Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(III, 8) [Over de Sultan en de mammelukken; twee gezantschappen aan het hof]

[M]aer als de souldaen yemende groote audiencie gheeft, ghelijc als grooten ambassaden oft lieden van grooter auctoriteyt, ghesonden van (167r) princen oft landen, dan sietmen den zelven souldaen in grooten state ende triumphen, alzo daer of hier naer noch ghescreven zal worden. Ende als vander condicien ende ghemaniertheden vanden souldaen, naer al dat zij an hem ghemeercken consten zo eist een man van middelbarer statueren, ende drouch up dien tijt eenen langhen, witten baert, zeere inden pas van tseventich jaren oudt,³² wel schijnende in zijnder joncheyt een gracelic, wel ghemaect, steerc ende vroom man ghezijn hebbende, ende es gheboren uut Sercassien, verloochent kersten; zijne abituacie was altoes meest wit lijnwaet zeere ghelict, in alder manieren dat de mammelucken daer vele draghen; up zijn hooft drouch hij eene witte dwale hooghe ghewonden, ront uutwelvende met houcken, recht oft een dyademe ware. Item de souldaen scrijft in zijne titele onder andere pointen in deser manieren: ‘Wij Cagettebey, souldaen van Babilonien, coninc der coninghen, zweert van justicien, heere van tween heleghen huusen³³ ende van tween zeen, slave van Machometo den prophete, ende schauwe van Gode inder eerden’. Ooc zo salmen weten dat trijcke vanden souldaen niet en succedeert vanden vader up tkint, noch vanden broeder up den broeder, noch anders bij hoyrien, maer zo wanneer dat de souldaen steerft, zo maken de mammelucken eenen anderen, twelke gheschiet bij diversscher manieren, altemet bij kueren oft electien, zomwijle bij foortsen, ende eeneghe tijt bij ghiften, zo dat dicwilt de ghone vanden mammelucken souldaen werdt, die de steercste es, ende somtijts de rijcste, ende niet die daer toe (167v) bequaemst of ydonst es oft ooc die kuere ende electie heeft, ghelijcmen dat meerckelic zien mochte anden souldaen die nu jeghenwoordich es. Want als de voorsate van desen souldaen overleden was der weerelt, zo worden metter aesten vergadert de myrkebiers³⁴ - dat zijn de groote ammiralen, dendaerts ende andere officieren vanden lande - metgaders ooc alle den heeren ende mammelucken diemen daer inder stadt van Alkayeren vergaderen mochte, omme te kiesene eenen nieuwen heere toot haren souldaen. Ende vergadert zijnde, coren eenen die daer als noch ghenaemt es soul-

32 Van Ghistele vergiste zich evenwel: Kâ'itbey, die als mammelukken-sultan over Egypte en Syrië regeerde van 1468 tot 1495, was in 1482 pas 54 jaar oud (Muir, 180).

33 Nl. van Mekka en Medina (Muir, 71-72).

34 De Amîr al-Kabîr was sinds ong. 1350 de emir die in rang onmiddellijk onder de sultan stond. Zijn functie was vergelijkbaar met die van een huidige stafchef van het leger (Enc. de l'Islam, s.v. al-Amîr al-Kabîr). Gezien de contekst is hier echter met ‘myrkebiers’ de gehele staf van (negen) legeroversten bedoeld. Zie voorts aant. I, 72.

[p. 178]

daen Mayeto,³⁵ de welke ghecoren zijnde, wart bijden heeren ghestelt up den stoel vander magesteit, diemen daer heet mastabem.³⁶ Dus zittende in triumphen, zijn ghecommen twee heeren mammelucken, danof deen ghenaemt was Humeth ende dandere Cagettebey, omtrent met hondert mannen ter plaetsen daer dese souldaen Mayeto sat inde jeghenwoordicheit van allen den voorscreven heeren officieren ende mammelucken, die wel mochten wesen in ghetale veertich oft vijftich duust, ende hebben den voorseyden gheworpen ende rudelic ghesteken uuten mastabem - dat es uut den stoele zijnder magesteit - zegghende: ‘Wij en hebben over dese kuere niet gheweest noch eenich consent daer inne ghedaen; ooc zo en behoort ghij gheen souldaen te wesene’, ende zonder te spreken meer woorden heeft Humeth ghenomen Cagettebey zijnen gheselle, ende ghestelt up tvoorseyde mastabem, roupende overluudt toot den volke: ‘Dat sal hulieder heere ende souldaen zijn’. Ende (168r) gheboot ter stont dat alle de mammelucken, lieden van wapenen, commen zouden omme haerlieder recht; men zoude elken danof vuldoen, want elc nieu souldaen es sculdich elken mammeluc die inde jeghenwoordicheit zijn vander kueren, hondert ducaten. Met desen ghebode worden ter stont alle de lieden van oorloghen ghestilt, zo dat zij achter dien tijt gheene murmueracie en maecten. Ende hoe wel de voorseyde heeren ende groote officieren die de electie ende kuere vanden souldaen Mayeto ghedaen hadden, tonvreden waren int wonderlic begrijp vanden voornoemden tween heeren, ghemerct dat eene groote cleenicheyt ende confusie was voor hemlieden die de kuere ende electie ghedaen hadden, nochtan negh[ee]n van hem allen en opposeerde jeghen de nieuwicheit vanden voorseyden heeren, omme twee redenen. Ten eersten want zij dese twee heeren kenden voor vrome, wijse mannen van grooter auctoriteit, machtich van goede ende van ghelde, bijden welken zij met haerlieder penninghen themlieden waerts ghecreghen den meesten deel vanden volke van oorloghen. Ten anderen dese voorseyde heeren duchten up elc anderen, dat zij mochten verstant hebben metten voornoemden tween die dit staut begrijp aldus wonderlic anghenomen hadden, ende alzo uuter quader confidencie oft betrauwen dat elc tooten anderen hadde, zo zijn dese zelve twee heeren vulcommen van haerlieder voortstelle, dat zeer sceerpelic ende stautelic anghenomen was. Ende bij desen es ghenouch gheprouft ende vulcommen tproverbie datmen (168v) ghemeenlic seit in Latine: ‘Audacem fortuna juvat’³⁷ et cetera, dats te zegghene dat den stauten de fortune helpt. Item dese voorseyde Cagettebey zittende inder manieren voorscreven als coninc ende souldaen int mastabem, userende van zijnder coninclicker muegentheit, heeft ghecondempneert den afghesetten souldaen Mayeto te treckene in Allexandrien ende daer zijn leefdaghe te bliven residerene, hem ordonnerende groote pencioenen omme zijnen staet heerlic te moghen haudene. Ter welker plecken zij den zelven souldaen Mayeto ghesien hebben,³⁸ nemende meest zijn pastamps ende ghenouchte met voghelen, ghelijc sakers, gheer valken, valken pellegrijns, ende andere loer voghelen, ende houdt daer toe in zijne daghelicsche wedden wel vijftich of tsestich mannen omme de zelve voghelen te bewarene ende te antierne. Daer naer de voorseyde Cagettebey, stellende diverssche nieuwe officieren, maecte den voornoemden Humeth zijnen gheselle dendaert, welcke officie regement neemt over alle tvolc van oorloghen daer de souldaen heere af es ende ghebot over

35 De voorganger van Kâ'itbey was Kheirbeg, die in dec. 1467 door de partij der Mueyyads op de troonzetel was geplaatst, maar reeds in jan. 1468 door de Zâhirites o.l.v. Kâ'itbey onttroond en geboeid naar Alexandrië gebracht werd (Muir, 172-173). Zie echter aant. III, 38.

36 Ar. mastaba: bank.

37 Een variant van ‘Audentes fortuna juvat’ (Vergilius, Aeneis, X, 284).

38 Mogelijk heeft Van Ghistele niet, zoals hij meende, de voorganger van Kâ'itbey, Kheirberg, gezien, maar de al in 1461 afgezette sultan Ahmed, die de titel Al Mueyyad voerde. Deze was, evenals Kheirberg, naar Alexandrië verbannen, maar na een korte gevangenschap weer vrijgelaten, waarna hij nog vele jaren lang van een rustige, welvoorziene oude dag kon genieten (Muir, 163-164).

[p. 179]

heeft. Dus de zelve Humeth dendaert zijnde, naer eenen langhen tijt dat hij gheregneert hadde zeer paysivelic ende vredelic, trac met machte up den coninc van Perssen, dien hij langhen tijt groote, zware oorloghe dede, ende ten lesten in eene bataille wart ghevanghen vanden voorseyden coninc, diene om zijne wreetheyt dede steerven also daer van hier naermaels ghescreven sal worden.³⁹ Men seit daer ooc, dat in dien de voorseyde dendaert vulcommen hadde van zijnen voornemene ende begrijppe, (169r) hij zoude den voornoemden souldaen Cagettebey hebben ter doot ghebrocht ende zijne kinderen, die begonsten toot mannelicken oudden te commene, souldaen ghemaect hebben. Eerstwaerf den oudsten, daer naer den naesten oudsten, ende die twee ghedoot, zijnen derden zone, omme bij dien middele te doen succedeerne de heerlicheit ende trijcke van Egipten met datter ancleeft, bij hoyrien, ghelijc andere rijcken doen.

39 Nl. in Tvoyage VI, 17. Nl. de emirs. Zij voerden het bevel over 10, 100 of - zoals de Amîr Mukaddam alf - over 1000 mammelukken. Over de opleiding van jonge mammelukken die Zeebout in de voorgaande passage ter sprake brengt, biedt de Encyclopedia of Islam, s.v. Mamlûk, onder meer de volgende informatie: ‘The sultan's Mamlûks were brought up in a military school situated in the barracks (tibâk, atbâk, sing. tabaka) of the Cairo citadel, of which there were 12. It would appear that each of those barracks had a special (probably separate and secluded) section assigned to the Mamlûk novices (kuttâbiyya, or possibly kitâbiyya, sing. kuttâbî or kitâbî)’.