Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(II, 10)

[D]us voor bij seilende vele diverssche dorpen ende behuusde steden, zo comt men teender plecken, ooc up de zee ligghende, nu ter tijt Sur ghenaemt, ter welker plecken plocht een vermaerde stede te stane, gheheeten Tyrus, die de heydenen als nu heeten Saraphenda, de welke eerst ghemaect was, zo Nicolaus de Lyera seit¹⁰⁹ up tiende capittele sboucx Genesis, van eenen man ooc ghenaemt Tyrus, zone van Jaffet die Noes zone was. Maer Justinus Abreviator Trogi Pompey in zijnen xviii^en bouc seit dat de stede van Tyrus was ghesticht ende eerst ghemaect tjaer te vooren eer Troeyen, de groote ende de vermaerde (66r) stede, ghedestrueert wart,¹¹⁰ twelke langhe daer naer gheweest zoude hebben, ende naer dat Jaffet of Tyrus, zijn zone was, leefden. Dese voorseyde stede plach oec te zijne de hooft stede van eenen conincrijcke, zomen dat claer verstaen mach ten derden boucke vanden Coninghen int v^e capittele, daer dat staet dat de coninc Saelmon vriendscip ende allianche maecte metten coninc van Tyrus, doe ghenaemt Yran, de welke coninc ooc overheere was vander stede van Sydon. Ter voornoemder stede plach te stane den stoel van eenen eerdsbisscopdomme, onder hem hebbende vele andere bisscop-

109 Een vergissing van de schrijver. Nicolaus van Lyra geeft op Gen.10:12 enkel deze commentaar: ‘Et tyras, a quo nominati sunt thraces’. Zeebouts mededeling is echter ontleend aan hetzij Willem van Tyrus, XIII, 1: ‘Certum est (...) quod Tyras septimus filiorum Japhet, filii Noe, hanc urbem condiderit (...)’, hetzij aan Burchardus, II, 5: ‘Civitas Tyrus dicitur a Thiras, filio Iaphet, constructa post diluvium’.

110 Slordige lezing van Justinus, XVIII, 3, 4-5: ‘Phoenices (...) Tyron urbem ante annum Trojanae cladis condiderunt’.

[p. 68]

dommen, zomen dat wel bevinden mach ten registere vanden bisscopdommen der kerstenheit.¹¹¹ Men seit voor waer dat int land van beloften gheen steercker stede en plochte te stane,¹¹² ghemerct dat zoe in ouden tijden plocht rontomme int water te ligghene ende een heylandekin te wesen, maer als de coninc Allexander daer int land quam ende hij de zelve stede beleit hadde ende niet ghewinnen en conste, zo vervulde hij den aerm vander zee,¹¹³ ende vereende ende versaemde de voorseyde stede ende tvaste land, zoot oynt zindert toot up den dach van hedent bleven es, zomen daer af breedere bescheet vindt in Historia Scolastica in Eidram.¹¹⁴ Ende hoe wel dat al terre ferme an een versaemt es ende den aerme vander zee vervult, nochtans zo bleef de voorseyde stede onsprekelicken steerc, want de zijde vander stede die te lande waert stont, was drie vault dobbel bemuert met steercken, dicken mueren, deen hoogher dan dandere, zo dat de hoochste de nederste bescudden mochten met schieten ende weerpen, ende up elc hende vanden (66v) muere vander stede die jeghens dlant stont, was een steerc casteel dat gheheel den muer bescudde, datmer nieuwers bij en mochte, in zulker wijs dat niet moghelic ghezijn en hadde de voorseyde stede te winnene, ten hadde ghedaen de plaghe Gods mids den sonden die onder de kerstenen rengneerden. Daer es ooc alzo vele kerstens bloets ghesturdt vanden heydenen voor tghelove ende alzo vele maertelaers ghestorven, als in eeneghe plecke vanden lande van over zee, zomen dat breedere bevinden zoude in Historia Ecclesiastica ten achsten boucke int derde capittel.¹¹⁵ Men seit ooc dat ter zelver plecken Origenus, de leeraer ende priester, begraven gheweest heeft,¹¹⁶ van wiens boucken vele int Latijne ghetranslateert heeft de heleghe leeraer Sent Jeronimus. Oec zeitmen dat ter zelver plecken Agenor gheboren was, de welke twee zonen hadde, deen hiet Caminus die naerderhand maecte de stede van Theben in Griecken, ende dander hiet Fenis, de welke maecte Fenissen.¹¹⁷ Inghelijcken seitmen dat ter stede van Tyrus eerst de Lattinsche lettren vonden waren.¹¹⁸ Item men leest in Justino Abreviatore Trogii Pompey tzijnen viii^en boucke,¹¹⁹ dat tanderen tijden ghebuert es inde stede van Sur, datter up eenen tijt zo vele slaven in waren, dat zij ghemeenlic over een droughen up eenen ghenomden nacht elken zijnen meester doot te slane ende te vermoordene, twelke meest also zijt upstelden vulquam. Onder dander wasser een slave die zo groote compassie hadde up zijnen meester ende up zijnen zone, dat hijse niet ghedooden en conde, maer namse ghevanghen ende leise (67r) vaste in eene camere uuten weghe, ende wilde sien wat vanden voorseyden upsette gheschien zoude. Dese moort aldus ghebuert zijnde, corts daer naer zo versaemden alle de slaven, middel souckende omme de stede te houdene van haers selfs handen, ende worden te rade dat zij een hooft ende eenen prince maken zouden dien zij alle zouden obedieren, maer en constens niet eens gheworden, want elc wilde de beste wesen; uut dien slotense weder alle ghemeenlic, dat de ghone prince wesen zoude zonder faulte, die tsanderdaeghs eerst de zonne uuten oesten up zoude sien rijsen ende die groeten. Tsanderdaeghs zo ghebuerdet dat alle de slaven tielic up waren, hopende elc deerste te zijne die de zonne zoude sien up gaen, ende saghen alle zeer sceerpelic ten oosten waert, maer de slave die zijnen meestere noch levende hadde, bij rade vanden zelven zijnen meestere, sach altoes ten westen waert daer af hij vanden anderen slaven bespodt was. Nochtans was hij deerste die de zonne vernam raey-

111 Cf. aant. II, 83. Ook leest men bij Willem van Tyrus, XI, 17 en XIII, 1 dat deze plaats veertien bisdommen onder zich had.

112 Willem van Tyrus, XIII, 5.

113 Alexander de Grote verbond 333-332 v.Chr. het eiland waarop Tyrus lag, met het vasteland d.m.v. een dijk, de Agger Alexandri.

114 Van een ‘breedere bescheet’ is bij Petrus Comestor evenwel geen sprake! In diens Hist. Scholastica, Liber Esther, luidt het: ‘Tunc injectis aggeribus, Tyrum fecit continentem, id est cum prius esset insula, fecit eam conterminiam terrae, qua vastata Gazam obsedit’ (P.L. 198, kol. 1496).

115 Bedoeld is: Eusebius, Hist. Eccl., VIII, 7 (P.G. 20, kol. 755).

116 Willem van Tyrus, XIII, 1; Burchardus, II, 5 en Eugesippus, 993.

117 Nl. Willem van Tyrus, XIII, 1.

118 Opnieuw Willem van Tyrus, XIII, 1.

119 Het verhaal over de slavenopstand staat bij Justinus Abreviator Trogi Pompei niet in diens achtste, maar achttiende boek (XVIII, 3, 6-19). Zeebout geeft in de hier volgende passage een getrouwe navertelling ervan, afgezien van één bijzonderheid die wellicht hem als geestelijke onwelgevallig was; zie de volgende aantekening.

[p. 69]

ende jeghens de hooghe ghestichten vander stede van Sur. Als de andere slaven dat saghen, zo en wildense niet ghelooven dat hijt uut hem zelven dede ende wilden doot slaen, hij en moeste zegghen wie hem dien raed ghegheven hadde, want hemlieden dochte dat zulke subtijlheit uut zijnen zinnen niet en zoude moghen commen, ende beloofden hem alle ghemeenlic, wilde hij zegghen wie hem den raed ghegheven hadde, zij en zouden niet dooden noch mesdoen. Bijden welken de voorseyde slave gheen schoonder daer up en sach, hij en moeste de waerheit zegghen, ende kende dat zijn meestere (67v) ende zijns meesters zone noch levende waeren, ende dat hij bij zijns meesters raed dit voorscreven ghedaen hadde. Als dit alle de slaven verstonden, zo ghebuerdet dat zij deden voort bringhen den meester vander voorseyder slave, die ghenaemt was Straton, de welke bij ghemeenen accoorde zelve prince vander stede ghecoren wart, ende dat omme dieswille dat de slaven doen eerst bekenden, dat gheen slavich oft simpel verstant den edelen ende vryen verstannessen en waren te ghelijckene. Item Justinus seit dat als de coninc Allexander de voorseyde stede ghewonnen hadde, dat hij doen doodde ende verjaechde alle de lieden vander stede,¹²⁰ zonder alleene tgheslachte vanden voorseyden Straton; die liet hij alle te live, want Allexander en wilde niet dat die schoone, steercke stede zoude bliven bewoont van zulken volcke wiens ouders zo vylain fait ghecommiteert hadden inder zelve stede. Ooc zo betoocht men onttrent twee boochscoten buuten der steden eene plecke, daer eene schoone keercke plocht te stane vanden kerstenen, ghemaect inde eere van Sente Salvatores, maer nu ter tijt es zoe al vervallen. Men seit dat Onse Heere Jhesus dicwilt daer hadde gheploghen te predicken up eenen grooten steen die daer plach te ligghene, den welken nu ter tijt daer niet en es, maer leyt te Venegen in Sente Maerxc kercke in een zij cappelle.¹²¹ Ter welker zelver plecken ghebuerde dat tvraukin riep naer Ons Heeren predicacie: ‘Beatus venter qui te portavit’, zo dat wel ghetuucht staet in d'Evangelie van Sente Lucas ten xii^en capittele. Ende al eist datter nu ter tijt gheen keercke en staet, nochtans zo heeftmen daer de voorseyde plecke in grooter estimacie. Men seit dat de plecke daer de kercke plach te stane eeuwelic groen es (68r) ende datter nemmermeer stof oft sant up en waeyt, ghelijct wel doet up andere plecken daer rontomme gheleghen, ende bij desen voorseyt commet dat de voorseyde plaetse devotelic ghevisenteert werdt, alzo wel oft bat vanden heydenen als vanden kerstenen.¹²² Item als men van Sur vertrect, ghenouch zuutwaert vander plaetsen daer de voorseyde kercke plocht te stane, zo comt men an eene plaetse, daermen vindt drie costelicke putten van levenden water, zeere

120 Bij Justinus, XVIII, 3, 18 staat echter: ‘Itaque Alexander Magnus (...) expugnata eorum urbe, omnes, qui proelio superfuerant, ob memoriam veteris caedis crucibus adfixit’.

121 Overgenomen uit Eugesippus, kol. 993.

122 De mededeling in deze zin is ontleend aan Burchardus, II, 6.

[p. 70]

alle dat landt daer onttrent gheleghen, ende die schoone ende costelicke bogaerden, lochtinghen ende canamelen, dat zijn suker pijpen die daer onttrent in grooter abondancien wassen, ooc van allen anderen fruyten ende ligommenen diemen dincken mach, zo dat de heere van Sur alle jaere besorghen moet den souldaen vanden proffijten vander vorseider plaetsen hondert dusent seraffen, dat zijn ducaten, vrijs ghelts.¹²⁴ Men seit daer al ghemeenlic dat die (68v) plecke ghenaemt es puteus aquarum vivencium que fluunt inpetu de Libano, ghelijc daer of mencioen maect Salamon in Canticis Canticorum.¹²⁵

124 Wellicht ontleend aan Burchardus, II, 4: ‘Deducuntur autem aque iste per totam planiciem Tyri, et rigantur inde iardini, orti, vinee, calamelle, que in magna quantitate crescunt ibidem, de quibus dominus Tyri recipit reditus valde magnos’.

125 Hooglied 4:15: ‘Fons hortorum: puteus aquarum viventium, quae fluunt impetu de Libano’. Het is het huidige Râs el 'Ain, een groep bronnen die met een indrukwekkend stelsel van aquaducten en waterleidingen Tyrus en andere kustplaatsen van water voorzag (Cramer, aant. 22, 37). Hs. Namen (f 71r) heeft nog de volgende slotzin, die in de twee andere hss. én de boekuitgave ontbreekt: ‘Dese putten staen ontrent een half mile vander stede Tyrus’.