Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(II, 16) [Jerusalem: de heilige plaatsen in en rond de stad]

[N]aer datmen hier alnu beghinnen sal te sprekene vander helegher stede van Jherusalem ende vanden plaetsen daer binnen gheleghen, zo eist van noode omme te bat te begrijpene tghuent dies men daer of scriven sal, datmen eensdeels int generale versta de gheleghenthede vander zelver stede. Hier omme salmen weten dat Jherusalem in tijden voorleden eeneghe deelen van dien tanderen plecken ghestaen hebben dan zij nu doen,¹⁹² want wijlen zo was ende stont den beerch van Syon, de kercke van Sent Jacop daer de Armenij woonen, thuus van Annas, thuus van Caifas ende meer andere plecken alle binnen der stede van Jherusalem, de welke nu daer

192 De hierna volgende gegevens over de verplaatsing van Jerusalems muren kan Zeebout opgediept hebben uit Burchardus, VIII, 4 of rechtstreeks uit diens bron Jacob van Vitry.

[p. 82]

buuten staen. Den beerch van Calvarien, 't Helich Graf ende de plaetsen daer onttrent waren inden zelven tijden buuten der steden ende zijn nu binnen staende. Ende hoe wel de zelve stede eensdeels versedt es zo voorscreven staet, nochtans zijnder vele plecken binnen der zelvere die altoes binnen gheweest hebben, als den tempel van Salamon ende meer andere daer onttrent. Ooc salmen weten dat Jherusalem eene oude stede es, die menich jaer was voor de gheboorte Ons Heeren, hoe (80v) wel dat zij dicwilt ghedestrueert heeft ghesijn, ende staet inden midden vanden conincrijcke van Juda; heeft altoes de hooft stede gheweest vanden zelven conincrijcke. Dese zelve stede was ghefundeert up eene hoochde, van welker hoochde de drie zijden ommerijnct waren met diepen, steilen valleyen. Deerste valleye naer toosten es tdal van Josefat daer alle meinsschen ten uutersten daghe commen zullen voor toordeel Gods.¹⁹³ De tweede valleye zuutwaert es tdal van Helmon; daer rechts jeghens over leit Aseldemach diemen seit Gods ackere.¹⁹⁴ Ende de derde valeye noortwaert en es zo duer diepe niet ende daer an staen de pesinnen der coninghen van ouden tijden.¹⁹⁵ Dese voorseyde stede deelt haer ghenouch met tween hoochden, inden middel met eender cleender neringhen; up deen hoochde staet tclooster van Syon ende den torre David,¹⁹⁶ ende up dander hoochde staet den tempel met zijnen begrijpe. Jherusalem plach te hebbene in tijden voorleden acht poorten, zomen dat wel bevinden mach inden bouc van Jeremias ten derden capittele.¹⁹⁷ Deerste poorte was gheheeten de Poorte van Davit, de welke an tcasteel stont. De tweeste was ghenaemt de Poorte Judicaria oft Poorta Vetus, uuter welker men ghijnc ten beerghe van Calvarien waert. De derde poorte plocht ghenaemt te zijne de Poorte van Effraym, maer nu ter tijt es zoe gheheeten de Poorte van Sente Stevin.¹⁹⁸ De vierde poort plach te heeten Poorta Angelij,¹⁹⁹ die stont up Torente Cedron daer Onse Heere overghinc ten hovekin waert, daer Hij vanden joden in ghevanghen was.²⁰⁰ De vijfste poorte was ghenaemt Poorta Sterquilinij,²⁰¹ de welke (81r) stont ghenouch in dneerste vander stede daer al de vulichede vander zelvere ghemeenlic voor bij loopt. De zeste poorte was gheheeten Poorta Gregis,²⁰² daer eenen steercken torre an plach te stane diemen hiet Turris Nebulosa of Affet die naermaels ghenaemt wart Antonia, den welken zeer langhe jeghen hilt als Titus ende Vespasianus Jherusalem wonnen ende destrueerden.²⁰³ De zevende poorte hietmen Poorta Aurea, de welke plach te dienene omme van buuten inde tempel te commene vanden beerche van Oliveten, over de valleye van Josefat. Ende de achste poorte was ghenaemt de Water Poorte. Dese voornoemde stede plach zeer steerc te zijne ende rontomme om rijnct te ligghene met vruchtbaren beerghen, zonder alleenlic te Jerico waert. Daer zijn de beerghen wat steenachtich ende ghenouch onvruchtbaer, lettel waters hebbende dan datmer van buuten met conduten in brijnct, ende in sisteernen ende putten versamen mach vanden reghene. Heeft oec dese zelve stede in tijden voorleden menigherande namen gheadt; ten sommeghen tijden heeft zoe ghenaemt ghesijn Salem, alzo daer af staet int bouc van Genesis int xiiii^e capittel: de coninc van Salem, Melchisedech, dats Jherusalem, offerde Abraham broot ende wijn. Ooc plach zij gheheeten te wesene Jebus, zomen dat claerlic bevinden mach ten boucke van Josue int xviii^e capittele, ende inden bouc van Judicum ten xix^e capittele. Insghelijcx zo heeft Jherusalem somwijlen ghenaemt ghezijn Luza, zoot blijct inden voornoemden bouc van Genesis int

193 De Kidronvallei.

194 tdal van Helmon: de Hinnomvallei. Aseldemach: Hakeldama (cf. Matth. 27:5-8).

195 Bereikhot Siloam (Birket Silwân), ongeveer waar de Kidronvallei en het Kaasmakersdal (d.i. ‘de derde valeije’) in elkaar overgaan.

196 De citadel met de toren Hippicus.

197 Deze bronvermelding is verkeerd én misleidend. Zij is verkeerd, want niet Jeremias maar Nehemias (cap. 3) biedt een opsomming van Jerusalems poorten; zij is misleidend, want de opsomming is niet overgenomen uit Nehemias, maar uit Poloner, cap. 1. De door Zeebout aangehouden volgorde alsook een viertal van Poloner overgenomen afwijkingen van Nehemias' beschrijving wijzen hierop.

198 In de Byzantijnse periode en in de kruisvaarderstijd werd óók de noordelijke poort aan de uitvalsweg naar Damascus Stefanuspoort genoemd (zie: K. van Spruner: S.O. Europa & Kl. Asien, krt. VII, Jerusalem 1099); tegenwoordig heeft uitsluitend de zg. Leeuwenpoort in de oostelijke muur die naam Stefanuspoort (Vilnay, 143).

199 Enigszins gecorrumpeerd overgenomen uit Poloner; die heeft: porta anguli.

200 De Kidronbeek, ten oosten van de stad; cf. Johannes 18:1.

201 De Mestpoort, in de zuidoosthoek van de wal.

202 De Schapenpoort, in de noordoosthoek.

203 De toren van Hananeel.

[p. 83]

xxxviii^e capittele.²⁰⁴ Plocht oec gheheeten te zijne Bethel, zo als dat blijct int zelve bouc van Genesis int xviii^e capittele.²⁰⁵ Desghelijcx plocht zoe ghenaemt (81v) te zijne in sommeghe tijden Solima, want onder dien name zo wart van Jherusalem ghesproken in eeneghe heydensche historien, als int bouc dat Cornelius Tacitus ghecopuleert ende ghemaect heeft van velen historien, ter plecken daer hij spreect vanden oorspronghe der joden. Oec Juvenael, Marciael maken inghelijcken mencioen van Jherusalem, dat zij plach ghenomt te zine Solima. Item Jherusalem heeft oec ghenaemt ghesijn Jerosolima, zomen dat wel bevint te vele plecken in diverssche evangelien, dat Onse Heere ghijnc ter stede van Jerosolima.²⁰⁶ Item dese voorseyde stede van Jherusalem hoe wel datse dicwilt ghedestrueert heeft ghezijn zo voorseyt es, poorten ende mueren ghevelt, nochtans bleef zij altijts bewoont. Maer ten tijden vanden keysers van Roome de welke waeren ghenaemt Titus ende Vespasianus, onttrent veertich jaer naer dat Onse Heere vanden joden ghecruust was, zo wartse bijden zelven keysers zo zeere ghedestrueert, dat in Jherusalem den eenen steen up den anderen niet en bleef ligghende, ghelijc daer af scrijft Egesippus ende oec Josephus inden bouc vanden Strijden der Joden, onttrent den hende van haren boucken.²⁰⁷ Dit selfde hadde oec gheproffeteert Onze Behouder Jhesus, doen Hij up den heleghen Pallem Sondach te Jherusalem waert quam ende weende als hij de zelve stede ansach, voorsegghende den volcke de plaghen die der steden nakende waren, also daer af ghescreven staet inde evangelie van Sente Matheeus int xxiii^e capittel. Naer dese destructie van Jherusalem, zomen dat wel bevint inden zevenden bouc van Orosyus, zo wart Jherusalem wederomme ghesticht ende up ghemaect teender ander plecken dan zoe plach te stane, ghenouch (82r) daer zij als nu staet, ende dat bij eenen keyser van Roome, ghenaemt Adrianus Elyus, ende deedse toe heeten Elya naer zijnen name.²⁰⁸ De zelve keyser gaf oec bevel datmer gheene joden meer in en zoude laten woonen oft commen, maer consenteerde datter kerstenen in woonen zouden.²⁰⁹ Noch tsindert diere tijt heeft Jherusalem menichwaerf ghedestrueert ghesijn van diversschen nacien van volcke, zo dat nu ter tijt, al eist dat zoe wel ghenouch bewoont es, men niet vele bescheets daer an en vindt van poorten noch mueren. Ende omme te sprekene vander grootte van Jherusalem, zo machse als nu groot zijn zeere der ghelijcke van Cortrijcke in Vlaendren, zonder de voor-boughen. Oec es te wetene, datmen ghemeenlic te Jherusalem in comt van Jaffa waert an twesthende, ende den beerch van Syon metter keercke van Sente Salvator daer thuus van Caifas plach te stane, ende de kercke vanden Inghelen daer thuus van Annas wijlen stont, staen ghenouch int zuude vander zelver stede, hoe wel de kercke vanden Inghelen wat vanden oosten heeft, welverstaende dat den beerch van Syon met desen voorseyden keercken omtrent twee boochschoten buuten der stede staen. Item tcasteel vanden Pisanen, twelc plach te heetene tcasteel van Davit, staet int weste vander steden, te wetene alsomen in comt. De keercke van Sent Jacop, daer Sentjacob de meerder onthooft was, die staet onttrent den halven weghe, tusschen den voorseyden casteele ende den beerghe van Syon. Voort int oeste van Jherusalem zo staet den tempel diemen seit den tempel van Salemon, niet datten Salamon dede maken, maer es den zelven tempel Salamons tempel ghenaemt, omme dat hij ghenouch ter (82v) zelver plecken staet daer den tempel Salamons stont, ooc omme dat hij ghenouch ghemaect es naer tfaultson dat Salamoens tempel was;²¹⁰

204 Onjuist: het is Gen. 35:6. Zie voorts aant. II, 333 en 334.

205 Onjuist: het is te vinden in Josue 18:13. Zie voorts aant. II, 333 en 334.

206 Dit bericht over de oude benamingen Solima en Jerosolima is ontleend aan Tortelli, Commentaria de Orthographia, s.v. Solyma en s.v. Hierosolyma. Ook de verwijzingen naar Tacitus (t.w. Historiae, V, 2), Juvenalis (t.w. Satura, VI, 544), Martialis (t.w. Epigrammata, VII, 55) en naar de evangeliën zijn daar allemaal te vinden.

207 Maar Eugesippus spreekt nergens over de verwoesting van Jerusalem, enkel (in zijn slotzin) over de citadel die was gebouwd om de Romeinen te weerstaan. Wél is ze beschreven bij Flavius Josephus, De bello Judaico, VII.

208 Orosius, Historiarum adversus paganos libri septem, VII, 14.

209 Eveneens uit Orosius, VII, 14.

210 Bedoeld is de huidige Omar-‘moskee’; cf. Tvoyage II, 58 (f.149v-150r).

[p. 84]

achter den tempel, buuter steden over tdal van Josefat, staet den beerch van Oliveten. Ende ghenouch an tnoorthende vander steden zo staet den heleghen beerch van Calvarien metten tempel des Helichs Graefs, in zulker wijs dat den zelven beerch nu binnen der stede leyt zo voorseit es, eensdeels an thoochste hende vander steden. Dits ghenouch int corte ghestelt de gheleghenthede der helegher steden van Jherusalem.