Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(II, 29)

(103v) [D]us gaende duer de voorseyde keercke, zo comt men inden hooghen choor die oec als noch zeer zuverlic verchiert es van diversschen scilderien naer doude maniere, daer inne men siet over de rechter zijde de maniere van eender cleender cappellen met eenen aultare, daer men seit dat Onse Lieve Heere Jhesus besneden was, alzo daer of staet in devangelie van Sente Luuc int ii^e capittele. Ende up dander zijde staet oec eene cappelle, daer men seit dat hem de drie coninghen vercleedden ende bereedden omme haer offrande te doene; te dier plecken waest dat tserpent eerst uut croop daer vooren af ghesproken es. Item in dese zelve cappelle, ande zijde vanden aultare anden choor, staet eenen zeer diepen put van zeer soeten watere, ende in al van desen voorseyden plecken es te verdienene zeven jaer pardoens ende zeven carrijnen. Item van beeden desen voorseyden cappellen zo gaetmen onder den choer met zestien trappen over elke zijde neder dalende, ende beneden zijnde zo comt men ter plecken daer Ons Behoudere Jhesus gheboren wart vander Maecht Maria, ghelijc daer af staet ten beghinsel van Sente Matheeus ende van Sente Luucx evangelien. Dese plecke plocht in ouden tijden eene spe-

[p. 103]

loncke te zijne daer (104r) men alle pluusinghe in warp, maer de eerwerdeghe keyserinne Helena deedse zeer costelic verchieren ronts omme al met witten marber platen, ende deder oec maken eenen schoonen aultaer. Onder welken leit eenen grooten, witten steen, in midden met eender grooter sterren ghegrouft, daer ten halven in es eenen ronden, donckeren groenen steen, gheminckt met licht groenen spotten, een vierendeel groot, ter welker plecken men seit dat de Maecht Maria moeder wart; daer es te halene aflaet van pijnen ende van sonden. Item recht jeghen over, wat dalende, es de plecke vander crebbe, daer Onse Lieve Heere Jhesus, gheboren zijnde, inne gheleit was voor den ezele ende voor den osse omme hem te verwaermene, welke stomme beesten bekenden dat d' Almachteghe God voor hemlieden lach waer omme men singht inder keercken: ‘Congnovit bos et azinus’.²⁶⁵ Ende recht daer bij es de plecke daer de Moeder ende Maghet Maria sat met Jhesus haren Zone ten dertiensten daghe naer Zijn gheboorte, als de drie coninghen daer quamen omme offerande te doene, daer Helena ooc eenen aultaer dede maken. Item ter zelver plecken daer de crebbe es,²⁶⁶ staet een cleen pilaerkin, zeer properlic verchiert met eeneghen precieusen steenen, omme tonderhouden vander steenrotsen diere boven es, daer oec te verdienene es aflaet van pijnen ende van sonden. Dese zelve cappelle es lanc ende smal, ende ten hende es de plaetse zomen seit, daer de sterre neder viel die den drie coninghen toot daer gheleet hadde; daer zijn ooc twee ronde gaten, deen int verwelf ende dandere int pavement, ter memorien. Item latende (104v) de voorseyde cappelle ende insghelijcx de keercke, zo gaetmen int cloostere,²⁶⁷ lijdende duer de maniere van eenen pande, zo datmen comt voor eene cappelle, diepe in deerde neder gaende met neghentien trappen, daer Sente Jeronimus zijne penitencie plocht te doen. Ende uuter voorseyder cappelle wat nederwaert dalende, es de sepultuere daer Sente Jeronimus eerst begraven wart;²⁶⁸ recht jeghen over ter slincker handt es ghemaect eenen aultaer daer bij dat de sepultuere es vanden heleghen vadere Eusebius. Scheedende uut deser sepultuere ende oratorie ten clooster waert in gaende, zo comtmen in eene andere cappelle die de eerweerdeghe Helena hadde doen maken ter eeren van Sente Kathelijnen, daer de broeders van Bethleem hauden als nu haren choer ende daer doende den dienst Ons Heeren.²⁶⁹ Item in tijden voorleden dat 't Helich Land in state plach te stane, zo begonstmen altoes te Bethleem alle de ghetijden met ‘Gloria in excelcis’ et cetera zoot hier int lant doet met ‘Deus in adjutorium’ et cetera.²⁷⁰ In dese cappelle es eene zeere goede fonteyne, bij welker eenen inganc staet van eender caveerne, diepe wel xxii trappen, met eenen grooten pilare. Ende recht ter zijde vanden zelven staet eenen aultaer, ghemaect ter eeren vanden innocenten kinderkins die Herodes dede dooden, ende onder den aultaer staet een viercant gat oft eene veinstre ware, daer men duer siet in eene andere caveerne. Ter welker plecken meest alle de onnoosel kinderkins, ghedoot zijnde, in vergadert ende daer tsamen gheworpen worden. Den inganc van deser voornoemder plecken houden de broeders zeer secreet ende bedect, (105r) want als zij eeneghe vreese hebben yet te verliesene oft dat hem de heydenen yet [ne]men zouden, dan vluchten zij tbeste dat zij hebben ter z[elver] plecken. Item van deser cappelle mach men gaen duer de caveerne toot daer Onse Heere gheboren was, zonder van buuten duer de keercke te gane,²⁷¹ ghelijc dat dicwilt wel ghebuert alsser eeneghe heydene inde

265 Jesaja 1:3: ‘Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui’ (De os kent zijn bezitter, en de ezel de kribbe van zijn Heer).

266 D.w.z. de plaats ervan; de kribbe zelf zou zich bevinden in de Santa Maria Maggiore te Rome (Vilnay, 167).

267 Naast het schip van de Geboortekerk bevindt zich het klooster der franciscanen.

268 Zijn gebeente werd later overgebracht naar de Santa Maria Maggiore in Rome (Vilnay, 166).

269 Deze St.Katharinakerk ligt achter het franciscanenklooster en naast het priesterkoor van de Geboortekerk.

270 Ontleend aan Ludolf van Suchem, cap. 37 of aan Jan van Hildesheim, cap. 38. Gloria in exelsis Deo (Eer aan God in den hoge): buiten Bethlehem alleen de openingszin van de lofzang in het zg. onveranderlijke deel van de misliturgie. Deus, in adjutorium meum intende (God kom mij te hulp): Psalm 69:2, tevens de openingszin van de vespers op zondag.

271 Uit Van Ghisteles alleszins nauwkeurige beschrijving blijkt, dat hij op drie verschillende plaatsen in de grot is afgedaald: de eerste maal vanuit het koor van de Geboortekerk tot in de eigenlijke geboortegrot; de tweede maal vanuit het klooster der franciscanen tot bij de graftomben van Hieronymus en Eusebius; de derde keer vanuit de St. Katharinakerk tot bij het memorie-altaar voor de HH. Onnozele Kinderen.

[p. 104]

groote keercke zijn. Ende omme te sprekene vander gheleghentheyt des weechs van Jherusalem toot Bethleem zalmen weten dat zijn vijf diere milen oft daer onttrent, ende den gaenden wech es zeer keyachtich ende steenachtich, maer over beede zijden eist zeer ghenouchelic van lochtinghen, bogaerden, van boomen ende alderande vruchten, als van appelen van garnaten, amandelen, oliven, van fighen, roesboomen ende oec van vele scoonder wijngaerden. Item recht boven Bethleem es de plecke daer Maria de Moeder Ons Heeren sat en ruste met Jhesum haeren ghebenediden Zone, doen Hij ten bevele vanden inghel uut Bethleem ghescheeden was omme te ontgane de persecucie van Herodes ende te reysene te Egipten waert. Ter welker plecken de eerweerdeghe Helena oec eene schoone keercke dede maken, maer es als nu al vervallen ende ghedestrueert. Van danen recht upwaert gaende eene goede recke weechs, zo es de plecke daer dinghel Gods den herdekins bootscipte de gheboorte Ons Heeren, singhende: ‘Gloria in excelcis Deo’, ghelijc daer of staet in devangelie van Sente Luuc in tweeste capittele, welke plecke daer gheheeten es Turris Gregis.²⁷² Daer hadde Helena ooc een clooster (105v) doen maken ter eeren van Maria, dat nu al te nieuten ende ghedestrueert es. Daer bij stont noch eene keercke voortijts ghemaect inde eere van Sente Niclaus, daermen seit dat begraven ligghen twee heleghe, gheleerde, edele vrauwen, de eene Paula ghenaemt ende dandere Eusthocium, discipulerssen van Sente Jeronimus. Daer bij inde valleye was de plecke daer David, jonc zijnde, de schapen wachtende, den leeu ende den beer verwan, also daer af staet ghenoopt int eerste bouc vanden Coninghen int xvii^e capittele.

272 ‘Toren van de kudde’. Zie Gen. 35:21 en Mich. 4:8.