Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(VIII, 30) [Van Tunis via Bône en Genua naar Venetië; beschrijving van Barbarije en Sardinië]

[N]aer dat de galleyen stille gheleghen hadden vijftien of zestien daghen, de patroonen ende cooplieden alle hare saken gheexpediert hebbende, maecten seyl ende vertrocken vander voorseyder steden, latende ter luchter hand up de costen ende ouveren vander zee in Barbarien diveersche have[nen] ende steden, als Bijserto, Tabarta ende Massacarij,²³² twelcke eene goede stede es met eenen zeere steercken casteele, ter welcker plecken men vischt alzo goet schoon corael alst ye-

232 Bedoeld zijn resp. Tabarka, een kustplaats halverwege Bizerte-'Annaba (Bône), en Marsa l'Kharaz, een kustplaats ten westen van Tabarka.

[p. 408]

wers doet in al dien landen. Dese alle leden zijnde ende gheseylt hebbende wat verder dan van Rodes over Candien te estimeren, zo quamen zij, zonder eeneghe fortune of ongheval weerdich van scrivene, ter havene vander steden van Bona die bij eeneghen ghenaemt es Buziegre,²³³ twelcke inder waerheit eene zeere ghenouchelicke plaetse es int anschauwen, niet groot van ombevanghe, (408v) maer lanc ende smal, gheleghen ant hanghen van eenen middelbaren ghebeerchte, ooc niet zeer groot noch hooghe, onder welc ghebeerchte eene schoone riviere loopt,²³⁴ ende leyt zo ghesitueert, dat teen hende comt ghenouch ant rijsen vanden beerghe, ende tander hende beneden anden ouver vander zee, wel verchiert met hooghen mueren ende torren, ende es eene goede stede van coopmanscepen, daermen maect dat alder beste leer van allen colueren datmen daer int land vindt, ende behoort altoos toe met alden lande daer onttrent gheleghen den oudsten zone vanden conijnc van Tounis. Dese voorseyde stede, zo eeneghe zegghen, es eerstwaerf ghefundeert bijden keysere Constantinus, ende werdt bij zommeghen ghenaemt te diere causen Cesarea.²³⁵ Dus daer commen zijnde, mids dat de galleyen haer voyage voort doen wilden in diversschen steden, twelcke eeneghen vanden voorseyden alte varre uut haerlieder weghe gheweest zoude hebben bij dat zij te Venegien wesen moesten, zo vuldeden zij haren patroon van dat zij met hem toot daer commen waren, ende schieden van hem omme van daer te seylen naar Sardinien, Corsica, Jenua, ende zo voort naer Venegien. Maer om dieswille dat hier van diversschen plaetsen ende steden ghescreven es, inde landen van Barbarien gheleghen, ende nu vanden voorseyden lande scheeden zonder verder daer in te reysene, zo sal hier ooc wat ghescreven werden vander gheleghentheden ende situacie des selfs lands.²³⁶

(Hs. Brussel, Egyptologische Stichting Koningin Elisabeth, 55.473 breekt hier af. Het hierna volgende gedeelte van het reisverhaal is overgenomen uit Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, IV, 330.)

(269v)....... Inden eersten zo eist te wetene, dat dit voorseide landt heeft diversche namen, eeneghe heetent Affrika, zegghende dat zo ghenaemt es naer een stede, Affricke gheheeten, daer vooren of ghescreven es, de welcke de eerste bewuende plaetse was van aldien lande. Ander segghen dat Affricke ghenaemt es naer eenen man, Affer gheheeten, zoone wesende van Madiam die zone was van Abraham, den welcken den vromen Hercules hilp winnen ende conquesteren de vermaerde stede van Cartago ende meest al tlandt, ende maecte den voornoemden Affer conijnc daer of, naer wien tselve landt Affrike ghenaemt wart; sommeghe heetent ooc Libyen naer een vrauwe, Libya ghenaemt, dochter van Apasij, ende bij eeneghen anderen wordet ghenaemt Barbarien zo vooren gheseit es, maer men can niet gheweten noch vernemen eeneghe redenen waer by dat den voorseiden laetsten name voert, dan om dat tvolc dat daer te veil plaetsen wuent zeer ruut ende barbere zijn. Dit voornoemde landt es in hem selven van diverschen natueren ende wezene, want ten veil deelen eist zeer drooghe, desert ende santachtich, ten sommeghen plaetsen zeer vul rugden ende mannieren van verwreyelden busschen, in eeneghe maertsen zijn groote berghen van steenrootsen ende zanden ende ten anderen deelen zo eist uutnemende vruchtbaer van allen saken diemen dijncken

233 De Arabische naam van de havenstad Bône is evenwel 'Annaba. Wellicht is hier sprake van een verwarring met Badzchiah of Bejaïa, zoals de havenstad Bougie ten westen van 'Annaba in het Arabisch heet.

234 Bedoeld is de Seybouse die door het El Kantur-gebergte loopt.

235 Ontleend aan Adorno, cap. 37.

236 De hierna volgende beschrijving van Barbarië steunt nagenoeg geheel op Isidorus, XIV, 5, 1-15. Alleen de mededelingen over de lichaamsbouw en de huidversiering der bewoners, hun kledij en hun schoenmaat vindt men daar niet terug. Ze zijn ontleend aan Adorno, cap. 25.

[p. 409]

mach; daer es habundancie van alderhande granen, weeden om alle specien van beesten, ghevoghelte ende vitailge ghenouch, veil sukers (folio. CC.lxx) ende olye van diverschen soorten; men vindter zeer veil rauwer zijden, ooc maectmer veil zeems ende was; van allen fruyten ende lygumenen diemen dijncken mach esser ooc habundancie; daer zijn veil schoonder dalen boomen²³⁷ ende zonderlynghe veel goder wijngaerden, ende es een zeer heet landt, zo dat meest alle de lieden inde lucht yet verkeerende zeer bruyn van coluere zijn; de mannen persoonen zijn den meesten deel rebuste, lanc ghenouch ende breet onbewoorpen,²³⁸ draghende meest wyde cleederen onghegordt, de schoen zo breet datmer twee voeten in steken zoude; inden zomere zijnder zo veil vlieghen datmer niet ghedueren en can; de lieden alzo wel mannen als vrauwen pingieren hemleden ande beenen, handen ende aermen van allen colueren van vaerwen, dat zeer vreemde es te ansiene. Item in gheen landt ter weerelt van die haerwaerts avere ghenaemt worden en zijn zo veil wilder dieren niet, noch in zo grooter menichten als int voorseide landt van Barbarien. Men vinter veil schemijnckelen, memonetten die men seit meercatten, babbewijnen de welcke men seit magocx, leeuwen, lupaerden, lusernen, cynocephaly, griffoenen, ende veil meer ander specien van dieren diemen hier ooc wel inde landen vindt, te lanc om noumen; daer zijn zeere veil voghelen struussen die zo steerc zijn dat zij wel eenen meinsche draghen up haerleder rugghe ende werden daer gheten voor een zonderlijnghe spijse. Ooc seit men daer ghemeenlic dat int voorseide landt men plach te vindene veil olyfanten, maer als nu en zijnder gheene, te wat causen en weet men niet,²³⁹ ende finalic de menichte vanden wilden dieren voorseit esser zo groot, dat en dade de goede provisie vanden conijnc, tselve landt waere ghescepen ten meesten deele onbewuent te werdene, maer alle jaere inde maent van septembre, als ghemeenlic de hitten beghinnen te minderen, zo trect de voorseide conijnc te velde naer de deserten ende wildernessen, rijdende vander eender plaetsen ter andere, jaghende ende barssende, zonder wederomme te Tounis te commene voor ontrent der maent van maerte dat (270v) de principale hitten beghinnen an te commene. Binnen welcken tijden ghedoot werden zo groote menichte van diverschen specien van dieren, dat onsprekelic waere om segghen, ende de selve ghiereghe dieren werden zo ghemindert ende versteken, dat zij emmer zo groote scade up vele naer niet en doen inden landen als zij zouden, ware de provisie daer jeghens niet gheordonneert. Ende alst zo ghebuert dat den conijnc ter voorseider jacht niet verstaen en mach, noch ooc zijn oudste zone, zo zijnder toe gheordonneert seker heeren, mannieren van upper jaghers, die dat bewaeren want de manniere van doene moet onderhouden zijn, of ten zoude niet mueghelic wezen dat de laboureurs tlandt behouden ende bewuenen zouden ende noch ghevet al ten veil plaetsen al besich. Item zo wanneer dat den voorseiden conijnc dus ter jacht reyst, zo rijdt hij met eenen groten state ende nombre van volcke dat wonder es om segghen, alle meest volc van wapenen wesende te peerde ende te voet, wel toot den ghetale van tseventich of tachtentich duusent meinschen, ghemeerct dat in die reyse al soorghe gheleghen es om der Arabianen ende Morianen wille, diesser groote menichte es inde selve deserten ende wildernessen. Ooc zo volghen hem alle zijn zonen elc met haerleder staten ende gaerden, hondert van zijnen cocubijnen met haerleder gaerden, insghelijcx eeneghe van zijnen

237 De boekuitgave en Hs. Namen hebben, duidelijker: ‘dadelboomen’.

238 Wellicht te verstaan als contaminatie van ‘ontworpen’ (hetgeen de boekuitgave heeft) en ‘beworpen’ (d.i. ontworpen, geschetst). Hs. Namen heeft eveneens ‘onbewoorpen’.

239 Een mondelinge mededeling, aan Van Ghistele verstrekt, is natuurlijk niet onmogelijk, maar Zeebout heeft haar ook kunnen lezen bij Isidorus, XIV, 5, 12.

[p. 410]

Handschrift Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, IV, 330 (folio 269 v.).

[p. 411]

Handschrift Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, IV, 330 (folio 270 r.).

[p. 412]

huusvrauwen als tavassinnen ende sulc volc, mids gaders den anderen officieren tsijnen huuse dienende.²⁴⁰ Ende zijn dan gheordonneert ten behouve van zijnen huuse vierhondert kemels, die anders niet ghelaeden en zijn dan met cleederen, habijlliementen, juweelen, tapijtserien, selver weerc, ende alle ghemeene uutensilien ten zelven zijnen huuse dienende zonder meer. Boven desen zijndere noch tien duusent kemelen die anders niet en draghen dan necessarien ter oorloghen ende strijde dienende, als bussen, ghescudt, harnasch, stocken van wapenen, tenten, pauwellioenen ende sulcke saken, zonder alle de ander kemels ende dieren die den (folio.CC.lxxi) hove volghen met vitaillen, diesser zonder ghetal zijn, ende es inder waerheit wel te bemoeden dat een uutnemende schoon, ghenoughelicke zake es om anzien. Item dit landt heeft in ouden tijden veil diversche conijncrijcken in hem ghehadt, die nu alle ghedomineert zijn van eenen conijnc, te weten van Tounis daer vooren of gheseit es, welcke conijnc corts te vooren, eer de voorseide daer quamen, inghenomen ende met den zweerde ghewonnen hadde tconijncrijcke van Tremesin met alden schoonen steden daer in ligghende, dat in hem selven een schoon sake es.²⁴¹ Item dit voorseide landt es onghelijc langher dan breet, want zo men seit zo eist lanc van den westerschen hende vanden conijncrijcke van Tremesin toot ant zuuder hende²⁴² jeghens Alexandrien in Egipten meer dan twee duusent milen, ghelijc men dat wel claerder bevinden mach inde quarte de navigaro; ende als vanden diepten zo en mach hem tselve landt niet breeden vander eender zijden midts der zee, ende vander ander zijden boven den conijncrijcke van Tremesin ende zo naer Ghineen uppe mids den grooten wildernessen, deserten ende zanden van Egipten, vul van dieren, Morianen ende Arab[i]anen zo vooren gheseit es, palende ant oost zuudtoosthende ande wildernessen van Egipten ende zo te Abassien waert, in welcke zanden ooc zeer veil wilder dieren zijn; met der zuutzijden commet ghenouch an Ethiophien, zo omme draijende naer diversche conijncrijcken alle meest bewoont van Morianen, zeer drooghe ende zandtachtich. Ende over de zijde wat noortwaert zo palet lancx henen an de Zee Mediterranea ende an de Zee van Lyon, twelcke beede een zee es, maer de Zee Mediterranea verandert haeren name als men Cecilien leden es, ende wert gheheeten de Zee van Lyon, zo zij haren name verandert int Colf van Venegien ende eldere, welcke voornoemde Zee van Lyon scheedt gheheel Barbarien, dat men seit Affrike, ende alle de kerstene landen jeghens overe ligghende vanden eenen hende toot den anderen, diemen seit Europen, ende also streckende toot den Nauwen ofte Estroitte van Baltar [o]ft [Ju]baltar - eeneghe noment ooc Lestroit de Maroken - daer (271v) de steden ligghen die den conijnc van Portingale met foortsen van wapenen inghenomen heeft ende als noch hout, als Sette dat men Sees heet, Tangres, Arsilie ende Alcastre, dat alle steercke steden zijn.²⁴³ Ende met den hende west zuutwestwaert zo commet an tlant van Ghineen, zo wederomme drayende zuudwaert, ghenouch zo men seit naer tlandt vanden pap Jan, ende inder waerheit het es een zeer rijckelic ende profijtelic landt.

240 Evenals Hs. Namen biedt de boekuitgave deze begrijpelijker lezing: ‘Oock soo volghen hem al zijn zonen elc met haerlieder staten ende garden, insghelijcks eenige van zijn huysvrouwen, ende twee oft dry hondert van zijn Concubynen met haerlieder garden, al Tanassinnen ende zulck volck; mitsgaders den anderen officieren tot sinen huyse dienende’. (‘Tanassinnen’ te lezen als ‘Tavassinnen’).

241 Misschien betreft het hier enkel een strafexpeditie van Abû 'Amr 'Uthmân. Het rijk van Telemsen of T'lemcen (zuidelijk van Oran) was immers al in 1424 of in 1431 veroverd en leenplichtig gemaakt door zijn grootvader Abû Fâris (Enc. de l'Islam, s.v. Tunisie en s.v. Hafsides). Niettemin was juist de 15^e eeuw de bloeiperiode van dit gebied (Enc. de l'Islam, s.v. T'lemcen).

242 Bedoeld is natuurlijk het oosteinde, maar óók de boekuitgave en Hs. Namen hebben resp. ‘Zuyder eynde’ en ‘zuude hende’.

243 Ceuta werd in 1415 veroverd door de Portugese koning Johan I; Tanger en Arcila (nu Asilah) zijn in 1470 ingenomen door zijn opvolger Alfonsus V die zich reeds tevoren, in 1458, had meester gemaakt van de vesting Alcazar (nu Ksar es Seghir).