Simon Cokkermoes; Egmont's einde

III.

De avond was reeds gevallen en het was byna stik donker, toen beide volksvrienden de straet opkwamen. Niettemin, liep Pieter Van den Bossche zoo haestig door, dat de zwaerlyvige smid hem moeijelyk volgen kon en by poozen verpligt was, al blazend, aen zynen gezel wat rustens te vragen.

Dan wees hy gewoonlyk iets in de duistere hoeken der straet aen, om het als eene hinderlaeg te doen vreezen, en dan zynen hamer zwaeijende, riep hy steeds:

- Laet ze maer komen, Pieter, laet ze maer komen! Wy zullen ze wel degelyk met zoeten koek en warm brood ontvangen!.... gy zyt niet vervaerd, slacht het my; maer neem dan, om Gods wille, toch medelyden met myne vermoeijenis en schep wat adem opdat ik ook herleve!

Doch Van den Bossche schokschouderde en bezag Simon met eene minachting, welke dezen tot meerdere haest aenspoorde. Niet

[p. 21]

dat Pieter geene onrust gevoelde, neen, want hy wist te goed hoe onveilig de toenmalige straten van Gent waren: men had er dit jaer meer dan veertien honderd moorden opgeteld. Hem ook kon dit lot beschoren zyn. Was hy dan de aertsvyand van Leliaert en edelman niet? En zouden dezen zich geene kleine geldelyke opoffering getroosten om zich van eenen man te ontmaken, die reeds zoo veel van hunne plannen tot verdrukking van het gentsche volk, verydeld had.

Van den Bossche had by de bedenking van dit gevaer, zyne dagge getogen en met ontbloot mes vervolgde hy zynen weg. Hoe snel zyn tred ook was, vond hy tyd om in al de hoeken toe te staren of er geen moorder verscholen stond; maer die moeite was verspild. Overal was het eenzaem en stil en de schrik, welke des morgens over de stad hing, scheen nu nog hare inwooners in eene angstige rust te dompelen.

Ongehinderd vervolgden de vrienden aldus hunnen weg, en het was slechts toen Van den Bossche by den Scheldekant aen eene groote poort aenklopte, dat hy het stilzwygen brak.

- Hier, - riep hy met de geestdrift, die hem nog niet verlaten had, uit. - Hier is de redding van volk en vaderland!

- Nu! - schuddebolde de smid ongeloovig; want hy zag niets dan een schoon gebouw dat baerblykelyk door een gegoedigden burger, die van zyne middelen leefde, bewoond was.

- Gy twyfelt? - glimlachte de Gentenaer op de meesterachtige wyze, welke hem eigen was. - Weet dat de man, die hier leeft, de grootste van Vlaenderen worden zal! - En hy verdubbelde terwyl zyn geklop op de deur.

Een vrouwengelaet verscheen voor het klein deurraemke en vroeg:

- Wat verlangt gy nog op dit late uer?

Van den Bossche bragt zyn mond tot aen het yzeren tralieken, dat het raemke van buiten beveiligde, en mompelde daer zyn naem.

De poort ging hopen en de volksopruijer trad met den smid binnen.

- Weet Mher iets van uwe beider komst? - vroeg het meisje den smid schuins beziende.

[p. 22]

- Ja wel; - sprak Van den Bossche met zoo veel vastheid dat hy zyne logen beschermde. - Breng ons by hem:

Cokkermoes aenzag zyn geleider met verslagenheid: hy kon zulke koelbloedige beradenheid niet begrypen en hy zelf zou voorzeker zulke vastheid niet aen den dag gelegd hebben. Hy hadde getwyfeld, geaerzeld; hy zou eene samenspraek met Mher verzocht hebben, en die samenspraek zou hem dan ongetwyfeld geweigerd zyn geweest; vermits de moedigste burgers destyds na zonnenondergang geene deur durfden ontsluiten, ten zy aen maeg of vriend. De man volgde dan al peinzend de dienstmaegd, welke na lange gangen doorloopen te hebben, eindelyk eene deur ontsloot en de bezoekers doorliet.

Simon verschrikte. Ten minste (had hy gedacht) zal men ons in eene zael brengen, en nu waeide hem de opene lucht en het volkomen duister tegen. Onder hem vloeide het kabbelend water der Schelde en hy hoorde niets dan het zuchtend geritsel van den afstroomenden vloed, terwyl hy ook in de verte niets zag dan eenige lichtjes, welke van afstand tot afstand eene kleine wooning aen den overkant, verrieden.

Onwillekeurig haelde de Cycloop zynen hamer uit zynen schutsvelriem, terwyl Pieter insgelyks al dubbend naer de inkoomdeur zocht, welke door de dienstmaegd gesloten was.

Nu echter hunne oogen zich op nieuw aen de duisternis begonnen te gewennen, en zy de ontsteltenis, door het licht van het meisje veroorzaekt, overwonnen hadden, zagen zy eindelyk waer zy zich bevonden. Zy stonden op een balkon dat breed en wyd over de Schelde hing en heel den achterkant van het huis besloeg, waer zy in getreden waren. Op het einde van dit balkon stond een man.... Hy kon hoog en volmaekt van gestalte zyn; maer hy lag nu over het water heen gebogen. In zyne regter hand, welke halfarms over de leuning stak, hield hy eenen langen rietstok, waermede hy over en weder zwierde, en hadde men zoo ver door den nacht kunnen zien, dan hadde men eene dunne koorde ontwaerd, welke van den punt van dien stok tot in het water reikte....

[p. 23]

Die man was bezig met visschen, en hoewel het oogschynlyk onmogelyk was te ontdekken of men bet had, schenen de onafwendbare aendacht, waermede zyne oogen op het draedje dat in het water wemelde, gevestigd waren, de scherpte, waermede zyn blik door den donkeren brak, te bevestigen dat zyne drift tot visschen zoo groot was, dat hy daerdoor de kracht verkreeg van door de duisternis te staren. Echter had, alwie dit zou vermoed hebben, zich grovelyk bedrogen; want ware het mogelyk geweest de wezenstrekken van dien man te beschouwen, dan zouden Pieter en Simon gezien hebben dat niet de verwachtende aendacht van een jager; maer wel de mismoedigdheid van eene tot de ledigheid gedoemde ziel, op zyn gelaet te lezen stond.

Inderdaed, die man vischte niet uit lust, maer wel uit verveling. De krachtvolste werkzucht verteerde hem, en daer hy door smeeken en bidden van vrouw en moeder tot politieke ondadigheid veroordeeld was, had hy zich allengskens van vrouw en moeder afgetrokken om zich op zyn eenzaem balkon aen zyne staetkundige overwegingen te wyden.

Daer hief hy bywylen het hoofd op om zyne oogen in het ronde te doen dwalen, en dan stak hy zyne hand met krachtige gebaren vooruit, alsof hy eene volksmenigte toesprak. Andermael liep hy over en weder en dan droomde hy waerschynlyk van oorlog en veldslagen. Hoe het zy, thans bleef hy kalm. Zyn blik rustte onbeweeglyk op zyne lyn en zelfs moest hy ontwaren dat hy bet had; want met eene ongeduldige beweging rukte hy de lyn omhoog en wipte den spartelenden visch op zyn balkon neder.

- Als dit de redder des vaderlands is, - lachtte de brugsche smid, - dan is hy toch slimmer dan wy. Hy bepaelt zich by het vischvangen, terwyl wy ons bekommeren met menschen aen onze lyn te kryg e.

- Sprak men daer? - vroeg de visscher met eene rillende stem, die bewees dat men hem uit eene overpeinzing schokte.

- Ja wel, - antwoordde Pieter Van den Bossche terwyl hy naderde.

- Wie daer? - riep de visscher.

[p. 24]

- Goed volk! - antwoordde de gentsche hoofdman.

- Ha! zyt gy het, Van den Bossche? Wie zou uwe indringende stem niet herkennen als men ze zoo dikwils over 't volk heeft hooren donderen? - En er was nyd in den toon dier woorden; want Pieter vermoedde dat de visscher naer de volkstribuin haekte.

- Hebt gy my dan al dikwils hooren spreken? - vroeg Van den Bossche, - ik dacht dat gy u alleenlyk met de vischvangst bekommerdet.. Nu, de jagt schynt my hier goed. - En hy lachte met dien spotachtigen glimlach, waermede hy ieder naer willekeur bezeerde.

- Wat wilt gy? - vroeg de visscher getergd. - Durft gy dan, in myn huis, den zoon van Jacob Van Artevelde beleedigen?

- De zoon van Jacob Van Artevelde! de zoon des wyzen mans! hier.... en aldus! - riep Cokkermoes met mispryzen, en hy verwyderde zich alsof hy hem verachtte.

- Gy ook dan! - smalde Philips Van Artevelde; maer zich eensklaps bedarend, vervolgde hy op betraenden toon: - 't Is waer, gy kondet niet begrypen wat smart my die vischlyn hier al veroorzaekt heeft.... ach, Mher Van den Bossche, - en hier greep hy driftig de hand van den woelman, - ach! indien gy kondet optellen hoe menigmael ik by het hooren uwer redens geweend heb, wat zoudt gy medelyden met my hebben! Ach, beroemde man, hoe dikwils heb ik u benyd, hoe dikwils wenschte ik myne stem van uw spreekgestoelte te doen galmen en een volk te leiden dat de kiem in zich bevat om het grootste aller volken, grooter zelfs dan de Romeinen te worden! Ho! - vervolgde hy, terwyl hy zyne hand uit die van den verwonderden volksleider nam en ze over den stroom als over eene vlottende menigte zwaeide. - Ho! indien ik aen het hoofd der Vlamingen stond, wat zou ik gelukkig zyn en wat zou ik ze gelukkig maken! De oorlog hield op; want ik zou myne magt zoo als die myner onderdanen vaststellen. Er zouden geene omwentelingen meer om den voorrang zyn. Nooit zou ik my beieveren om de penningen myner onderhoorigen in prael en feesten te verslinden; en geen lanciedragende hoop ware de schuimer myner schatkist. Hetgeen ik van het algemeen opeischte zou voor 't nut van 't algemeen bewaerd blyven. Nimmer

[p. 25]

zou ik my met de edellieden alleen verbinden; maer myne liefde zou ook tot by het volk dalen en ik zou groot zyn, daer myne toegenegenheid de onmetelyke ruimte aller standen zou omvatten! Al myne onderdanen wierden elkaer door vriendschap verkleefd; en de moorden, die van Gent eenen dievenstal maken, hielden op; immers ik zou de belangen van ryk en arm overeenbrengen, en de stryd tusschen het aenbelang geeindigd zynde, zou men vreedzaem zyn; - de kiem van allen haet ware alsdan uitgerukt! Het volk zou de edelen niet benyden (omdat al de opbrengst van den staet aen hen verbezigd wordt, het zou ook voorwaer de algemeene weelde genieten. De armen zelven, zou ik, naer Christus bevel, helpen; maer hy die van den staet eenige hulp bekwam, zou voor den staet moeten arbeiden, en hem zyn voorschot vergoeden. Het geluk zou daerdoor rond my zyn; want noch armoê, noch gebrek zouden er heerschen. De belangen der inwooners weefde ik dusdanig door elkaer, dat de eene burger den anderen zou noodig hebben, en die wederzydsche diensten zouden allengskens uit de erkentelykheid eene liefde wekken, die op behoud en welzyn ware gegrond. Geen enkele zou onder iemands bedwang staen. De wetten wogen gelyk op ieder, en ieder zou voor de wet gelyk zyn! Niemand zou zich aen het weldadige juk der wetten kunnen onttrekken, noch iemand zou het slagtoffer der wet kunnen zyn. Geen geld noch geleerdheid zou den voorrang hebben. Maer hy, die de middelen niet bezat om zyne eischen voor het geregt te doen gelden, zou daerin door den staet geholpen worden, en ik zou aen het volk dien graed van geleerdheid schenken, welken het behoeft om te gevoelen wanneer men het in zyne belangen krenkt!...

O! ik zou mynen staet gelukkig maken en ik zou groot en edel door zyn geluk zyn! En myn roem zou met den roem myner weldaden tot in het einde der eeuwen weêrklinken en daer zou ik in myne grootheid schitteren als een halve God!... En de vreemde natiën zouden ons benyden; maer hun haet zou ons niet benadeelen; want ik zou magtiger dan iedere natie zyn. Immers, myne onderdanen zouden met leeuwenmoed tot het behoud van hun geluk stryden, en hunne onverschrokkenheid zou des te grooter zyn, daer

[p. 26]

zy van de kwalen die de andere volkeren teisteren, vervaerder zouden wezen dan van den dood!...

Stil was het na die aenspraek, of liever na die luide mymering; want Philips Van Artevelde had vergeten dat hy tot aenhoorders sprak. Zyne edele begeestering had hem zoodanig medegesleept dat hy niets meer zag dan het onbepaelde geluk, dat hem in het vergezicht zyns geestes, als eene flikkerende nieuwe wereld, tegengloorde. Ook was zyn gelaet glansend en helder geworden en zyne oogbollen glinsterden dermate, dat iemand, die zyne begeestering niet allengs uit zyne groote ziel had hooren opwellen, van zyn goddelyk gelaet verschrikt ware geweest. Hy zelfs verschrikte nu, toen hy zyne hand voelde vastgrypen en de smid voor hem knielend nederviel.

- O! - riep deze in zyne verslagene bewondering uit; - o! Philips Van Artevelde, zoon van den man wiens wysheid over de wereld heerschte, en wiens roem over al de volkeren klinkt! Gy, Philips, grooter dan uw vader, ik groet u als ons opperhoofd!... Ho, gy hebt het volk begrepen en zyne ellende met zyne verlangens verstaen. Gy weet dat het onder den dwang van verdrukkers gebogen gaet; maer gy doorziet dat het niet te bevelen begeert. Ach! neen, Van Artevelde! Het volk wil geen meester zyn; maer het haet de slaverny! Het wil geene minachting maer liefde; en voor al de opofferingen, die het zich getroosten moet, voor al zynen arbeid, voor al zyn lyden, voor al zynen nooddruft, verlangt het eene achting en eene toegenegenheid, die aen zyne opofferingen geëvenredigd zyn.... Ho! zoo gy het van den honger kunt bewaren; zoo gy het met eenen verzekerden arbeid, ook een bestaen verzekeren kunt; zoo gy er in kunt voorzien dat de tollen door ons betaeld, niet aen eene menigte ledige hooggeplaetste beambten verspild worden; maer tot verbetering, tot verheffing, tot geluk van heel het volk dienen; o! dan zult gy de geëerste van Vlaenderen zyn! dan zyt gy onze ruwaert, de raedsheer van onzen vorst! en als men alsdan het geluk, dat gy ons aenbiedt genieten zal, als men alsdan zal vragen wie dit zoo berokkend heeft; dan zal men met erkentelykheid op u

[p. 27]

wyzen en zeggen: zie daer den grootsten man van heel ons Vlaenderland!

De aendoening weêrhield nu den ambachtsman; want begeestering had hem ook vervoerd, en hy had in haer eene grootsche, eene vloeijende welsprekendheid gevonden, die hem niet altyd eigen was. Ook verwonderde hy Philips, gelyk deze hem verwonderd had; en de zoon van den grooten Jacob Van Artevelde, alsof hy in de woorden van den smid de saemgetrokken gepeinsen van heel het volk herlas - legde zegenend de hand op hem, mompelend:

- Ho! volk, hebt gy my dan verstaen? Ach! ambachtsman, gy die groot zyt in uwe nederigheid en edel in uwen arbeid, zoudt gy dan te vreden zyn met het geluk dat ik u aenbied, en zoudt gy wel, als naer gewoonte, erkentelyk zyn¹?

Voor alle antwoord, bragt Cokkermoes de hand van den edelen Philips aen zyne oogen en wischste er zyne tranen mede af.... Eene poos toefde hy dan, en toen hernam hy kalm en traeg:

- Wat kan men meer verlangen dan een vorst met dergelyke gevoelens bezield? - en hy wilde zich op nieuw op zyne knieën werpen; maer Van Artevelde riep:

- Niet aldus, myn vriend! - en drukte hem aen zyn hart.

Eene gelukkige aendoening verstelpte hen nu en zy vergaten, waerschynlyk, dat er een getuige van hunne vervoering was. Althans ontstelden zy toen een schrille lach hun doorweekt gemoed doorboorde, en zy de stem van Pieter Van den Bossche herkenden welke snydend en pynlyk was, iedermael dat zyne sombere overtuiging hem bezielde.

- Arme zinneloozen! - sprak hy - arme zinneloozen, die over de menschen denkt alsof gy zelven geene menschen waert. Is dan het menschdom voor u eene droomery en herkent gy daerin geene yselyke wezentlykheid vol ramp en kwaed, vol heersch- en hebzucht, vol slaverny en verdrukking? Ho, zoo gy met de stoffen,

1 Misschien bedoelde hy hier den dood zyns vaders, die (gelyk het overbekend is) door hetzelfde volk, dat hy van den hongerdood redde, en tot den hoogsten trap van welvaert opvoerde, vermoord werd.

[p. 28]

die de menschheid samenstellen, het geluk wilt opbouwen, dat gy droomt.... wat zyt gy het dan mis; wat zyt gy zinneloos! O, effen moet het by ons zyn, effen als de kalme zee.... Want iedermael dat er boven het waterpas een hoofd bovensteken zal, iedermael zal dan het onweêr opkomen, en de baren der heerschen hebzucht, der verdrukking zullen opryzen en steigeren en verpletten en vermalen dat onbeduidend goedje, die kleingeachte massa, welke men volk noemt!.. Neen, neen, Van Artevelde, indien gy heil en weelde op de aerde wilt, droomt dan gelykheid, droomt dan broederlykheid, want het eene is het andere, en niet dan als men gelyk is kan men broeders zyn, anders is men, meester en knecht, zoon en vader!... Ondertusschen kunt gy groot zyn in uwe overtuiging! - En dit morde hy tusschen zyne tanden, alsof hy dit gedacht aen zyne ooren sparen wilde. - Ja, gy kunt in uw gedacht groot zyn; want daerin schittert iets; terwyl ik in myne overtuiging dikwils niets zien dan den niet.... of het doodsche van een kerkhof.... - Hy grynsde nog eens pynlyk, wanneer hy Van Artevelde naderde, terwyl hy den smid, die spreken wilde, het stilzwygen oplegde:

- Eventwel, Philips, zullen wy vrienden zyn. Zoo wy het geluk des volks op verschillende wyzen verstaen, is het ons niettemin even duerbaer. Zyde aen zyde zullen wy voor het zelve stryden tot dat een van ons het opgeeft of sneeft!... Het volk heeft my mistrouwd; zyne gunst is van my geweken (gelyk eens van uwen wyzen vader) en ik koom u opeischen voor het heil van volk en vaderland.

Philips sidderde by dit zoo onverwacht voorstel. Hy vergat de knypende woorden, daereven aen den mond van Van den Bossche ontglipt, en alsof hy niet meer inzag dan het heil dat hy voor Vlaenderen droomde, nam hy den volksopruijer erkentelyk by de hand en sprak met betraende stem:

- Van den Bossche, wat zegt gy? Heeft het vaderland, heeft het volk my noodig? en is myne beurt gekomen om plaets te nemen tusschen dien talryken ry volksvrienden, die achtereenvolgens, voor een oogenblik, aen het roer geschitterd hebben, en

[p. 29]

dan, als valstarren, uitgedoofd zyn? Ho, zoo ik tot heden my in deze rust vermomde, zoo ik den naem en de faem myns vaders met deze vischlyn in het klare water der Schelde versmoorde. Ho! dit was omdat er anderen myne taek waerdig vervulden, omdat ik dacht dat het onnoodig was hun den voorrang te betwisten.... Maer, nu gy myne hulpe vraegt, nu gy my zegt dat het volk alweder een zyner afgoden moede is, en iemand behoeft, die al de liefde zyns harten voor hetzelve uitputten wil.... Zie my daer dan als zyn slagtoffer, en, moet het zyn, dat het my dan voor myn goeddoen kastyde, als eertyds mynen vader!

De toon dier woorden, duidde genoeg aen dat Philips niet meer onder de verleiding zyner vroegere ideale begeestering was. Hy bevroedde al de moeijelykheid en het gevaer van het opperbevelschap. Echter, was hy vol hoop en hy gevoelde een onuitlegbaer geluk, toen Simon hem by de hand nam en uitriep:

- O dank, dank, vriend der bedrukten, en helper der lydenden!... Neen, neen, denk niet aen den dood uws vaders, noch aen de wisselvallige gunst van het volk. Wy! wy kunnen ook dankbaer zyn en met liefde, met erkentelykheid begroet ik u, in naem van Brugge, in naem van gansch Vlaenderen, als den ruwaert van ons duerbaer vaderland!

- Ja, - voegde Pieter Van den Bossche hier by - ja! den redder dien ik tegen morgen aen het volk beloofde, en dien het met geestdrift naer de Vrydagmarkt dragen zal!

En hy verliet zonder meer en al dubbend den ruwaert; want hy gevoelde dat deze hem beheerschte, gelyk hy zelve op Simon Cokkermoes een onweêrstaenbaren invloed had. Hy kon die pynlyke overtuiging, welke hem geheel vermeesterd had, zelfs aen den smid niet verzwygen, en hy zegde hem, toen zy reeds verre van het huis van Philips verwyderd waren:

- Ik meende daer slechts een naem te zoeken, en ik vond een man!

- Welnu? - vroeg Cokkermoes.

- Gevoelt gy dan niet dat het my zeer doet zoo dadelyk myn gezag af te staen; of vermoedt gy dat ik het zoete van het bevel

[p. 30]

niet ken?... ach, vriend, - en hier overmeesterde hem zyn pynlyke lach weêr. - Ach, vriend, zoo ik het zoete der beveling niet begreep, dan zou ik immers alle gezag niet willen uitroeijen; want dan zou ik niet weten hoe gevaerlyk de heerschzucht is! - Hy zweeg eenen stond en dan vroeg hy kort af:

- Slaept gy dezen nacht ten mynent? Ge kunt dan de verheffing van den nieuwen ruwaert zien, alvorens naer Brugge weêr te keeren.... Hy worde de redder des volks....

En sprakeloos gingen zy na dien voort en toen zy t' huis kwamen, was Van den Bossche kalm, kalm alsof hem niets overkomen was. Hy had zyne heerschzucht overmeesterd en hy troostte zich in de overtuiging dat in zulk een oneindigen arbeid als hy en Philips ondernomen hadden, de tweede, in weêrwil des eersten, nog groot kan zyn!