Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(I, 6) [De oosterse christenen]

(36v) [N]aer dat hier vooren wat gheseyt es vanden onderscheede der heydenen, zo sal hier naer ooc wat ghescreven werden vanden onderscheede der kerstenen, die inden landen van over zee woonende zijn van ouden tijden¹⁰²; ende hoe wel datmen ghemeenlic de kerstenen van over zee noumt kerstenen vander sintueren,¹⁰³ nochtans hebbense andere particuliere namen, discorderende van zekeren pointen int gheloove, zeere diversch in haerlieder houffeninghe, ende finalic zijn alle meest hereticij, levende onder tribuut van diversschen princen, de welke hier toe bracht zijn bij vele valssche leeraers, als Arrius, Apolinaris, Eutises, Nestorenus, Sabeul,¹⁰⁴ ende meer andere te lanc om scriven. Eerst zijnder Griecken, der welker zijn twee manieren nochtans zij al een gheloove hebben: deene zijn Griecken in Griecken woonende die nu meest alle ghesubjugiert zijn onder den grooten Torck, ende dandere zijn Griecken meest woonende onder de juerisdictie vanden souldaen, hemlieden disperselic houdende, ghenaemt Suriani. Daer zijn ooc jacopitij, Copti of jacobini. Noch eene maniere van kerstenen esser, diemen seit Indiani oft Abassini, ende zijn ghemeenlic alle die woonende (37r) zijn onder den pape Jan. Daer zijn noch andere kerstenen diemen seit maroniten, meest woonende tsamen inde beerghen van Libano. Oec zijnder kerstenen Armenij, ende es een conincrijc, maer nu meest ghesubjugiert vanden conijnc van Perssen; inghelijcken kerstenen Jorganij, dwelc oec een conincrijc es. Daer zijn ooc noch kerstenen nestorenij, vanden welken niet vele te scrivene en es, mids dat zij zo grootelicx ende valsschelic dolende zijn, als ombehoorlic ende onnuttelic haerlieder dolinghen te verhalene ende scrivene. Ende daer zijn noch vele andere kerstenen, vanden welken ooc gheenen nood en es te scrivene, mids dat zij directelic houden der Griecken gheloove, als Magrellij, Abgasij, Asianij, Sercassij, Valaky, Servy, Bulgarij, Russij, ende meer andere te lanc om scriven. Ende omme dieswille dat deser voorseyder kerstenen dolinghen zo groot zijn, zo en es niet oorboorlic noch van gheenen noode, alle de pointen ende articlen die zij houden ende sustineren te verhalene of scrivene, maer alleene eeneghe pointen zonder meer, bijden welken men haerlieder dolinghen beseffen mach, Gode danckende dat Hij ons bij zijnder gracien perfect verstant verleent heeft, daer bij wij commen moghen ter eewegher blijsscap up dat wij willen. Item inden eersten zijnder Griecken diemen seit Suria-

102 De gegevens in dit capittel over de oosterse christenen zijn gebaseerd op Jacob van Vitry, Hist. Orient. (cap. 74-79) en - waarschijnlijk - op Jan van Mandeville (kol. 14-15). Alleen de berichten over de Abessijnse christenen zijn uit andere bron afkomstig; Jan van Hildesheim, Hist. Trium Regum (passim) zal de berichtgever zijn geweest.

103 Oudtijds de benaming der christenen in Egypte. Zij werden Centurini genoemd ‘quia cingulum portant latum(...) per quod recognoscuntur ab aliis’ (Du Cange, s.v. Christiani de cinctura).

104 De ketterijen van Arius, Apollinaris, Eutyches en Nestorius (3^e, 4^e, 5^e eeuw) betreffen alle de vraag of Christus enkel een goddelijke, enkel een menselijke, of tegelijk een goddelijke én menselijke natuur bezat. Deze laatste opvatting is de officiële leer van de kerk. Sabellius (3^e eeuw) verkondigde een als ketters beschouwde uitleg van het mysterie der H. Drievuldigheid.

[p. 32]

nij,¹⁰⁵ zo vooren gheseyt es, die daer van ouden tijden, als dlant vanden kerstenen ghedomineert was, bleven zijn woonende onder trybuut, ende houden al directelic de usancien ende manieren vanden heydenen, ende tgheloeve vanden Griecken, ende useren voor huerlieder ghemeene (37v) sprake Arabiaensche tale. Maer onder de gheleerde ende in haerlieder diensten useren zij Griecsche sprake. Dese Surianij zijn ghemeenlic frissche, wel gheleedde, vleeschachteghe mannen, zeer ghehaert, alle baert draghende zo de Griecken, inde welke zij wonderlicke groote ghenouchte ende hoverdije maken, schijnende oft de vromichede der mannen inde baerden gheleghen ware, maer van haerlieder live en zijn zij niet vroom, noch ooc ter oorloghen bequame maer recht ydonne omme landneerijnghe te antierne, slavene ende coopmanschepe te doene; den kerstenen vanden gheloeve der Keercken van Roome zeere hatende ende lichtelic bedrieghende, als zij den heydenen daer zij onder up ghewassen zijn, lief ende dienste zouden moghen doen. Zijn meest alle in condicien ende natueren diefachtich, bedrieghelic, lueghenachtich, zeere gheveinst ende valsch, lettel rouckende wat zij doen oft angaen, moghense goet ende ghelt ghecrijghen. Hare priesters, daer gheheeten papaes, zijn alle ghehuwet, welke vrauwen daer voor de eerbaerste ende meeste gherecommandeert zijn. Zij doen alle haerlieder diensten inde kercken zo de principale Griecken; van simpelen fornicacien en makense gheen sonde, alzo langhe als gheen van beeden den zijden ghehuwet en zijn.¹⁰⁶ Zij en plaghen niet te ghedooghene dat eeneghe priesters van onsen gheloeve up haerlieder aultaren messe deden, maer tzint dat zij ghedomineert hebben gheweest van diversschen princen, zo moeten zijt ghedooghen, ende alst zo ghebuert, al eer zij weder daer up messe oft dienst doen willen, zo moeten alle de aultaren ende plecken daer onttrent schoone gheschuert (38r) ende ghewasschen zijn, zegghende dat onse priesters niet weerdich en zijn up hare aultaren eeneghen dienst te doene. Item voort zo houdense eene usancie, dat zo wanneer eeneghe vrauwen gheraken huus te haudene met eeneghen kerstenen van onzen gheloeve, zo alst dicwilt ghebuert mids dat zij van simpeler fornicacien gheen sonde en maken, ende wij kerstenen oec lettel daer up achten dwelc God betere, ende dat de Griecken vele ghedomineert zijn van diversschen heeren zo voorseyt es, ende vele van kerstenen heerschepen als Cypers, Candien, Roodes, Syoo, Modon, Courfou ende meer andere plecken te lanc om noumen, ende deen onder dandere woonen, als dan zulcdaneghe vrauwen hare priesters te biechten gaen, zo en connense gheen absolucie ghecrighen, ghemeerct dat zij onslieden als verwaten houden, zij en moeten beloven haerlieder boelen eenen zekeren tijt alle daghe schade te doene van eender cleender somme zo zijs eens werden, ende dat belovende zijn zij gheabsolveert; dit en helen vele vrauwen zelve niet jeghens haerlieder boelen. Item alle dese voorseyde Griecken met grooter serimonien verwaten alle jare onsen heleghen vadere den paus, al tclergijt, ende alle de ghone die houden dat tgheloeve der Roomscher Keercken goet ende rechtveerdelic ghefundeert es, ende als zij yement ghecrighen connen van onzen gheloeve die haerlieder gheloeve an nemen wilt, dien doepense noch eens, zegghende onslieder doopsel valsch ende van gheender weerdden zijnde.¹⁰⁷ Zij en informeren niet alleene haerlieder volc dat zij gheen zonde en doen den kerstenen van onsen gheloeve te bedrieghene, maer (38v) zegghen ende instruerense dat zij Gode daer mede lief

105 Hiermee zijn, blijkens het vervolg, bedoeld de Grieks-katholieken van de oude Antiocheense kerk, die later volledig gebyzantiniseerd werd en dus ook het Grieks als liturgische taal aanvaardde.

106 Men mag hier wellicht denken aan de omstandigheid dat na 1054 een huwelijk met een latijnse gelovige verboden was (Fortescue, OEC, 95).

107 De oosterse kerk handhaafde hierbij het standpunt uit de vroege christentijd, dat degene die door een ketterse bedienaar gedoopt was en zich later wilde bekeren, overgedoopt moest worden (De Jong, I,116-117).

[p. 33]

doen. En maken oec gheen sonde van wouckere ende symonien, maer vercoopen also wel tgheestelic goed als andere officien oft beneficien, dwelc hemlieden al goet dijnct.¹⁰⁸ Dese voorseyde Griecken houden eene dolinghe, zegghende dat de Heleghe Geest niet en procedeert vanden Zone, maer alleene vanden Vadere.¹⁰⁹ Zij maken tsacrament inde stede vander ostien met gheheven broode¹¹⁰ ende ghevent den jonghen kinderen van eenen jare. Zij useren daer ooc zo wanneer eeneghe persoonen ziec ende cranc zijn de welke woonen in plecken verre vander keercken, datmen zulken persoonen tsacrament gheeft in eeneghe proper bussen oft doesen mede thuuswaert te draghene, ten fijne, waert dat zij aestelic bestaen worden eermen om eenen priestere ghelopen conste, dat zij dan tsacrament zelve nutten moghen, ende in onslieder sacrament en hebbense gheen gheloeve. Alle Witte Donderdaghe zo consacrerense hare sacramenten daer zij alle tjaer overe de ziecke mede communieren ende andere rechten gheven, zegghende dat datte vele meerder cracht heeft, dan datmen up andere tijden consacreert.¹¹¹ Des sondaeghs voor der messen useren zij ghewijdt broot te makene, elken een sticxkin deelende ende zegghen dat dat es dlichaem vander Maecht Maria zomen int sacrament nut tlichaem Ons Heeren.¹¹² Oec hebben zij eene usancie, dat zij den saterdach zeere vieren ende eeren bicans zo de joden doen ende heten dan altoes vleesch, ende en vasten den zelven saterdach nemmermeer dan up den Paeschavont.¹¹³ Voort zo houdense eene wonderlicke dolinghe, ende zegghen dat gheen (39r) vaghevier en es,¹¹⁴ maer als de meinsschen steerven, varen ten eenen of ten anderen, onghejugiert finalic ter blijschepen noch ter droufheyt, maer zullen daer af verbeyden toordeel oft jugement ten uutersten daghe, bijden welken zij gheene diensten en doen over hare dooden. Dese voorseyde draghen hemlieden alleens van habillementen zo de Moeren ende heydenen doen, maer an thooft draghen zij ghewonden eene blauwe dwale zo de heydenen doen eene witte, ende gorden hemlieden meest met eender blauwer dwalen. Daer zijn ooc jacopiti, jacobini of Copty, dwelc al een secte es,¹¹⁵ die inghelijcken wonderlicke dolinghen hebben, alle woonende dispers, verscheeden onder trybuyt van diversschen princen, maer meest onder den souldaen. Ende houden eenen patriaerke die zij intituleren van Allexandrien¹¹⁶ ende obedyeren zo wij onsen heleghen vadere den paus van Roome doen. Dese zijn ghenouch wel gheleedde mannen, zeer vleesachtich, vrauwelic van al haerlieder wesene ende niet vroom voor tlijf, hemlieden draghende van habillementen zo de heydenen doen, maer draghen up thooft blauwe dwalen ende gorden hem oec meest met blauwen dwalen. Zij hebben eeuwelic thooft gheschoren ende wat den baert boven, maer onder latensen wassen zo de Mooren ende heydenen doen. Dese haten ooc den kerstenen van onzen gheloove maer niet in zulker wijs als de Griecken doen, ende zijn zeere invidieus up de Griecken. Zij useren ghemeenlic Arabiaensche sprake ende ooc Caldeeusche sprake,¹¹⁷ dat zij (39v) Lattijn heeten; haerlieder priesters, dyaken ende subdyaken zijn alle ghehuwet ende maken oec tsacrament van ghehevenen broede zo de Griecken doen, maer en houden in Gode van hemelrijcke maer eene natuere wesende,¹¹⁸ ende in teeckene van dien, als zij cruussen maken in haerlieder diensten oft in anderen seremonien, zo en maken zij die maer met eenen vinghere. Item zij communieren ooc de jonghe, nieuboren kinderen,¹¹⁹ zo zij doen den ouden lieden. Zij hebben

108 Elke patriarch moest zijn benoeming door de sultan met een enorm geldbedrag betalen. Daartoe verkocht hij alle kerkelijke beneficiën aan zijn bisschoppen en priesters ‘and so the taint of Simony (...) has been for centuries one of the characteristic marks of the Orthodox Church’ (Fortescue, OEC, 242).

109 Deze kwestie van het Filioque was een der grootste dogmatische geschillen tussen de oosterse en de westerse kerk. Na het concilie van Toledo (589) bevatte de geloofsbelijdenis de formulering: ‘Credo (...) et in Spiritum Sanctum (...) qui ex Patre Filioque procedit’. In de 7^e eeuw begon men echter in de Griekse kerk aan de voortkomst uit de Zoon te twijfelen, en in 1054 was een van haar belangrijkste grieven dat het ‘Filioque’ inmiddels óók in het symbolum was opgenomen.

110 Het gebruik van ongedesemd brood beschouwden de Grieken als volstrekt onchristelijk, een terugkeer tot Joods bijgeloof ‘because the Jews keep their Passover with it’ (Fortescue, OEC, 178).

111 Het betreft hier de bereiding van het chrisma, jaarlijks op donderdag voor Pasen (Fortescue, OEC 284-285 en 425-426).

112 Onjuist. De priester snijdt tijdens het zesde gedeelte van de liturgie (de bereiding van de offergaven) weliswaar een stukje van het brood af ter ere van Maria, maar transsubstantiatie door epiclesis is hierop niet van toepassing (Fortescue, OEC, 413 e.v.).

113 Het vasten op zaterdag werd als joods bijgeloof beschouwd (Fortescue, OEC, 95, 153, 178).

114 Niet zo verwonderlijk; het westerse geloofspunt omtrent een Purgatorium dateert immers uit de periode na het schisma van 1054.

115 De benaming Jacobini schijnt bij verscheidene schrijvers als synoniem voor Jacobiti gebruikt te zijn (Du Cange, s.v. Jacobitae) en Zeebout heeft ook in dezen gewoon zijn berichtgever, Jacob van Vitry, kunnen navolgen. Ook de vereenzelviging van jacobieten met Kopten is begrijpelijk: beide richtingen belijden een nagenoeg identiek monofysitisch christendom en na het concilie van Florence (1438-1439) bestond zelfs een (kortstondige) unie tussen de twee kerken. De Kopten volgen evenwel de Alexandrijnse liturgie, de jacobieten die van Antiochië (Fortescue, LEC, 247, 343-344).

116 Dit geldt alleen voor de Koptische christenen (Fortescue, LEC, 255). De jacobitische patriarch zetelt officieel in Antiochië (Fortescue, LEC, 328-329).

117 Een andere (thans verouderde) benaming voor West-Aramees. De liturgische taal der Kopten is het Koptisch; die der jacobieten het West-Syrisch dialect (Fortescue, LEC, 328).

118 Nl. enkel de goddelijke natuur.

119 Daartoe doopt de priester zijn vinger in de geconsacreerde wijn en bevochtigt ermee de lippen van het kind (Fortescue, LEC, 279).

[p. 34]

ooc in haerlieder statuten, zo wanneer dat zij te biechten gaen, dan en vertooghense hemlieden niet alleene den priesters in biechten zonder meer zo wij kerstenen doen, maer gaen oec in haerlieder cameren oft secreet, ende daer makense een groot vier daer zij in weerpen vele wel rieckende cruuden, als wierooc, lingnum alowe, persomygo ende zulke cruden, ende biechten hemlieden ooc zo bijden viere ligghende alleene jeghens Gode met wonderlicken serimonien die zij daer toe houden.¹²⁰ Ende zegghen dat haerlieder sonden metten roocke wech vlieghen voor daenschijn Gods, want gheen dijnc Gode bequamer en es dan offerande met viere ende wel rieckende ruecken, zo hemlieden dat de oude vrienden Gods ten voorledenen tijden in vele misterien wel ghetoocht hebben. Noch houden dese voorseyde eene groote dolinghe, want hoe wel zij hem doopen, nochtans besnijden zij hemlieden zo de joden ende heydenen doen. Ende ooc bernen zij hemlieden ghemeenlic met gloeyenden ysers, als zij jonghe kinderen ende eer zij ghedoopt zijn, zekere teeckenen als cruussen oft ander lijcteeckenen up haerlieder lijf, eeneghe up hare beenen, up hare aermen, (40r) andere voor tvoorhooft of up de lenderen, maer zijn zeere cleene teeckenen zo dat mense nauwe gheware werden en zoude diet niet en wiste. Item dese voorseyde jacobinij houden eene usancie, zo wanneer zij haerlieder solempnele messen ende Gods diensten doen, dat zij altijts huerer drie ghelijc anden aultaer staen, ende dat ter eeren vanden drie coninghen, die zij in grooter weerden houden, ende als zij zijnghen inden dienst Gods in haerlieder keercken, dan esser twee of drie die hebben viercandtte stocxkins inde rechter hand, lanc eenen voet ende breet onttrent drie vingheren, van harten haute stijf ghebacken, daer zijlieden up cloppen met cleenen hamerkins, dwelke clijnct oft bellen waren, daer de andere haren sanc up houden, dat al te soete ende melodieus es om hooren. Dese zouden ooc lichtelic onse kerstenen bedrieghen om den heydenen te ghelievene. Oec zijnder andere kerstenen diemen noumt Abassinen, ende zijn onder den pape Jan, woonende onder diverssche conijncrijcken in Ethyopen ende in Nubien, diemen al heedt Indianen, ende hoe wel dat zij niet teenegader zwart gheboren en zijn, nochtans also saen als zij wat oud werden, zo warden zij zwart vanden zonneschijne mids dat de zonne daer zo groote cracht gheeft, maer en es zulke zwarthede niet als de Sarasijnen hebben, dat zijn de Moorjanen. Dese persoonen schijnen zeer goet van levene ende zijn cleene van leden, dorre van vleessche ende vrauwelic, cleene van spraken, eeuwelic meest baervoets loopende, zeere aerbeydende boven maten, cleen van theeren, zeere lettel ghebaerdt ende ghehaert; zij zijn zeer hart ende steerc (40v) van complectien, wonderlicken vroom voor dlijf, ghelijcken ghenouch in vele pointen den jacopiten. Zij maken tsacrament oec van ghehevenen broede, zij communieren hare jonghe kinderen, ende in hare diensten zo staen zij ooc huerer drie anden aultaer te samen, ter eeren vanden drien coninghen die zij wonderlicken zeere eeren ende in grooter reverencien houden mids dat zij uut hueren lande waren.¹²¹ Maer doen hare seremonien, also wel leecke als priesters oft cleercken, al singhende over hoop ende al springhende de handen te gader slaende, meest alle stocken in haerlieder hand houdende, met zo grooten aerbeyde, dat hadden de zommeghe gheen stocken in haerlieder handen daer zij hem up rusten, zij zouden ter eerden vallen. Huseren ooc in alle hare diensten vele wierooc vaten,

120 Dit merkwaardige gebruik van de thuisbiecht met wierook schijnt na de twaalfde eeuw verdwenen te zijn (Fortescue, LEC, 240-242).

121 De grote verering der Abessijnse christenen voor de drie koningen memoreert Jan van Hildesheim, Hist. Trium Regum, o.a. cap. 45. De mening dat zij uit Ethiopië afkomstig waren, kon men baseren op Psalm 67:30-32 en 71:9-10 (Vulgaat).

[p. 35]

de welke al behanghen zijn met cleenen bellekins, ende zegghen dat wierooc ende wel rieckende ruecken Gode zeere bequame zijn. Dese antieren meer onslieder kercken dan eenich van al den anderen kerstenen doen die te Jherusalem zijn, ende hemlieden dijnct oec dat onze manieren ende seremonien de beste ende rechtveerdichste zijn, maer zijn inder waerheyt zo plomp dat zij daer gheen smake in en hebben. Sij houden boven allen duechden soberhede ende abstinencie voor de meeste weldaet, zo dat zij dicwilt vasten twee oft drie daghen zonder heten of drincken,¹²² ende haerlieder priesters ende gheestelicke persoonen die vasten altoes van Pallem sondaghe toot Paessche daghe, zonder lettel hetens of drinckens zaken die lijf ontfaen hebben, zo dat zij dicwilt danof steerven, ende meenen dat zij (41r) daer bij groote verdiente hebben bij Onzen Heere; ende hoe wel dat zij ghedoopt zijn, nochtans zo besnijden zij hem zo de joden ende heydenen doen, maer zegghen dat zij datte niet en doen ter causen vanden doopsel, nemaer ter reverencien van Christus die besneden was. Oec hare priesters ende religieusen zijn alle gheteeckent metten viere met drien sneden, deene commende van boven up thooft toot up tipkin vander neuse, dander twee sneden commen over elke zijde vanden caken even lanc toot den ooghen nedercommende. Daer esser oec vele gheteeckent metten viere up de caken, up den nuese oft up andere plecken daert hemlieden ghelieft. Daer zijn ooc onder den pape Jan provincien die al haer volc onder hemlieden gheboren teeckenen metten viere, omme dat zij over kerstenen bekent zijn zouden. Noch zijnder andere nacien die hem teeckenen metten viere over beede de zijden vanden ooghen omme dat tbloet hemlieden ande ooghen niet commen en zoude, oft anders metter grooter hitten zouden lichtelic blent werden. Dese voorseyde Indianen hebben groote previlegen al heydenessen duere, want waer zij commen oft gaen en betalen nieuwers gheen trybuut noch tol. Draghen altoes een cruusse anden hals oft inde handt in wat plecken zij commen, ende zijn van abituacien zeer aermelic int ghemeene. De priesters draghen vele manieren van mantels van zwarten substancien oft heycken waren, achter met cappen zo de portegalloisen doen, ende draghen alle an thooft blauwe dwalen ghewimpelt, ende anden hals, recht om sien oft ghewimpsel ware van vrauwen. Dese draghen lettel minnen ten heydenen waert, (41v) en passender niet veel up ende steller hemlieden dicwilt jeghen in ghevechte. Noch esser eene maniere van kerstenen diemen seyt Armenij, ende hebben een landscip up hem zelven; plaghen in voorledenen tijden coninghen te hebbene die vele scoender strijden ende victorien jeghens den heydenen gheadt hebben, mids hulpen vanden Tarters diemen seit Mongales. Dese hebben twee reysen bij ghemeenen accoorde van alden lande in voorledenen tijden hemlieden ghestelt onder de obediencie der Keercken van Roome,¹²³ ende haerlieder coninc heeft tweewaerf de croone ontfanghen van onsen heleghen vadere den paus,¹²⁴ maer altijts gheenen tijt gheduert met dat zij altoes weder ghevallen zijn in haerlieder dolinghen, daer zij als noch hedent sdaeghs inne zijn, nu meest alle ghedomineert vanden coninc van Perssen ende ooc eeneghe deelen vanden Torck, zo dat zij nu woonen onder trybuyt. Dit zijn wel ghecnochte mannen, niet vanden meesten maer middelbaer, zeer groot van baerden, zwart van hare, al ongheschoren, want boven alle saken zij in reverencien houden personen die groot ghebaerdt zijn. Item inden tijden dat Godefroet van Buillon metgaders ve-

122 Evenals de Kopten hadden de Abessijnse christenen 141 uiterst strenge vastendagen per jaar (Fortescue, LEC, 287).

123 Nl. van 629 tot 645 en van 1199 tot 1441. In beide perioden aanvaardden ze Romes veroordeling van hun monofysitisme (Fortescue, LEC, 414-415).

124 De werkelijkheid was anders. Leo, heerser over het met Rome geünieerde Klein-Armenië, ontving in 1199 een kroon van paus Celestinus III. Toen de Oost-Romeinse keizer Alexios III dit vernam, zond hij op zijn beurt een kroon, met de uitnodiging liever orthodox te worden. Leo schijnt ook deze andere kroon in zijn bezit te hebben gehouden, maar bleef met Rome geünieerd (Fortescue, LEC, 389).

[p. 36]

len anderen princen van onzer zijden van over zee conquesteerden t'Helich Landt, de heleghe stede van Jherusalem ende vele andere landen daer onttrent, daer af de cruusvaert ende reyse eerst ghepredict was bij eenen persoon ghenaemt Piere Larmite¹²⁵ int jaer ons Heeren duustvijf ende neghentich, daer zo vele schoender duechden ende vruchten af quamen zomen dat breedere beseffen ende ghevoelen mach int lesen zijnder istorien - vergave God, datter noch een Godefroet ware - so ghebuerdet als Anthiossen ghewonnen was, (42r) dat Boudewijn van Builloen vertrac uuten eere met menichte van volcke, dland conquesterende over alle zijden toot up de riviere van Heufrates, de welke een vanden vieren principalen rivieren es der weerelt, commende uuten eerdschen paradijse, zomen seit.¹²⁶ Die ghepasseert zijnde, ende vele plaetssen ende lands daer overe ghewonnen ende inghenomen hebbende, onder dandere wan eene machteghe ende groote stede Edijssen oft Rohes ghenaemt, vander welker de voorseyde Baudewijn hem grave maecte ende es als noch een graefscip.¹²⁷ Dus daer int landt zijnde, bij groeten oorloghen die hij daghelicx sustineerde up de heydenen over alle zijden, wart zo veraermt dat hij nauwe zijn volc van wapenen onderhouden en conste. Bijden welken hij te rade wart te huwene ande dochter van eenen prince van Armenien,¹²⁸ heere van eender steden ghenaemt Miletenen niet verde van Rohes oft Edijssen, die zeer rijc was, met welker dochtere hij vele ghelts ghecreech, dwelc niet langhe en duerde, ende vant hem vlues int zelve dangier daer hij te voren in was. Omme uuten welken te commene, de zelve Baudewijn merckende ende wel wetende dat boven alle saken de Armenien in fame houden persoonen met gheschoornen baerden zo voorseit es, vant hem eens onvoorsien bij zijnen zweer, heere van Miletenen. Daer zijnde zo quamen an hem alle de capitainen onder hem wesende, ende begheerden betalinghe van hem thebbene oft dat hij hemlieden gave den pant die hij voor de somme belooft hadde. De zweer dat hoorende, vraechde wat pande het was; Baudewijn fingierde hem niet gheerne dat zegghende (42v) maer metter neerenster bede van zijnen zweer zeydet hem hoe dat hij belooft hadde zijnen capitainen ende den ghemeenen volcke van wapenen betalinghe te doene binnen eenen zekeren daghe die als nu leden es, oft zijnen baert af te scheerne ende dien hemlieden te ghevene tzijnder grooter scoffiericheden ende nemmermeer baert te moghen draghene voor hij hemlieden de voorseyde somme betaelt zoude hebben. Als de heere van Miletenen, Baudewijns zweer, dat hoorde wart zeere verwondert, vermalendijdde den tijt dat hij hem zijnder dochtere ghegheven hadde, zegghende: ‘Nu zal ic, mijn dochtere ende al mijn gheslachte eeuwelic onteert zijn’ met velen anderen blasfamacien naer haerlieder manieren. Maer emmer daer wart zo verre tusschen ghesproken vander eender ende der ander zijden, dat de heere van Miletenen verandwoordde de somme zelve te betaelne binnen eenen zekeren tijde. Dies moeste Baudewijn beloven bij grooten eeden nemmermeer naer dien dach zijnen baert te bezwaerne, dwelc hij dede, ende vertrac zo te Edijssen oft Rohes waert bij zijnen wive, wel voorsien van ghelde. Dus eist te meerckene dat de baerden daer zeere in eeren ghehouden zijn zo vooren gheseyt es. Dese voorseyde Armeni hebben eenen patriaerke als noch, dien zij noumen catholicum, ende woont ghemeenlic te Jherusalem,¹²⁹ den welken zij obedieren zo wij onsen heleghen vadere den paus doen. Alle hare priesters ende religieusen draghen groote, ronde crunen met lan-

125 De befaamde kruisvaartprediker Pierre l'ermite.

126 De opvatting dat Nijl, Ganges, Tigris en Eufraat hun oorsprong vinden in het midden van het aards paradijs heeft Zeebout kunnen lezen bij o.a. Isidorus, Petrus Comestor, Nicolaus van Lyra, Vincentius van Beauvais en Pierre d'Ailly. Laatstgenoemde wordt in Tvoyage VII,1 (waar Zeebout op deze kwestie terugkomt) als autoriteit in dezen aangehaald.

127 Onjuist: de stad Edessa - haar Arabische naam is Rohâ; tegenwoordig heet ze Urfa - werd al in 1144 door de sultan van Aleppo heroverd.

128 Bedoeld is de Armeense vorst Gaveras of Gabriël onder wiens gezag ook de stad Melitene of Malatya viel. Boudewijn van Bouillon huwde met diens dochter Morfia of Morsia in 1102. Dat de bruidsschat een belangrijk motief tot deze verbintenis was, heeft Zeebouts berichtgever, Willem van Tyrus (X, 24) expressis verbis vermeld. Ook het verhaal dat Zeebout hierna vertelt (de list van Boudewijn om aan soldij voor zijn leger te komen) heeft hij gehaald uit Willem van Tyrus (XI, 11).

129 De katholikos-patriarch zetelde eigenlijk te Echmiadzin (Armenië); in Jerusalem verbleef enkel een Armeense bisschop. In Tvoyage, II, 17 zegt Zeebout opnieuw dat de katholikos in Jerusalem verbleef.

[p. 37]

ghen loocken van hare an beede zijden hanghende. De leecke persoonen hebben viercandtte crunen in manieren van cruussen, ooc met langhen loocken van hare rontomme hanghende, niement uuteghesteken, ende zijn zeer (43r) vrome mannen ende goede lieden van oorloghen, wel schietende metten handboghe, ende hebben een zonderlinghe ghescrifte ende eene zonderlinghe sprake, maer de Slavoenen die verstaense ghenouch.¹³⁰ Dese

130 Een zonderlinge opmerking, maar misschien zo te verstaan, dat zij enkel betrekking heeft op de liturgie: het Grieks als verbindende factor tussen het Kerkslavisch (met zijn bijbelvertaling en vertalingen van andere kerkelijke geschriften uit het Grieks) en het Armeens (dat veel kerkelijke woorden aan het Grieks schijnt te hebben ontleend).

[p. 38]

vroom voor dlijf, zeer hoverdich van herten, uutnemende zeere ghebaerdt. De priesters draghen ronde crunen, de leecke viercandtte crunen zo de Armenen doen, ende zijn oec zeere goede lieden van oorloghen, zo dat mense van allen den princen daer onttrent in oorloghen begheert; haerlieder vrauwen antieren also wel de oorloghe als de mannen. Houden Sent Jooris in grooter eeren ende weerdicheden, zegghende dat zij bij Sent Jooris eerst ten gheloeve brocht waren.¹³⁶ Waer zij reysen of trecken inder heydenen landen, trecken altoes met hoepen ende cudden, voor hemlieden voerende eenen openen wimpel metter figueren van Sent Jooris daer in. Te Jherusalem commen zij zonder trybuut ende met openen banieren zonder eenich empeschement.¹³⁷ Zij hebben eene propere sprake, maer useren Griecsche lettren; haten alle onse kerstenen vander obediencie der Kercken van Roome zo de Griecken doen, ende boven maten haten zij den Armeni, twelc haer naeste ghebueren zijn zo vooren gheseit es. In alle hare godlike diensten useren zij Griecsche sprake,¹³⁸ ende houden al gheheel der Griecscher usancie ende wet. Draghen hemlieden van abituacien, zommeghe zo de Griecken, andere zo de Persanen, eeneghe zo de Tarters ende oec eeneghe zo de Rossen, met mutskins ghevoedert up thooft, ghegordt met breeden riemen, ende alle meest draghende ghebreidde caussen van diversschen colueren. Inden landen van over zee zijn noch eene maniere van kerstenen, diemen heedt maronijten, wonende inde beerghen van Lybano in grooten ghetale onder de jurisdictie vanden souldaen, ende alle trybuut ghevende. (44v) Dese plaghen wonderlicken zeere te doolne int gheloove, daer zij te diverssche stonden uutghebracht zijn, weder in ghevallen,¹³⁹ ende als nu corts bijder voorsienicheyt Gods bij eenen broeder Griffoen, observant, gheboren van Curtrijcke, langhe gardijn gheweest te Jherusalem in Montesyon, de welke Arabiaenssche sprake ende ghescrifte conste, teenegader ghebracht zijn uuten zelven dolinghen toot onslieder gheloeve ende ter obediencien der Keercken van Roome,¹⁴⁰ ende hebben eenen patriaerke up hem zelven, ghestelt van ons helichs vaders spaus weghen, houdende als nu alle de manieren ende seremonien in hare diensten zo onse priesters doen, maer useren Caldeessche sprake in hare diensten, ende in huere ghemeene sprake userense Arabiske sprake. Welke voorseyde meest zijn aerme, onsiene persoonen, hemlieden alle draghende zo de heydenen, ende principalic zo de Arabianen, met rooden hoeden up thooft, blauwe dwalen daer rontomme ghewonden, thooft gheschoren ende alle met baerden. Dese zijn wel vroom voor dlijf, wel schietende metten handboghe, ende waer zij gaen achter lande draghen altoes eene symetare, dats een zweert, eene taerge, gheschut ende handboghe. Zijn ooc zeere aerbeidende, steerc van complectien ende sober van teeren. Daer es noch een ander secte die hem oec zegghen kerstenen, ende zijn ghenaemt nestoreni, woonende meest in India ende in Perssen, de welke zijn de meeste hereticij diemen vindt,¹⁴¹ in zulker wijs dat zij onder alle kerstenen van over zee versteken zijn zo de joden onder onslieden. Dese maken tsacrament oec van ghehevenen broede, ende communieren alle ghemeenlike¹⁴² (45r) huere jonghe kinderen, useren in hare godlijke diensten Caldeessche lettren ende sprake, ende voor haer ghemeene sprake userense zulke sprake als men inden landen daer zij woonen useert, mids dat zij alle verscheeden ende dispers woonen. Dese ongheloeveghe houden dat de Maecht Maria moeder was van Cristus als meinssche,

136 De Georgiërs schijnen in de 4^e eeuw tot het christendom bekeerd te zijn (Fortescue, OEC 17-18).

137 Blijkbaar overgenomen uit Jacob van Vitry, Hist. Orient. (cap. 79): ‘Quotiescumque Dominicum Sepulchrum visitaturi peregre adveniunt, absque tributo aliquo cum erectis vexillis civitatem sanctam ingrediuntur’.

138 Onjuist: hun liturgische taal is het Georgisch (Fortescue, OEC, 304).

139 De maronieten waren monotheletisch: zij erkenden in Christus maar één (goddelijke) wil en één (goddelijke) bron van kracht. Vanaf de tijd der kruistochten onderhielden zij betrekkingen met de Latijnse kerk. De blijvende geünieerdheid met Rome bestaat echter pas sinds de 16^e eeuw (Fortescue, LEC, 209-212; De Jong, II, 238 en III, 406).

140 De Vlaamse franciscaan Griphon, professor theologiae te Parijs, werd door Sixtus III naar het oosten gestuurd om de Grieks-katholieken en de maronieten tot Rome te bekeren. Calixtus III benoemde hem tot patriarch van de oosterse kerk. Hij is gestorven in 1475 en, zoals in Tvoyage V, 5 is meegedeeld, begraven in Famagousta op Cyprus (Cf. Zedler, s.v. Griphon).

141 De nestorianen, die de goddelijke natuur van Christus ontkennen, werden in 489 verdreven uit Edessa. Ze predikten hun leer in Perzië, later tot in China en India toe. Sinds de 13^e eeuw is hun aanhang snel geslonken (Fortescue, LEC, 86, 113, 379).

142 Hier wellicht op te vatten als ‘gezamenlijk’. De nestorianen dopen nl. een aantal kinderen tegelijk; een afzonderlijke doop is niet toegestaan. Daarop volgt, evenals bij de Kopten en Armeniërs, de toediening van de heilige communie door bevochtiging van de lippen der kinderen (Fortescue, LEC, 156-157).

[p. 39]

maer niet als God. Vele andere valssche pointen ende dolinghen zijn zij houdende diemen niet en behoort te verhaelne, nuttelic noch oorbuerlic te reputeerne. Item hoe differente ende diverssche gheloeven de kerstenen van over zee houdende zijn, ende hoe groote dolinghen zij hebben, nochtans zijn zij alle ghedoopt ende gheloeven in Onsen Heere, ghecruust, ghestorven ende verresen, ende inden domsdaghe, ende houden alle Onzer Liever Vrauwen moeder ende maecht zijnde ende blivende.