettelykheid een schild, waermede hy zyn hoofd wil dekken; hy peist niet eenmael, dat de dwingelandy duizende voorwendsels vindt om de wet te verstommen en dat, in tyden van opschuddingen en omwentelingen, de wet altoos tegen den zwakste, in voordeele van den sterkste, wordt uitgelegd.

Beide mannen gelyken elkander eventwel onder sommige opzichten: want zy beminnen hun vaderland met even veel warmte. Zy worden door het volk met even veel geestdrift bemind. Beiden vallen als slagtoffers van het vaderland: de eerste onder de kogel van eenen door Spanje betaelden sluikmoordenaer; de andere sterft door beulshanden, omdat Alba hem den welverdienden roem benydt!

Welke lezer heeft deze twee mannen niet reeds genoemd? Gene is immers Willem, prins van Oranje, bygenaemd de Zwyger; deze,

[p. 79]

Lamorael, graef van Egmont, prins van Gavere, de overwinnaer van Sint-Quentyn.

Op den oogenblik dat Oranje binnentrad, kwam Egmont hem te gemoet; zy omhelsden elkander, eerder als twee broeders, dan als vrienden, welke door denzelfden vryheidsgeest, wel is waer, bezield zyn; maer tusschen welke anderzins verscheidene oorzaken van verwydering bestonden.

Zy namen plaets voor het houtvuer. Eene poos heerschte een plegtig stilzwygen, alsof beide mannen gevreesd hadden het gesprek te beginnen, dat misschien over hunne lotgevallen ging beslissen. Oranje begreep dat hy gekomen was om Egmont te spreken, daerom begon hy in dezer voege:

- Egmont, myn vriend, myne tegenwoordigheid in uw huis moet u, ten duidelykste, zeggen hoeverre myne vriendschap uwaerts my dryft. Sedert onze byeenkomst te Dendermonde heb ik geene rust genoten. Wil, bid ik u, gedoogen, dat ik den blinddoek van uwe oogen rukke, opdat gy moget zien wat gevaer u van alle kanten omringt.

Ik ken uwe verknochtheid - antwoordde Lamorael - mywaerts; doch moet ik u uit de dwaling helpen, indien gy my voor blind aenziet. Ik ook zie duistere wolken aen den staetkundigen hemel opdagen, zoowel als gy. Dit verschynsel doet u den noodlottigen kreet: vlugt wie vlugten kan! aenheffen! Ik, in tegendeel, wapen my met moed en standvastigheid om het onweder te doorworstelen, indien het op onze hoofden losbarst. Gy wilt de wapenen overgeven zonder hen beproefd te hebben....

- Ik - viel Oranje in - de wapenen overgeven! neen, Egmont, gy bedriegt u grootelyks! daer ik de myne gereed houde, opdat ik niet verraderlyk worde overvallen en weêrloos neder geveld.

- Dit zy u toegegeven - hernam Egmont, op zyne lippen bytende - doch beken met my, dat gy buiten het gebied der wettelykheid wilt treden, om een wettig gezag te bevechten; dus blyft u nog enkelyk het regt van den sterkste, en indien de toekomst nu eens kwame bewyzen, dat de koning de sterkste is?

- Zulke uitkomst mag men dan slechts als mogelyk beschouwen,

[p. 80]

wanneer mannen, als gy, Hoorn, Mansfelt, Aremberg, van Bueren, de party van het vaderland verlaten. Zulke veronderstelling, Egmont, ware beleedigende voor u en zou zweeren tegen het gedrag uwer voorouders, zelfs tegen het uwe. Ik beweer op den weg der wettelykheid te blyven, wanneer ik myn hoofd onttrek aen den beul en het stael ontvlugt, dat my bedreigt. Wat spreekt gy van wettelykheid; daer gy zelf met my et de voornaemste edelen van den lande vertogen geteekend hebt tegen de onwettige maetregelen des konings?

- En omdat wy vertogen teekenden - onderbrak Egmont met bitterheid - sloeg het grauw over tot plonderen, tot beeldenstormery!.. Onder voorwendsel van godsdienstvryheid te verwerven en de inquisitie af te weren, poogde de kwaedwilligheid den waren godsdienst uit te roeijen....

- Gy vergeet, Egmont, dat de geestelykheid van Nederland het seinteeken gaf tot de tegenkanting. Waertoe bepaelde zich, in den beginne, deze tegenkanting? Tot eerbiedige smeekschriften, vervat in bewoordingen welke aen een vry volk betamen en door koningsooren mogen gehoord worden. Doch weet Filip wat het heilig woord vryheid beteekent? Hy, een Spanjaerd van geboorte, opvoeding en neiging, schynt enkelyk de vryheid te willen kennen, om haer des te bitsiger te haten! Wat laet deze dweepzuchtige Spanjaerd er zich aen gelegen zyn, dat alles hier te lande in verwarring geraekt; dat alle welvaren van onzen bodem verjaegd wordt, op dit alles peist hy niet, als hy in de armen der wulpsche hertogin van Eboli ligt! In plaets van zich de liefde en achting zyner onderdanen te verwerven door hunne gegronde klagten te aenhooren, hunne noodwendigheden te bestuderen, laet hy het staetsroer over aen de handen van eenen Alba, eenen Granvella, eenen Antonio Perez! Moeten wy geregtigheid verwachten van zulke mannen? O, Egmont, dan neme God het vaderland onder zyne bescherming!

- Maer gy vergeet, vriend Oranje, dat de koning zelf naer de Nederlanden gaet komen, ten einde door zyne tegenwoordigheid, alle moeijelykheden uit den weg te ruimen. Indien wy ons verwyderden, wie zou zich belasten den koning van den waren toestand der zaken te onderrigten?

[p. 81]

- Filip naer de Nederlanden komen - glimlachte Willem - veeleer zult gy een oorlogschip over de heide van Breda zien zeilen, dan dat de koning van Spanje zynen voet op nederlandschen bodem zetten zal! Louter goochelspel, vriend Egmont! Men zoekt de Nederlanders met honigzoete woorden in slaep te wiegen. Ondertusschen trekt men een geducht leger in Italie te samen, dat zyne bestemming heeft. Ik bedrieg my zeer, indien wy niet op zyn onverwachts - doch te vroeg, eilaes! - de tyding ontvangen, dat aen den onverbiddelyken hertog van Alba het opperbevel over dit leger is opgedragen, en dat hy in aentogt is naer de Nederlanden! Pas op dan, Egmont, uwe faem is al te groot dan dat gy moogt hopen gerust te worden gelaten! En by eenen man van Alba's stempel, verdacht gehouden of benyd worden, beteekent hetzelfde als pligtig zyn! In allen gevalle, zal men tot gewelddadige maetregels overslaen! Ik wil eenen oogenblik veronderstellen dat men u voor het verledene in rust late - zoolang dit staetkundiglyk noodig wordt geoordeeld - maer in de toekomst, zult gy genoodzaekt worden om of party voor den koning, tegen het volk en 's lands regten, te kiezen; oftewel volk, regten en privilegiën op te offeren, ten einde de wraekgierigheid van het spaensche hof te voldoen.

- Er blyft nog een derde weg over, Oranje, op dezen roep ik u en myne overige vrienden, in den oogenblik des gevaers.

- En mag ik weten waer deze weg ligt en waerheen hy leidt?

- Veronderstellen wy, dat uwe voorzeggingen bewaerheid worden; dat de legers des konings, van den eenen kant, en het getergde volk, van den anderen, vyandelyk staen tegen elkander te botsen, dan is onze weg gebaend! Wy werpen ons tusschen de strydende partyen, beteugelen de blinde gramschap des volks en bedaren den koning. Ziedaer de rol, welke ons betaemt; welke aen land en koning onberekenbare rampen sparen kan.

- En welke - viel Oranje in de rede - u, my en onze vrienden onvermydelyk in het verderf zou storten. Alwie, in tyden van gisting, zich tusschen de vyandelyke partyen plaetst, wordt zekerlyk door eene, somtyds door beide verpletterd!

[p. 82]

Egmont gevoelde zeer wel, dat de prins van Oranje gelyk had. Indien hy dezes gevoelen niet omhelsde, was 't meer, omdat hy geenen uitweg zag, dan dat het hem aen scherpzienigheid zoude ontbroken hebben. Hy geleek op den verdwaelden reiziger, die op den boord eens afgronds geraekt zynde, de oogen sluit om zyn hoofd te beletten duizelig te worden. Hy antwoordde met eene trilling:

- Maer, vriend Oranje, hoe konnen wy de dreigende gevaren ontgaen? Met vlugten, zegt gy! Is het vlugten voor u zelven moeijelyk, voor my is 't onmogelyk. Verlaet gy uwe ryke ervenissen, Breda, Diest, en andere, in Nederland, gy vindt op uwe bezittingen in Duitschland een ruim bestaen, zoo als het aen uwen rang past. Overweeg, integendeel, dat al myne goederen in Nederland gelegen zyn; aen hen boeit my de toekomst myner gade en elf kinderen. Wat zeg ik? Genomen, dat ik myne huisgenoten en my zelven aen al de beroovingen eens vrywilligen ballingschaps blootstelde, wat zouden wy gewonnen hebben? Indien de hoofden ontbreken, dan zal het volk of zich slaefelyk onderwerpen of tot geweld overslaen! Van dien stond aen, treedt de burgeroorlog op onzen bodem met al zyne rampen! Daervan behoede God het lieve vaderland! Vlugtende gelyken wy op den stuerman, welke zich in de reddingsboot werpt en het schip verlaet, op den oogenblik dat het door den storm geteisterd wordt en 't meest een kloeken en bedrevenen arm noodig heeft. Oranje, o, om uws naems, om 's vaderlands wille, blyf, terwyl uw alomvattend brein gaet noodig zyn! De Nederlanders zullen ons met hunne lichamen beschutten, opdat de spaensche wraek ons niet konne bereiken! De koning zal tot gematigde gedachten komen, als hy ziet, dat wy medewerken tot den algemeenen vrede!

- Altyd dezelfde - bromde Oranje - goedtrouwig en blind! Hy waent dat er geene booswichten zyn, die 't op hem gemunt hebben; omdat zyn vlekkeloos geweten hem niets verwyt!.. - Dan de stem verheffende en eene leste pooging willende aenwenden, ging hy voort op eenen beurtelings bitteren en waerschuwenden toon.

- Egmont, Egmont! uwe gerustheid en besluiteloosheid zullen

[p. 83]

aen het vaderland noodlottig worden! de koning ziet in geheel de zaek niets anders dan den godsdienst! De groote Karel zegde hem in zyn testament: Myn zoon, weer de kettery uit uwe landen! Aen deze voorschriften getrouw, treedt hy op als de wreker van den roomschen godsdienst, gewapend met al de dweepzuchtigheid, waervoor de godsdiensttwisten vatbaer zyn. Zyne gewoone raedgevers zyn de mannen niet om hem te bedaren. Ik bezweer u, Egmont, by onze oude vriendschap, by het lot uwer gade en kinders, by uwe vaderlandsliefde, verlaet met my, voor eenen korten tyd, het vaderland! Gaen wy naer Duitschland, om de gebeurtenissen af te wachten! Weldra zal de spaensche magt komen afzakken; dan wenden wy ons tot de duitsche vorsten, tot den keizer en roepen hunne bemiddeling in. Dus doende, kunnen wy met vrucht onderhandelen, zelfs de party kiezen, welke ons en het vaderland betaemt. Dat u de zorg voor een eerbaer bestaen niet kwelle: eene keurvorstin van Beijeren en een man wiens wapenroem Europa vervult, vinden overal een vaderland, waer de deugd en de faem in achting staen. Dat de liefde tot het vaderland de keten zy, welke ons aen elkander bindt! Wat my toebehoort, is ook het uwe; dat dit aenbod uwe kieschheid niet kwetse! Wees overtuigd dat ik, in soortgelyke omstandigheden, my tot u zoude wenden, zonder dat de gedachte eenmael by my opkwame alsof ik eene weldaed aenvaerdde.

Egmont was geschokt, doch geenzins overtuigd van de noodzakelykheid eener tydelyke uitwyking. Altyd goedtrouwig en blind, gelyk Oranje gezegd had, rekende hy te veel op zyne bewezene diensten en op de opregtheid zyner inzichten. Hy stond regt, vatte de hand van Oranje, drukte ze met eene krampachtige beweging, en zegde, terwyl de prins ook opstond:

- Vriend, ik ken uwe goede inzichten mywaerts en betuig u deswege myn hartelyken dank; doch kan ik uw voorstel niet aenvaerden: hier en niet op vreemden bodem, is myne plaets! Moet er geweld gepleegd worden - van wat kant het ook moge komen - ik, ten minsten, wil er geene aenleiding toe geven. Dit zegt u genoeg, dat ik uwe uitwyking afkeure. Ik wenschte, dat gy

[p. 84]

in het land bleeft, om ons met raed en daed by te staen. Indien uw besluit eventwel onveranderlyk genomen is, dat God u dan geleide!

- Peis wel wat gy doet - waerschuwde Oranje, terwyl hy styf in Egmont's oogen zag - weet, dat gy de brug zult zyn, waerover de Spanjaerd zal in de Nederlanden komen!

Egmont, eenigzins gebelgd over deze voorspelling, welke hy als eene verwyting aenzag, wierp hem deze woorden toe: vaerwel, vorst zonder land!

Oranje antwoordde: vaerwel, vorst zonder hoofd!

Na deze noodlottige groetenis, nam hy Egmont in zyne armen, omhelsde hem met innigheid en verliet de wooning van den vriend, wiens blinde gerustheid hem met een diep medelyden vervulde.

Op het achterplein, kwam zyn leidsman tot hem en fluisterde:

- Heeft uwe Hoogheid niets binnen huize gehoord? Er blyft my geen twyfel over, Egmont's minste bewegingen worden bespied; ik heb een kerel op het dak gezien; wie weet of de bespiedery niet langs de schouw¹ afdaelt, om een woord, eenen wenk gade te slaen.

- Zwyg Ryhove - antwoordde Oranje - uwe verbeelding zal u misleid hebben; in uwen blinden vaderlandsyver ziet gy anders niets in elk onbekend wezen, dan eenen spaenschen bespieder en in elke vlam der lamp een brandenden houtstapel door de inquisitie ontstoken. Verwyderen wy ons zachtjes; want alles wasemt hier eenen lykreuk uit. Gy zyt myn getuige, dat, indien ooit het vaderland een edel slagtoffer beweent, men het aen Oranje niet moet toeschryven. Ik heb gebeden, gedreigd, gesmeekt! Maer alles te vergeefs! Egmont is blind en snelt zynen ondergang te gemoet.

Deze woorden, op eenen voorspellenden toon uitende, legde hy zyne hand op den mond van Ryhove, ten einde hem het antwoorden te beletten. Ondertusschen keerden beide mannen langs denzelfden weg terug, waer zy gekomen waren, staken over het water, be-

1 Volgens van Meteren, zou inderdaed een bespieder in de schouw verborgen gezeten, en de onderhandeling afgeluisterd hebben. Doch wy beseffen niet wat men in de woorden van Egmont te berispen vindt! Maer hy had Oranje ontvangen; daer lag de misdaed, volgens Alba.

[p. 85]

reikten weldra Sint-Pieters-plein; traden in een huis waer zy schenen verwacht te worden; werden op den oever der Schelde gebragt en over den stroom gezet. Niemand sprak een enkel woord.

Een uer later renden Oranje en Ryhove naest elkander op den weg van Gent naer Antwerpen. Toen 's morgens de eerste zonnestralen zich in het water der Schelde kwamen spiegelen, bereikte Oranje het Vlaemsch-Hoofd. Ryhove keerde terug naer Gent, toen hy Willem van Oranje op den regten oever zag.

Twee dagen na deze byeenkomst, verliet de vorst zyne stad Breda en begaf zich regtstreeks naer Duitschland, ten einde van daer, als een beschermengel, over Nederlands lotgevallen te waken.