Petrarca in de Nederlandse letterkunde

[p. 265]

V. Petrarca in de letterkunde en kritiek van omstreeks 1800-1880

Ook de stof van dit hoofdstuk is heel gemengd. Eerst citeer ik uit de poëzie van verschillende dichters, wier opvattingen omtrent Petrarca de geest van de Romantiek weerspiegelen. Sommigen, b.v. Bilderdijk, leggen de nadruk op het patriottische element in zijn werk, vooral in verband met de canzone: Italia mia, - anderen weer verbinden hun ideeën over de tragische lotsbestemming van de dichter aan de zanger van Laura.

De oudste beoefenaars van onze literatuurgeschiedenis, zoals Van Kampen, erkennen Petrarca's betekenis voor de poëzie. Dikwijls ontwerpen zij een idealistisch beeld van de dichter en Laura, waarbij soms een religieuze tendens tot uiting komt. In de kringen der officieele wetenschap staat Petrarca tussen 1800 en 1850 in hoog aanzien: de classici waardeeren hem, omdat hij het gezag van Aristoteles door dat van Plato vervangen heeft en ook het bondgenootschap van letteren en wijsbegeerte - een klassiek ideaal, dat in de Middeleeuwen verloren was gegaan - herstellen wilde.

De periode van 1850-1880 munt over het algemeen niet uit door een onbevangen oordeel over Petrarca. Naast de godsdienstige, vaderlandse en huislijke poëzie van die tijd is weinig plaats voor de etherische mystiek van het Canzoniere. Daar komt bij, dat men ook de kunstenaar dikwijls van het standpunt der burgerlijke moraal beschouwt. Zelfs Potgieter vervalt in deze fout. Bij anderen, b.v. Huet, zijn de opvattingen weer te verstandelijk. Er spreekt gemis aan psychologisch inzicht en aesthetische intuïtie uit de wijze, waarop men de tekortkomingen in Petrarca's leven beoordeelt. Sommige deprecieerende uitspraken over de waarachtigheid van zijn liefde en de vastheid van zijn karakter stammen uit de werken van Duitse geleerden, Voigt, Geiger, Koerting, aan wie men overigens een schat van kennis omtrent de dichter en de wording van het Humanisme te danken heeft. Vosmaer is de enige auteur, die een hoog en nobel beeld van Petrarca vormt.

Het laatste deel van het hoofdstuk biedt een overzicht van de tijdschriftartikelen. Zij tonen de weerslag van de stromingen, die zich in het negentiende-eeuwse geestesleven openbaren. Dank zij De Sade en latere schrijvers weet men nu veel details over Petrarca en spreekt b.v. van zijn verhouding tot Rienzi en Boccaccio. Verschillende anecdoten blijken bekend, die dikwijls aan bepaalde Epistolae ontleend zijn. Het opstel van Meyer is vooral gewijd aan Petrarca als dichter van het Canzoniere. Ter Borg vestigt de aandacht op het ‘autobiografische’ werk De contemptu mundi. Een studie van Mr. van Walree behandelt Petrarca in zijn betekenis voor Latiniteit en Humanisme. Andere artikelen zijn van meer lyrische aard: de auteurs schilderen de lotgevallen van Petrarca en Laura voor een deel naar eigen fantasie. Als voorbeeld van deze groep noem ik de schets van Ds. Van Eyk. Aparte vermelding verdient een heel goede studie van Kok, die in 1871 tevens actualiteit bezat in verband met de gebeurtenissen in Italië.

[p. 266]

Aan het hoofd van de negentiende-eeuwse dichters staat, ook hier, Bilderdijk. In zijn omvangrijk oeuvre wordt Petrarca meer dan eens genoemd.¹⁾ Enkele gedichten bevatten een paar verzen over de Italiaanse poëet, terwijl men ook wel citaten uit het Canzoniere als motto aantreft. Bovendien bewerkt Bilderdijk bepaalde versregels uit Petrarca en verder heeft hij één sonnet in zijn geheel vertaald, namelijk Son. 317: I' vo piangendo i miei passati tempi, onder de titel: Zielzucht, (XII, p. 237):²⁾

'k Beschrei met diep gevoel mijn doorgehotste dagen,

Aan sterfelijke zucht beklaaglijk toegewijd;

De vleuglen, my verleend, maar nimmer uitgeslagen;

En 't voorbeeld dat ik gaf aan heel mijn levenstijd.

Gy die mijn zonde aanschouwt, zie thands mijn zelfmishagen,

Onsterflyke Oppermacht die ook genadig zijt!

Red de afgedwaalde ziel by 't jamm'rend hartverknagen,

Vervul het geen ze ontbeert en siddringvol belijdt.

Ja, leefde ik steeds in storm en wisselzieke baren,

Geef me in voleinden koers een kalme en stille ree',

En zij na 't woest gegolf mijn afscheid nog in vreê;

Reik me in deze avondstond, zoo lang me uw gunst wil sparen,

Uw hand, en zij my 't uur van mijne ontbinding zoet!

Gy weet, geene andre hoop heeft plaats in mijn gemoed.

Huygens heeft ditzelfde sonnet vertaald.³⁾ De Hollandse dichters moeten hierin iets gevoeld hebben, dat sterker tot hen sprak dan Petrarca's liefdeklachten: zonde-bewustzijn, inkeer, godsvertrouwen. A.S. Kok heeft de aesthetische waarde van beider vertaling vergeleken. Zijn conclusie is:

In enkele opzichten staat Bilderdijks vertaling boven die van Huygens. Dat doorgehotste echter is een leelijk woord, voor het eenvoudige passati, dat door Huygens beter met afgeleefde wordt weergegeven. Ook is dat ‘sterfelijke zucht’ uit den tweeden regel niet te verdedigen; in het oorspronkelijke staat heel duidelijk, dat de dichter zijn vervlogen dagen aan een aardsche liefde had gewijd. De laatste regel van Huygens wint het ver van dien van Bilderdijk.⁴⁾

Er is een tweede kwestie, waarbij de namen Huygens en Bilderdijk opnieuw

1) Ik citeer volgens De dichtwerken van Bilderdijk, uitgeg. door Da Costa, Haarlem 1856-1859.

2) Oorspronkelijk verschenen in Rotsgalmen, Leiden 1824, dl. I, p. 114.

3) Zie boven, p. 125. Mogelijk is Bilderdijk's aandacht op dit sonnet gevestigd door de vertalingen van Huygens, wiens ‘Koren-bloemen’ hij in die tijd bestudeerde.

4) A.S. Kok, Van dichters en schrijvers. Studiën en schetsen van Nederlandsche letterkunde, Culemborg [1899], dl. II, p. 65. (Vgl. reeds: Noord en Zuid, 1893, p. 54).

[p. 267]

te zamen vermeld moeten worden in verband met Petrarca's poëzie. Huygens heeft aan het slot van zijn Dagh-werck enige verzen verzameld, waarin Petrarca Laura's dood bezingt, - verzen, die voor Huygens op zijn ‘Sterre’ toepaslijk waren, (zie p. 122). Toen Bilderdijk zijn aantekeningen bij Huygens' Koren-bloemen bewerkte, heeft hij de geciteerde fragmenten uit het Canzoniere tot één geheel verbonden en hier een Nederlandse vertaling van gegeven. Zo ontstond het volgende gedicht:

Ik stamelde: ô mijn droeve en al te loome dagen!

En meer; wanneer ik haar met lachjens om den mond

By 't blinkend zielental op starren zag gedragen;

Voor my te vroeg, eilaas! voor haar, ter rechter stond,

In 't Vaderland gekeerd, als star der starrentransen,

Nu ze eer de scheemring viel der naderende nacht,

De dagreis, haar bestemd, ten einde had gebracht.

De wareld was vervuld, doorflonkerd met heur glansen,

Als God, om 's Hemels zwerk te sieren met heur gloed,

Haar weder tot zich nam, zijn eigen wettig goed.

Dit bleef van al die hoop waarvan mijn boezem gloeide

My droeve, neêrgestort in 't hartverscheurendst leed!

En nu zy me is ontroofd, door wie mijn dichtaâr vloeide,

(Zy, 't hoogste en middelpunt van wat ik dacht of deed!)

Wat, wat vermag ik meer, dan 's Hoogsten wil' te zwijgen,
Om door godvruchte troost mijn jammer te overstijgen?

Want wat is d' Echtgenoot op aarde een wreeder smart,

Dan dat zijn weêrhelft hem wordt afgescheurd van 't hart!

Naar het Italiaansch van Petrarcha. (XIV, p. 457).¹⁾

Het is een gevaarlijk experiment, op dergelijke wijze losse fragmenten tot één geheel te verenigen.²⁾ Deze verzen hebben Bilderdijk overigens niet geïnspireerd tot het vertalen van sonnetten of canzonen aan Laura gewijd. De geest van Petrarca's liefdeslyriek beantwoordt niet aan gevoelens in Bilderdijk zelf, die meer ‘verlustiging’ vindt in de erotische poëzie van Anacreon, Propertius, Ovidius of Janus Secundus. Toch is er één zijde van Petrarca's dichterschap, die hem evenals de religieuze trek getroffen heeft en wel het patriottische element. Hij heeft bewondering gehad voor de beroemde canzone: Italia mia....³⁾ Het voorbericht van een zijner bundels⁴⁾ besluit hij met de volgende passage (XV, p. 214-215):

1) De beide laatste regels gaan niet op Petrarca terug, maar zijn de vertaling van een Grieks citaat, dat men eveneens bij Huygens aantreft. Het gedicht van Bilderdijk was oorspronkelijk opgenomen in: C. Huygens Koren-bloemen, met ophelderende aanteekeningen van Mr. W. Bilderdijk, Leiden 1824-1825, dl. V, p. 204.

2) Ook Potgieter wijst hierop in zijn aantekeningen bij Gedroomd Paardrijden. Zie beneden, p. 306.

3) Canz. 16: Italia mia, ben che 'l parlar sia indarno.

4) Krekelzangen, Rotterdam 1822-1823.

[p. 268]

Ik van mijnen kant neem afscheid van dit Boekdeeltjen met de volgende woorden van Petrarcha, voor zoo verr' de aanmaning daar in vervat, plaats kan vinden:

Canzone, io t'ammonisco

Che tua ragion cortesemente dica;
Perchè fra gente altera ir ti convene;
E le voglie son piene
Già de l'usanza pessima ed antica,
Del ver sempre inimica.¹⁾
Proverai tua ventura
Fra magnanimi pochi a chi 'l ben piace:
Dî lor, chi m'assicura?²⁾

Bilderdijk voorziet de verzen van een vertaling:

Wees gewaarschouwd, ô mijn lied!

Spreek beleefd, op heusche tonen,
Dat men d'inhoud moog verschoonen

Dien gy aan uw lezers biedt.

Denk, voor wie gy op gaat treden:

Lieden op hun wijsheid stout,

In den waarheidshaat veroud,

Die geen oorsprong nam van heden.

Zwak is 't hoopjen, klein 't getal,

(Maar van d'echten geest gedreven,
Laat u dit vertrouwen geven!)

Dat u wel ontfangen zal.

De Nederlandse dichter weet, dat zijn poëzie bij velen gehaat moet zijn: ‘fra gente altera ir ti convene.’ Hij heeft het oog op zijn landgenoten, die de ‘tijdgeest’ dienen. De verzen van Petrarca worden dus met een bepaalde tendens en pro domo geciteerd.

Elders kiest hij enige regels uit dezelfde canzone als motto boven zijn gedicht: Zucht der bejammering (XII, p. 243):

Non è questo il terren ch' i' toccai pria?

Non è questo il mio nido,

Ove nudrito fui sì dolcemente?

Non è questa la patria in ch' io mi fido,

Madre benigna e pia,

Che copre l'un e l'altro mio parente?³⁾

1) Lees: nemica.

2) Canz. 16, vs. 113-121. De slotregel van Petrarca: ‘I' vo gridando: Pace, pace, pace’ heeft Bilderdijk weggelaten. Deze past hier niet in het verband.

3) Canz. 16, vs. 81-86.

[p. 269]

Er bestaat inderdaad een punt van overeenkomst tussen de canzone van Petrarca en het gedicht van Bilderdijk. Beide dichters geven uiting aan hun smart, dat zij hun vaderland, zo vurig bemind, aan de rand van de afgrond weten. Bilderdijk heeft het motief echter geheel in calvinistische geest ontwikkeld. Ik citeer een passage uit Zucht der bejammering, waar een echo klinkt van deze Italiaanse verzen:

...... Mijn God, is dit ons Nederland?

Neen, 't is die grond niet meer dien 'k eens zoo teder drukte,
Voor wien ik jamm'ren leed en wien ik lauwren plukte.
Die vrijplaats van op de aard vervolgde deugd: die grond
Waaraan me en Vaadren bloed en dankbre zucht verbond;
Wiens moederlijke schoot by 't Ouderlijk gebeente
Het mijne ontfangen moest in 't zelfde grafgesteente,
En waar ik henen snelde om mijne ontbonden asch
Te leevren aan den plek die me altijd heilig was! (XII, p. 245).

Hier heeft Bilderdijk dus Petrarca's patriottische gevoelens aan zijn persoonlijke overtuiging op godsdienstig gebied verbonden. Nog meer gedichten van Bilderdijk hebben een citaat uit Petrarca's werk tot motto. Boven Uitzicht op mijn dood (XII, p. 367) staat de Latijnse versregel:

Vivendo simul morimur, rapimurque manendo.¹⁾

Zinstaal (XIII, p. 423) heeft een spreuk uit de Trionfo della Eternità:

Oh felice colui che trova il guado
Di questo alpestro e rapido torrente,
Ch 'a nome Vita, ch'a molti è si a grado.²⁾

Men vindt deze gedachte en ditzelfde beeld terug in de volgende verzen uit Bilderdijk's gedicht:

Gelukkig! die in 's levens woesten vloed

Waar velen zich zoo roekloos in behagen,

Het standpunt vindt voor d' ongewissen voet,

Als storm en stroom de golven afwaarts jagen.

Ook Het Noorden (XIV, p. 148) wordt ingeleid door een paar regels van Petrarca:

Quel vago impallidir che 'l dolce viso
D'un amoroso neve ricoperse. -³⁾

In dit gedicht verheerlijkt Bilderdijk de geest van het Noorden tegenover die van het Zuiden: de Noordse vrouwen, met haar ‘albasten konen’ zouden haar

1) Dit aforisme komt voor bij Petrarca in Ep. Metr. I, 1. Poëmata, p. 375.

2) Trionfo della Eternità, vs. 46-48. Lees vs. 48: c' ha nome vita e a molti è si a grado.

3) Son. 98, vs. 1-2. De tekst van Petrarca heeft in vs 1: ‘..che 'l dolce riso’ en in vs 2: ‘d'un' amorosa nebbia ..’

[p. 270]

zusters uit het Zuiden in kuisheid overtreffen. De Italiaanse verzen hebben weinig met Bilderdijk's gedicht te maken en zijn hier ook minder goed gekozen, omdat juist het gelaat van een Zuidelijke vrouw Petrarca deze woorden heeft geïnspireerd.

Anders staat het met Bilderdijk's gedicht Toekomst (XIV, p. 185). Als motto prijkt hier een viertal verzen uit één der canzonen van Petrarca:

Il tempo passa e l'ore son si pronte
A fornir il viaggio,
Ch'assai spazio non aggio
Pur a pensar com' io corro alla morte.¹⁾

Bilderdijk heeft deze gedachte als volgt weergegeven:

De Tyd vliegt ijlend om en de uren loopen af,

Te snel om voor de reis het noodigst te bezorgen:

Waar blijft me een oogwenk dat ik denken kan aan 't graf?

Hij belijdt het besef van zijn zonden en spreekt zijn vertrouwen op de Heiland uit. Ook hier legt Bilderdijk dus de nadruk op het religieuze element in Petrarca's verzen, hoewel de genoemde canzone feitelijk een liefdesklacht is.

Verder herinnert hij in twee van zijn gedichten aan de Italiaanse zanger. Daar is zijn pleidooi voor de taal: Het Hollandsch. (VIII, p. 145). Als men verstandig kiest, mag men onze taal ook verrijken met wat men geleerd heeft van grote, buitenlandse dichters:

Zoek de koets der Zanggodessen

Waar zy woestaardy ontvloôn;

In des Tybers stroomcypressen!

By Vaucluses minnetoon!

Geeft, geeft daar uw boezem over

Aan die zoete melody: etc. (VIII, p. 146).²⁾

Ook is er nog het gedicht Aan Koning Lodewyk. By zyn verblyf in Italie.³⁾ De aanhef luidt:

Gy, wien uit warme Zuiderlucht

Die Maroos wieg omsuist,

De toon waarin Petrarcha zucht,
En Tassoos daavrend krijgsgerucht

Door hart en aders bruist: etc. (XII, p. 181).

Bilderdijk noemt Petrarca hier in zijn kwaliteit van minnedichter.³⁾ Toch bewij-

1) Canz. 4: Sì è debile il filo a cui s'attene, vs. 17-20.

2) In dl. XV op p. 352 geciteerd ter inleiding van Bilderdijk's vertaalde poëzie.

3) Misschien bevat de regel: ‘De toon waarin Petrarcha zucht’ een herinnering aan de inzet van het Canzoniere:

Voi ch' ascoltate in rime sparse il suono

di quei sospiri etc. (Son. 1, vs. 1-2).

3) Misschien bevat de regel: ‘De toon waarin Petrarcha zucht’ een herinnering aan de inzet van het Canzoniere:

Voi ch' ascoltate in rime sparse il suono

di quei sospiri etc. (Son. 1, vs. 1-2).

[p. 271]

zen de bovenvermelde vertaling van Son. 317 en de geciteerde plaatsen, dat hij meer belangstelling voor de religieuze trekken van het Canzoniere bezit, getuige het feit, dat sommige verzen van Petrarca het uitgangspunt vormen voor godsdienstige ontboezemingen.

In Bilderdijk's letterkundige verhandelingen wordt een enkele keer over Petrarca gesproken, maar zonder dat een dergelijke plaats bizondere betekenis heeft.¹⁾ In zijn berijmde bewerking van Spieghel's Hertspiegel ontbreken de verzen, waarin deze de verdiensten van de dichter constateert, (zie p. 80).

Men mag vaststellen, dat Bilderdijk Petrarca niet om zijn liefdeslyriek bewonderd heeft: hij voelt zich echter aangetrokken tot bepaalde religieuze elementen uit diens verzen en blijkens een paar citaten uit Canz. 16: Italia mia...., misschien ook tot de patriottische trekken in de dichter.

Cornelis Loots herinnert in zijn gedicht Afscheid aan de roemruchtige kroning van Petrarca. Hij zelf zegt de lier vaarwel en betreurt het feit, dat de poëten eens de hoogste gunst genoten hebben, terwijl men nu de kunstenaars met minachting voorbijgaat. Eén der strofen luidt:

Noch was de onwetendheid Itaalje niet ontvloden,

Toen Rome d'eerekrans drukte op Petrarca's hoofd;

Thans, daar zich 't dweepend volk verlicht waant als de goden,

Wordt, door verachting, 't vuur der Barden uitgedoofd.²⁾

Ook in een ander gedicht noemt Loots Petrarca, namelijk in Onafhankelijkheid. Als een echt Romanticus spreekt hij over de vrijheid, waar de dichter niet buiten kan. Er volgen beschouwingen over Tasso en zijn positie aan het hof. De ware dichter kan men evenmin binden als ‘den zwaai der winden’:

Wat raakt hem smaak of stijl van Duitscher, Gauler, Brit?
't Is de onafhankelijkheid, de rots waarop hij zit:
En stijgend niet van daar, om hooger zich te zengen,
Laat hij zich niet te laag, naar dompige oorden brengen.
En slaat met Ossian, aan Schotlands neevlig strand,
De lier zoo schoon als klonk zij in Petrarchaas hand.³⁾

Deze plaatsen bewijzen niet met zekerheid, dat Loots bekend geweest is met Petrarca's poëzie, maar de Italiaanse zanger vertegenwoordigt voor hem een vaag, doch zeer hoog ideaal van dichterschap.

Een zelfde standpunt neemt Helmers in. Zijn bewondering voor Petrarca vertolkt hij in de lierzang De dichter, waarin eveneens de figuur van de ideale dichter

1) In de achtste bijlage van zijn prijsvraag-verhandeling: Onderzoek of de dichtkunst en welsprekendheid verband met de wijsbegeerte hebben? Werken van de Maatschappij der Nederl. Letterk. Leiden, dl. VI, 1783.

2) Corn. Loots, Gedichten, Amsterdam 1816-1817, dl. IV, p. 196.

3) Nagelaten gedichten, Amsterdam 1855, dl. II, p. 7.

[p. 272]

wordt bezongen. Helmers ziet hem toegerust met alle edele gaven, die de Romantici in de kunstenaar liefhebben. Zijn ode wordt ingeleid door een geestdriftige beschrijving van Petrarca's dichterkroning, waaruit ik een paar fragmenten citeer:

Door 't trapplend hengstgespan, in 't blank gareel geslagen,
Wordt, op een zegekar, een jongling omgedragen,

En naar het Kapitool gevoerd.

......................

Voor wien is 't, dat hier duizend zielen

Als voor een hooger wezen knielen?

Wie is de godheid van deez' dag?

Het hoofd des Raads drukt hem een' krans van lauwerblâren,
Terwijl elks lofzang klinkt, op zilverwitte haren,

En huldigt hem met diep ontzag.

Het is Petrarcha, de eer en luister

Van 't schoon Itaalje, Phebus zoon:

Hij schopt de onwetendheid in 't duister,

En voert de Dichtkunst weêr op d'elpenbeenen troon.

Juich, Menschdom! juich! ge ontvangt weêr 't leven.

Een Dichter heeft den nacht verdreven

Der domheid, die u eeuwen trof.

Een Dichter doet zijn stem 't verbasterd menschdom hooren!
Deugd, wetenschappen, smaak en kunsten zijn herboren;

Zing, aarde! zing des Dichters lof.¹⁾

Deze laatste strofe viel zeer in de smaak bij de tijdgenoten en heeft Petrarca's roem verbreid. Meer dan eens vindt men in de negentiende-eeuwse artikelen over Petrarca dit poëtisch judicium van Helmers met instemming geciteerd.²⁾

Adriaan Loosjes oogstte veel succes met zijn roman: Het leven van Maurits Lijnslager, (Haarlem 1808). De held van het boek verblijft geruime tijd in Italië en natuurlijk hoort hij daar ook van Petrarca. Als de schilder Van Dijk, met wie Maurits kennis maakt, de ogen van een Zuidelijke schone bewondert, zegt deze kunstenaar: ‘....zoo Laura, waarom Petrarcha zoo vele jaren gezucht en gedicht heeft, zulke oogen gehad heeft, vergeef ik hem van harte zijn veeljarige droefheid.’ I, p. 134).

Enige tijd later betoogt Lijnslager zelf als volgt: ‘Het ontbreekt ons ook zoo min als eenig volle van Europa aan Minnedichters, ja zoo men die van den Dichter Hooft in het Italiaansch overbragt, zoudt gij overtuigd worden, dat het hart van dien dichter niet minder voor zijne Leonora, dan dat van Petrarcha voor zijne Laura, gloeide.’ (I, p. 299).

1) Gedichten, Rotterdam 1822-1823, 3de dr., dl. V, (3de bnd.), p. 279-280.

2) Zie p. 322 en p. 333 van dit hoofdstuk.

[p. 273]

Dezelfde auteur heeft ook een berijmde Nederlandse vertaling gedicht van Huygens' autobiografie: De vita propria.¹⁾ De passage, waar Huygens zijn bedevaart naar Vaucluse beschrijft (zie p. 129), heeft Loosjes als volgt weergegeven:

'k Had hier mijn reis gestaakt, doch voelde me andermaal
(Zoo oefent een magneet op ijzer en op staal
Zijne onweêrstaanbre kracht) door 't goddelijk vermogen
Van Laura naar Vaucluse en zijne bron getogen,
Om eenmaal nog mijn' voet te zetten op den grond,
Waarop de voetstap eens van mijn' Petrarcha stond.
De bron, die 'k een rivier straks zag ten oorsprong strekken,
Zag ik nu uitgedroogd door eene rots bedekken.
o Wondren der Natuur!.............
......................
Ik zeide, toen ik week uit dat bekoorlijk dal,
Wiens bodem mijne voet niet weder drukken zal:
Vaarwel! vaarwel, Vaucluse! ach 't lot zal niet gedoogen,
Dat ge ooit, na dezen dag, mij weder blinkt in de oogen.²⁾

Staring zinspeelt met licht-ironisch accent op Petrarca, wanneer hij in De twee bultenaars over Otto's liefde spreekt:

Ot zal Platonisch minnen:

‘De hand van Klara moog de blonde Freedrik winnen:

Een schoon, waarbij zelfs Klara's achterstaat,

Zal hij aanbidden! 't slijk ontrezen,
Gelijk Vaucluses Zwaan - door Agnes lieflijk wezen

Van ver bestraald - smaakt hij wat grove lust

Niet geven kan!’

In het werk van Da Costa vindt men een passage over Petrarca, die om verschillende redenen zeer merkwaardig is. Deze komt voor in het grote alexandrijnengedicht: Des dichters lotbestemming,³⁾ - een onderwerp, dat zo veel Romantici geboeid heeft. Ook Da Costa voelt de tragiek van het dichterschap. De kunstenaar streeft naar hoge idealen, maar in zijn persoonlijk leven treft hem de ongenade van het lot, juist ook in de liefde, en hierdoor leidt hij een smartelijk bestaan. Als voorbeelden kiest Da Costa: Petrarca⁴⁾ en Tasso. De eerste wordt als volgt beschreven:

1) Deze vertaling van Loosjes verscheen in: Constantini Hugenii De vita propria, primum edidit et annotatione illustravit Petrus Hofman Peerlkamp, Harlemi 1817. Bij de tekst sluit namelijk aan: Het leven van Constantijn Huygens, uit het Latijn in dichtmaat overgebragt door A. Loosjes. Pz. (Ook afzonderlijk uitgegeven, Haarlem 1821).

2) Op. cit. p. 130.

3) Da Costa's kompleete dichtwerken, uitgeg. door J.P. Hasebroek, Leiden [1876], dl. I, p. 213 sqq.

4) Uit de Catalogus der bibliotheek van Mr. Isaac da Costa (Amsterdam 1861) blijkt, dat hij de volgende editie bezat (no. 2055): Petrarca (F.), Rime con note di F. Soave, Milano 1805.

[p. 274]

 

Maar ook uwe ongenâ¹⁾ heeft hy te vaak te duchten!

 

O! vlijmend is uw schicht, wanneer de vuurge zuchten

 

der min verwaaien, en een lot, ondraaglijk wreed,

 

ons hart van 't voorwerp scheurt, waar voor 't zich-zelf vergeet.

 

Wat kweelt gy, Puikpoëet, die door Vaucluses dreven

 

uw nagedachtenis door de eeuwen heen ziet leven?

 

Wat kweelt ge, als 't vogeltjen dat om een gade schreit,

 

en stort uw roerend lied met sombere achtloosheid?

 

Slachtoffer van een min, zoo rein, zoo zielverheffend!

 

wie deelt niet in uw smart, meer dan uw kunst nog treffend?

 

Ach! de aangebedene mag nimmer de uwe zijn!

 

Het leven heeft gedaan, voor u, Petrarca! kwijn

 

in smeltend klagen weg, tot u de dood verrasse! -

 

Thands stort Euroop een traan van deernis op uw assche!

 

En nog beklagen we u, na zulk een tijdsverloop,

 

u, minnaar, steeds zoo trouw, en minnaar zonder hoop! (I, p. 216).

Uit deze regels en uit de verzen aan Tasso gewijd (I, p. 216-218)²⁾ spreekt duidelijk de visie van Da Costa op de beide Italianen; hij beschouwt hen bij voorkeur als slachtoffers van hun hoge liefde en verdiept zich het meest in de tragische zijde van beider persoonlijkheid: ‘....uw smart, meer dan uw kunst nog treffend.’ Deze opvatting van de dichter als de heros tot ongeluk gedoemd, ook in zijn liefde, stamt wel van Byron. Diens uitingen over Petrarca waren in ons land bekend en waarschijnlijk hebben zij invloed gehad op het beeld, dat sommige Nederlanders zich van hem vormen.

Hoe Byron zich Petrarca voorstelt, blijkt vooral uit Childe Harold's Pilgrimage, canto IV, strofe 30-34. De aanblik van 's dichters huis te Arquà inspireert hem onder meer de volgende verzen:

And the soft quiet hamlet where he dwelt
Is one of that complexion which seems made
For those who their mortality have felt,
And sought a refuge from their hopes decay'd
In the deep umbrage of a green hill's shade, etc.³⁾

Byron accentueert de tragiek in Petrarca's bestaan: in Arquà ontvluchtte deze de wereld, die hem in zijn hoogste verwachtingen bedrogen had. Ook in The Prophecy of Dante, canto III, horen wij over de Italiaanse dichter:

1) Namelijk de ongenade van de liefde.

2) Bij Da Costa's beschouwingen over Tasso moet ook rekening gehouden worden met invloed van Goethe's Torquato Tasso, waaruit hij een fragment vertaald heeft. (II, p. 617).

3) Canto IV, strofe 32. Arquà was in die tijd een gezocht pelgrimsoord voor de Romantici. Ook Jacopo Ortis bezoekt er het graf en het buis van de dichter! - Ugo Foscolo, Ultime lettere d'Jacopo Ortis. (1802). Zie de brief van 20 Nov.

[p. 275]

 

But out of the long file of sonneteers

 

There shall be some who will not sing in vain,

 

And he, their prince, shall rank among my peers,

 

And love shall be his torment; but his grief

 

Shall make an immortality of tears,

 

And Italy shall hail him as the Chief

 

Of Poet-lovers, and his higher song

 

Of Freedom wreathe him with as green a leaf.¹⁾

Deze verzen van Byron leefden in de fantasie van Sirtema van Grovestins,²⁾ toen hij op zijn Italiaanse reis een tocht naar Arquà ondernam. Dit bezoek is geen hulde aan Petrarca, maar aan de Engelse dichter: hij wil diens verzen, hem door het graf en de woning van Petrarca geïnspireerd,³⁾ eens op de plaats zelf genieten!

De Padoue, ce grand centre de science, au moyen âge, M. de Grovestins alla faire un pèlerinage à Arqua, petit village situé à quelques lieues de Padoue et où Pétrarque avait résidé. C'était le tombeau de celui-ci qui l'y attirait, mais non son admiration pour le poëte, qui, sauf quelques morceaux choisis, lui paraissait assez fastidieux. Il y venait lire et méditer les admirables vers que la vue de ce monument avait inspirés à lord Byron. Cette tombe modeste est placée au centre du village et entourée de quelques cyprès. C'est là que Byron traça ces vers qui peignent toute la désolation d'une âme livrée au doute et tout le désenchantement d'un coeur qui ne paraît plus susceptible d'aimer ou d'espérer. Ce poëte est sublime dans son désespoir; il fait frissonner; tout en l' admirant on le plaint. On dirait un génie infernal jetant un sourire fier et moqueur au Créateur, à Dieu, qu'il renie et qu'il blasphème.⁴⁾

Petrarca ‘assez fastidieux’! Inderdaad moesten voor Van Grovestins de klachten van deze dichter wel verbleken bij de hartstochtelijke Weltschmerz van Byron!

Elders horen wij opnieuw over zijn indrukken van Arquà, namelijk in een brief uit Verona van Oct. 1822. Van Grovestins herhaalt in hoofdzaak de bovenstaande beschrijving met de karakteristiek van Byron's verzen, maar hij citeert nu ook het vermelde vijftal strofen uit Childe Harold in Franse proza-vertaling.⁵⁾ Daarna keert hij tot Petrarca terug:

1) Ten Kate heeft het gedicht in zijn geheel vertaald, en Potgieter de geciteerde strofe. Zie p. 296 en p. 304.

2) Een studie over deze Friese edelman schreef Dr. J. Prinsen J.Lzn., K.F. Sirtema van Grovestins. Een vergeten Nederlandsch Romanticus in Frankrijk. (1791-1874). Groot Nederland, dl. II, p. 378 sqq. en 496 sqq.

3) Childe Harold's Pilgrimage, canto IV, strofe 30-34;

There is a tomb in Arqua; etc.

4) Petits Mémoires. Souvenirs biographiques du Baron Charles-Frédéric Sirtema de Grovestins, Saint-Germain-en-Laye 1857, p. 77.

5) Mémoires et souvenirs du baron C.-F. Sirtéma de Grovestins, 1866-1869, tom. VI, p. 280 sqq. Dezelfde verzen uit Childe Harold, maar dan in de origineele taal, citeert Van Grovestins in zijn werk Les gloires du Romantisme, Paris 1859, tom. I, p. 17-18.

[p. 276]

Pétrarque était un adversaire de la puissance impériale et son horreur pour la domination de l'étranger lui a inspiré de beaux vers et de nobles pensées. Dans son canzone qui commence par ces mots: Italia mia, benche il mio parlar [sic]...., il avertit ses concitoyens de se mettre en garde contre cette puissance envahissante et redoutable qui veut faire sa proie de l'Italie. Hélas! les temps ne sont pas changés pour la patrie de Pétrarque, et ces vers peuvent encore lui être appliqués.¹⁾

Het is onjuist, Petrarca een tegenstander van het keizerlijk gezag te noemen. Interessant is, dat hier de aandacht gevestigd wordt op Canz. 16, de patriottische zang, die toentertijd bizonder actueel was.

Ondanks de geciteerde beschrijvingen staat Van Grovestins overigens vrij sceptisch tegenover de pelgrimages naar woning of graf van beroemde figuren. Eerst moet de tombe van Julia te Verona het ontgelden en dan denkt de schrijver ook aan Arquà. Hij gelooft niet aan de authenticiteit van de reliquieën in Petrarca's woning. Nog eens weer spreekt hij over diens tombe en Byron's verzen uit Childe Harold. Daarop vervolgt hij:

Aprèsque le voyageur s'est arrêté près de la tombe du chantre de Laure, on le fait entrer dans une maisonnette rustique, qu'on dit avoir été la demeure de Pétrarque; son cabinet d'étude ne pouvait contenir qu'une toute petite table et un siège. Les gardiens de cette modeste habitation s'empressent de montrer aux curieux deux prétendues reliques provenant du grand poëte: un morceau de plomb assez informe et creusé dans le milieu, qui, dit-on, lui a servi d'encrier; passe pour l' encrier, il est d'un métal que le temps ne ronge pas. Mais quant à l'autre relique, elle doit paraître nécessairement plus apocryphe: c'est un chat empaillé; le chat empaillé de Pétrarque! (tom. VI, p. 305).

Van Grovestins vermoedt, dat ‘un commerce lucratif’ wel voor gestadige vernieuwing zorg draagt!

Als veel Romantici koestert hij een grote liefde voor Italië. Hij wil graag de literatuur leren kennen. Onder Italiaanse leiding bestudeert hij Dante.²⁾ In Florence bezoekt hij een kring, waar men over politiek en letterkunde spreekt, en tevens Dante, Petrarca, Tasso voordraagt. (VI, p. 325-326). Hij leeft ook mee in de nationale gevoelens, die de Italianen bezielen. Een voorval, dat hij meedeelt in een brief, tijdens zijn verblijf te Rome geschreven (1823), bewijst dit:

Ce soir, j'étais au café Ruspoli, quand vint à passer une colonne d'Autrichiens, venant de Naples; je fus surpris, en voyant la curiosité indifférente avec laquelle on regardait ces étrangers. Le fameux Canzone de Pétrarque me revint à l'esprit: Italia mia, benche il mio parlar, sia in darno [sic], m'échappa presque involontairement; un ecclésiastique qui se trouvait près de moi, me regarda et parut tout étonné. (VI, p. 358).

Over Van Grovestins' verhouding tot Petrarca mag men het volgende vaststellen.

1) Mémoires et souvenirs, tom. VI, p. 283.

2) Zie tom. VI, p. 285 en vooral p. 348-350, waar Van Grovestins over Dante spreekt.

[p. 277]

Hij interesseert zich voor het graf en de woning van de dichter, maar - uitsluitend onder de suggestie van Byron's verzen. Enkele passages uit zijn brieven bevestigen bovendien de bekendheid van Petrarca's patriottische canzone Italia mia.... tijdens het Risorgimento.

J.J.F. Wap vervaardigt een bewerking van één der Méditations poétiques van Lamartine, te weten A Elvire.¹⁾ Het derde vers van de Franse dichter luidt:

Vaucluse a retenu le nom chéri de Laure,

- of in de vertaling van Wap:

Vaucluse kan den naam van Laura niet vergeten, etc.²⁾

Wap heeft een reis naar het Zuiden gemaakt en verschillende beroemde Italianen ontmoet, o.a. Manzoni en Pellico. In zijn reisbeschrijving noteert hij naar aanleiding van zijn bezoek aan de Biblioteca Laurenziana: ‘Men heeft er (zoo heet het) schrift van Petrarcha, namelijk eene kopij van Cicero ad familiares.’³⁾ Over de dichter zelf echter geen woord. Wel citeert hij elders een fragment uit het grafschrift van Frans I voor Laura, met de vertaling van Hooft er bij.⁴⁾

Een indirect aanrakingspunt tussen Wap en Petrarca bestaat in het feit, dat hij een Nederlandse vertaling heeft gemaakt van Barlaeus' Dirae Francisci Petrarchae.... etc.⁵⁾ Een brief aan de redacteur van het tijdschrift, waarin deze verscheen, Mr. P.S. Schull, gaat vooraf. Wap verklaart hierin, dat hij juist dit gedicht van Barlaeus vertalen wilde, niet om de speciale schoonheid, maar omdat het hem zelf gebracht had tot studie van de Italiaanse letterkunde, daar het zijn aandacht vestigde op ‘de Levensgeschiedenis en uitnemende Verdiensten van den zoo gevoeligen als lieflijken Zanger der tederste Minne, den Dichter van Laura, den grooten Geleerde der Middeleeuwen, den man, wiens naam-alleen het beeld der Poëzy in al het schoon van 't Ideaal aan den verrukten geest voorstelt.’ Tot zijn teleurstelling vond hij echter nergens mededelingen over de grafschending,

1) Lamartine, Méditations poétiques, nouv. édit. publiée .... par Gustave Lanson, Paris 1915, dl. II, p. 297.

2) Bloemlezing - honderd stuks - uit de poëzy mijner laatste vijf-en-twintig jaar door Dr. Wap, 's-Hertogenbosch [1865], p. 1.

3) J.J.F. Wap, Mijne reis naar Rome, Breda 1838-1839, dl. I, p. 201. - Kneppelhout vermeldt in zijn beschrijving van Milaan een andere autograaf van Petrarca, die hij daar gezien heeft, namelijk ‘le Virgile où Pétrarque a fait des annotations de sa main.’ Dit is de beroemde codex uit de Ambrosiana, waarin Petrarca de dood van Laura heeft opgetekend. J. Kneppelhout, Ce qui m'a passé par la tête en Italie. 13 Févr.-13 Juin 1872, (Leide, z.j.), p. 83.

4) Op. cit. dl. II, p. 62. Zie boven, p. 113. - Van Lennep heeft de pointe uit dit grafschrift van de galante koning ook wel eens te pas gebracht. Zie M.F. van Lennep, Het leven van Mr. Jacob van Lennep, Amsterdam 1909, dl. II, p. 153.

5) Zie p. 139. De vertaling verscheen in Bijdragen tot Boeken-en Menschenkennis, verzameld door Mr. P.S. Schull en A. van der Hoop Jr., dl. III, 1834, Mengelwerk, p. 92-95: ‘Petrarcha's vloek over den verwaten schender van zijn graf.’

[p. 278]

zodat hij geneigd is te geloven, dat de bezongen gebeurtenis alleen in de fantasie van Barlaeus heeft plaats gegrepen. (p. 88-89).

In een aantekening bij deze brief belooft Schull, dat hij, ‘wat het feit des armroofs betreft,’ hier nader op terug zal komen in de correspondentie-afdeling van het tijdschrift. Schull is echter kort daarop gestorven, zodat zijn opheldering waarschijnlijk in de pen gebleven is.

Het werk van Hendrik Harmen Klijn bevat ook een dichterlijke hulde aan Petrarca. Men vindt er namelijk een groot gedicht: De verpligting der kunsten aan de vrouwen (1812),¹⁾ waarin het thema ‘Ehret die Frauen’ bezongen wordt. Klijn verheerlijkt Laura, omdat zij de poëzie van Petrarca geïnspireerd heeft:

Waar is hij, die verrukt langs Arqua's lagchend veld,
In stille bedevaart, ter heilge grafplaats snelt,
Petrarcha! die uwe asch met geestdrift wenscht te omvangen,
En niet aan Laura denkt, het leven van uw zangen?
Ja, Laura was de ziel, was de adem van zijn lied;
Petrarcha zonder haar was ons Petrarcha niet;
Zij stortede in zijn hart, door 't leed ter neêr gebogen,
Dien zachten weemoed, bij dat schittrend kunstvermogen. (I, p. 77).

Ook hier speelt het pelgrims-motief weer een rol in verband met Arquà en Petrarca's tombe aldaar.

Klijn is bovendien de auteur van een treurspel Rienzi. (1844).²⁾ Kenmerkend voor de Romantiek is de levendige belangstelling voor de figuur van de Italiaanse Tribuun, waarvan literaire en wetenschappelijke geschriften in de verschillende landen getuigen. Uit het ‘Voorberigt’ van Klijn blijkt, dat hij de werken van Gibbon, Bulwer en Papencordt als bron heeft gebruikt.³⁾ Hij spreekt over de verhouding van Petrarca tot Cola en citeert een paar fragmenten uit diens brieven aan Rienzi, die uit het boek van Papencordt zijn overgenomen. Klijn volgt Bulwer, wat de strekking van zijn treurspel betreft. Hij wil aantonen, dat een volk niet plotseling van slavernij tot vrijheid kan stijgen. Eerst moet het zijn eigen driften leren beteugelen. - Petrarca fungeert niet als dramatis persona in deze tragedie. Behalve in het ‘Voorberigt’ wordt er niet uitvoerig over de betrekkingen tussen hem en Rienzi gesproken. Wel wordt gezinspeeld op de verering van de dichter voor de Tribuun, zoals die blijkt uit bepaalde brieven en gedichten:

Petrarcha zelve stemde eens zijn gewijde lier
Tot lof van Rome's hulp, en heeft, met eedlen zwier,
Rienzi's heerlijk doel voor iedre blaam beveiligd,
En zijn' vergoden naam de onsterflijkheid geheiligd. (p. 169).

1) Gedichten van H.H. Klijn, Haarlem 1815, dl. I, p. 61 sqq.

2) Nagelaten en verspreide gedichten en redevoeringen van Hendrik Harmen Klijn, Amsterdam 1856, p. 157 sqq.

3) Edw. Gibbon, History of the decline and fall of the Roman Empire. (1776 etc.). Over Rienzi: cap. LXX. - E.G. Bulwer, Rienzi the last of the Roman tribunes. (1835). - Felix Papencordt, Cola di Rienzo und seine Zeit. (1841).

[p. 279]

Volgens Klijn streefde Rienzi naar de kroning met het voorbeeld van Petrarca voor ogen. Cola spreekt:

Werd niet Itaalje's roem, Petrarcha, zelfs gekroond?
En Rome's redder, slechts door volksgejuich beloond,
Zou zulk een eerbetoon, die zalving moeten derven? (p. 185).

Om dit treurspel, kan men Klijn als een voorloper van Albert Verwey beschouwen, die eveneens om de tragische figuur van de Tribuun een ideeën-drama heeft gebouwd. (zie p. 349 sqq.).

Ten slotte vermeld ik nog, dat Klijn twee fragmenten uit het Canzoniere vertaald heeft. Deze verzen - misschien niet eens naar de Italiaanse tekst vervaardigd - komen voor in de studie over Petrarca van zijn vriend G.J. Meyer.¹⁾

Omstreeks het midden der vorige eeuw is in Nederland verkondigd, dat Tollens ‘grooter dan Petrarca is.’ Toen de dichter gestorven was, heeft de Haagse Rederijkerskamer ‘De nieuwe Korenbloem’ een herdenkingsavond georganiseerd, waar het borstbeeld van Tollens plechtig gekroond zou worden. C.G. Withuys heeft een lofdicht geschreven, dat tijdens deze eigenaardige ceremonie gedeclameerd is.²⁾

Verschillende vrienden-kunstbroeders, o.a. Zaalberg, Perk, Keller, Ising, reciteerden een couplet hiervan, terwijl het beeld, bij de slotwoorden, onder het geschal der bazuinen, met een gouden lauwerkrans werd gesierd, waarop het orkest de melodie van Tollens' Volkslied inzette. Hem rekende men dus, evenals Petrarca, de poëtische lauwerkroon waardig! Deze gedachte vormt het motief van het gedicht, waarmee Withuys zijn ontslapen vriend huldigt.³⁾ Ik citeer enige verzen hieruit:

Zoo Tollens aan den zoom des Tibers waar' geboren,

Waar heilig kunstgevoel in arm en edel woont,

Had hij zijn verzen in Petrarca's taal doen hooren,

Hij ware op 't Kapitool gekroond!

Itaaljes gloed voor kunst is vreemd aan 't koude Noorden;

Geen lauwer wast op 't schrale duin -

Maar wie, aan Maas- en Amstelboorden,

Had gaarne niet een krans zien plaatsen op zijn kruin!
.......................
o Elk had Tollens graag met schóóner kroon zien kroonen:

Dan Rome voor Petrarca had!

.......................

1) Vaderlandsche Letteroefeningen, 1814, II, p. 1 sqq. (zie p. 321 sqq.).

2) G.D.J. Schotel, Tollens en zijn tijd, Tiel 1860. Aan hfdst. 38 uit dit werk, p. 363 sqq., zijn de bizonderheden over deze bijeenkomst ontleend.

3) Het vers van Withuys is opgenomen in het genoemde werk van Schotel, p. 364-366.

[p. 280]

 

Maar nu hij de aard verliet; - nu hem geen praal kan deeren,

 

Wiens stoffe daalde in 't rijk van stilte en duisternis;

 

Nu mogen arm en rijk, naar lust van 't hart, hem eeren

 

Die grooter dan Petrarca is!

De verzen van Withuys bewijzen, hoe men bij die gelegenheid alle proportie uit het oog verloren had, toen men Tollens eenvoudig boven de Italiaanse dichter stelde! Wij zullen zien, dat dit feit de schampere doch eerlijke verontwaardiging van Huet heeft opgewekt, die deze kwestie in zijn Litterarische fantasien en kritieken bespreekt.¹⁾

Toch was Tollens reeds eerder door een geestdriftig bewonderaar bij Petrarca vergeleken, en wel in het elogium van een recensent in 1814:

Dichter! Gij hebt mij het hart gekneed: gij speelt, gelijk Homerus, Virgilius, Petrarcha en Ossian, met mijne verbeelding en met al mijne aandoeningen; gij ontlokt mij tranen van gevoel, eer ik hetzelf wete. Gij behoort onder die zeer weinige Dichters, wier lezing mij niet verzadigt, en bij elke herlezing van wier Gedichten ik wederom nieuwe schoonheden ontdek, etc.²⁾

Ook hier blijkt beschamend de onbevoegdheid van de letterkundige kritiek, die Tollens op deze wijze naast figuren uit de wereldliteratuur plaatst. Voor wie zo spreekt, is Petrarca niet meer dan een naam geweest.

Zien wij nu eens, hoe de Italiaanse dichter beoordeeld wordt in de geschriften van bevoegder critici. J. Scheltema vat in zijn Redevoering over de brieven van P.C. zn Hooft de oude vergelijking tussen deze dichter en Petrarca weer op. Toch wijst hij tevens op het grote verschil in beider liefde:

Geene Nederlandsche vrouw is zoodanig door schoone verzen vereeuwigd dan deze Leonora....; ware dan onze taal zoo bekend als de Latijnsche, men zoude den bundel over de gelukkige liefde van Hooft en Leonore, als een waardige tegenhanger beschouwen van de verzen op de ongelukkige liefde van Petrarcha en Laura.³⁾

J. Lublink de Jonge geeft in zijn Verhandelingen een bijlage over het leerdicht, waarin hij o.a. Les Jardins van Delille vermeldt. Enkele episodes hieruit worden apart genoemd: ‘De beschrijving van het Paradijs naar Milton, de liefde van Petrarcha en zijne Laura.... zijn uitweidingen, welke, onzes bedunkens, elk' Lezer van gevoel een wezenlijk genoegen moeten verschaffen.’⁴⁾ Door dit werk van Delille, dat ook in ons land bekend was, kan indirect de aandacht van sommige lezers op de romantische liefde van Petrarca gevestigd zijn.

1) Aan het begin van zijn studie over Tollens. Litterarische fantasien en kritieken, dl. VI, p. 97 sqq. (zie p. 307).

2) De Recensent, ook der Recensenten, 1814, dl. I, p. 204.

3) J. Scheltema, Redevoering over de brieven van P.C. zn. Hooft, Amsterdam 1807, p. 31.

4) Verhandelingen van Joannes Lublink de Jonge, Rotterdam 1823, dl. II, p. 251, noot.

[p. 281]

Weinigen uit dat tijdvak hebben zich met zoveel belangstelling op de studie van de buitenlandse letteren toegelegd als N.G. van Kampen. Reeds in 1807 schrijft hij over Petrarca in een verhandeling, die het Teyler-Genootschap een bekroning waardig keurde: Geschiedkundig onderzoek .... omtrent de lotgevallen der dichtkonst onder de meest bekende zoo oude als hedendaagsche beschaafde volkeren.¹⁾ Hij meent, dat Petrarca's liefde voor Laura, een gehuwde vrouw, verontschuldigd moet worden op grond van ‘de zuivere en byna Platonische aard derzelve.’ Van Kampen waardeert de taalmuziek van het Canzoniere en merkt op, dat Petrarca Provençaalse, Italiaanse en klassieke elementen in zich verenigt. Hij stelt Dante boven Petrarca, wat ‘denkbeelden’ en ‘dichtvuur’ betreft. Ook is de laatste, volgens hem, niet vrij te pleiten van zekere gezochtheid in de stijl.

Wanneer de schrijver twintig jaar later het Handboek van de geschiedenis der letterkundige beschaving uitgeeft, spreekt er belangstelling voor Petrarca uit enkele passages, die hij aan deze vertaling van Wachler's compendium heeft toegevoegd.²⁾ Men vindt er een uitweiding over de kroningsplechtigheid op het Capitool en ook enige opmerkingen over het innerlijk leven van Petrarca. Evenals Wachler analyseert Van Kampen zijn karakter van de ethische zijde. Naar aanleiding van de ‘teedere, kuische zielenliefde voor Laura’ zegt hij:

Voor de echtheid en zuiverheid van dit gevoel pleit het geheele leven van Petrarca. In zijne jeugd had hij zich door den wellust laten verleiden, en bij een meisje van geringen stand eene dochter verwekt;³⁾ maar hij gevoelde naderhand daarover zulk een diep en hartelijk berouw, dat hij, om zich tegen alle verdere verleidingen der zinnelijkheid te beveiligen, zich zelv' een' gestrengen leefregel voorschreef. Nooit, behalve in zijn' hoogen ouderdom, dronk hij meer wijn, en gebruikte zelden meer vleeschspijzen; vruchten en groenten waren zijn doorgaand voedsel.⁴⁾ .... Het is merkwaardig, dat de in aanleg en dichttrant zoo zeer verschillende groote dichters der veertiende Eeuw beiden door eene zuivere, nog lang na den dood der beminde voorwerpen werkzame liefde (want ook Dante mogt zijne Beatrix nimmer bezitten, die hij lang na haren dood in zijnen Hemel verheerlijkte) als 't ware gelouterd, boven lage aardsche driften verheven, en met de geestdrift, die alleen den waarachtigen dichter vormt, werden bezield.⁵⁾

Van Kampen stelt hier dus met grote ingenomenheid Petrarca's moreele deugden en zijn liefde, welke hij ‘zuiver platonisch’ noemt, op de voorgrond. Juist in deze moralistische richting heeft zijn opvatting van de dichter zich nog verder

1) Verhandelingen van Teylers Tweede Genootschap, Haarlem 1807. Zie voor Petrarca: p. 119-122.

2) Over Petrarca: Handboek (Haarlem 1829-1830), dl. II, p. 281-284. Het is vertaald naar het werk van L. Wachler, Handbuch der Geschichte der Litteratur. (2de dr., Frankf. 1822-1824).

3) Deze passage is niet verantwoord: over de moeder van Petrarca's zoon en dochter is niets met zekerheid bekend.

4) Vooral Beccadelli heeft dergelijke bizonderheden over Petrarca's leefwijze voor het nageslacht bewaard. Zie A. Solerti, Le vite di Dante, Petrarca e Boccaccio. Milano [1904], p. 460.

5) Op. cit. dl. II, p. 282-283. (Noot door Van Kampen).

[p. 282]

ontwikkeld. Dit blijkt uit zijn volgende werk: Handboek van de geschiedenis der letterkunde bij de voornaamste Europische volken in nieuwere tijden.¹⁾ Van Kampen beschouwt de Italiaanse dichter in de eerste plaats als Christen: ‘Het gestel van Petrarca was vurig, doch geheel doordrongen van edele en christelijke grondbeginselen.’ Hij wijdt een aparte paragraaf aan ‘Petrarca's deugdzame beginselen.’ Een kort citaat hieruit volge, om de strekking te kenschetsen: ‘Deze zegepraal der Idee over de lage zinnelijkheid, eene zegepraal, waarvan Plato op zijn best een schemerachtig denkbeeld had, is ongetwijfeld aan het Christendom te danken.’

Met de classici deelt Van Kampen de opvatting, dat Petrarca zeer hoog staat, ‘omdat hij een model is niet alleen van het schoone, maar ook van het goede.’ Hij spreekt ook over de sonnetten tegen de Curie, die Petrarca schreef ‘in de volle verontwaardiging van zijn deugd- eer- en Godsdienstlievend hart.’ Na vertaling van enkele zinsneden hieruit vraagt Van Kampen: ‘Konden Luther en Calvijn sterker spreken?’ Deze neiging om Petrarca als een voorloper van de grote Hervormers te beschouwen, komt bij veel tijdgenoten voor, b.v. bij Lamers in zijn dissertatie, (zie p. 290). Hier kan invloed in het spel zijn van Meinhard's ideeën.²⁾ Deze juist vergelijkt Petrarca met de beroemde Hervormers. In Van Kampen's opvattingen zegeviert het christelijk standpunt bij de beoordeling van Petrarca. Belangrijk is, dat hij in dit laatste Handboek grote fragmenten uit verschillende canzonen en ook een enkel sonnet³⁾ door proza-vertaling tot de Nederlandse lezer brengt. Hij koos vooral strofen uit de beroemdste canzonen.⁴⁾

Daar Van Kampen het verband tussen de dichter en zijn werk goed belicht, mag men veronderstellen, dat hij door zijn Handboeken Petrarca wel nader gebracht heeft tot de Hollanders, die leiding wensten bij hun studie van de literatuur.⁵⁾

In de lijst van improvisaties, die Willem de Clercq gehouden heeft, wordt het onderwerp Vaucluse vermeld. (19 Febr. 1824).⁶⁾ Ook hier is het weer jammer, dat de inhoud van deze rede niet bewaard is. Over Dante en Tasso heeft De Clercq

1) Haarlem 1834-1836. Zie aldaar over Petrarca: dl. I, hfdst. VII, p. 289-319.

2) J.N. Meinhard, Versuche über den Charakter und die Werke der besten italienischen Dichter, Braunschweig 1774.

3) Son. 7: La gola e 'l sonno e l' ozïose piume.

4) Canz. 14: Chiare, fresche e dolci acque; Canz. 17: Di pensier in pensier, di monte in monte; Canz. 24: Standomi un giorno solo a la fenestra; Canz. 16: Italia mia, ben che 'l parlar sia indarno; Canz. 6: Spirto gentil che quelle membra reggi.

5) Eén plaats uit zijn bespreking van Petrarca is aanleiding geweest tot een vraag en mededeling in het tijdschrift De Navorscher. - P.A. Keller licht een alinea uit de levensbeschrijving van Petrarca (Handb. v.d. geschied. der letterk., dl. I, p. 294) en informeert.... of er iets naders bekend is over Lodewijk, die als vriend van Dante genoemd wordt door Van Kampen. (Deze auteur spreekt echter over de vriend van Petrarca: Lodewijk van Beeringen. Zie boven, p. 3). Men heeft deze vraag doorgestuurd naar een Italiaans tijdschrift en het antwoord bracht opheldering. Het is dus de inzender Keller, en niet Van Kampen, die zich vergist heeft. Cf. De Navorscher, 1878, p. 308, en 1883, p. 214-215.

6) Zie Willem de Clercq, naar zijn Dagboek, door A. Pierson en De Clercq's jongste kleindochter, Haarlem 1888-1889, dl. II, p. 330.

[p. 283]

in die jaren ook geïmproviseerd.¹⁾ Voor zijn ideeën omtrent Petrarca bezitten wij enkele gegevens door zijn werk over de invloed van de buitenlandse letterkunde op de onze.²⁾ In deze verhandeling treft men onder meer de volgende passage aan. De schrijver wijst er op, dat zelfs de grootste figuren dikwijls niet aan de gebreken van hun tijd ontkomen: ‘Wie ontdekt niet.... in Dante's Commedia de bekrompene godgeleerde begrippen zijner eeuw, naast den onmiskenbaren invloed van onverzoenbare burgerlijke verdeeldheden; in Petrarca's sonnetten de overdrevene toepassing der platonische wijsbegeerte.’ (p. 6).

Elders wordt Petrarca genoemd in verband met de geringschatting voor de volkstaal reeds in de 14de eeuw: ‘Gering was de achting welke Petrarca voor zijne eigene Poëzij, in het toen nog nieuw geboren Italiaansch voedde, en thans grondt zich daarop zijn roem veel meer dan op zijn nu lang vergeten Africa.’ (p.45). Over de oude klassieke Italiaanse auteurs oordeelt hij verder als volgt:

Het driemanschap van Dante, Petrarca en Boccacio, had in de dertiende en veertiende eeuw de bloemen der oude Dichtkunst, met het eigenaardige van de Letterkunde der middeleeuwen vereenigd, en wij vinden bij den eersten de verborgenheden van den Christelijken Godsdienst; bij den tweeden de dweepachtige liefde der Troubadours; en bij den derden de geestvolle Fabliaux van het Noordelijk Frankrijk, in eenen gekuischten, en den geest der Ouden waardigen, stijl weder. (p. 55).

Petrarca is dus beïnvloed door de Troubadours in Frankrijk, waar ‘de zang der minne in deszelfs Zuidelijkste provinciën gehoord werd, die tevens, gedurende een' geruimen tijd, de verblijfplaats van het Pauselijk hof waren, en waar Petrarca zijn tweede vaderland, en, wat meer was, zijne Laura vond.’ (p. 60).³⁾

De bekendheid van de Italiaanse letterkunde in Nederland tijdens de 16de eeuw leidt De Clercq o.a. af uit Spieghel's verzen over Petrarca in zijn Hert-Spieghel (zie p. 80) en hij ziet verband tussen de belangstelling voor Italië en het feit, dat juist dit land als verblijf voor de jonge Hooft werd gekozen. (p. 105).⁴⁾

De schrijver wijst een vergelijking van de drie grote Italiaanse dichters met Coornhert, Spieghel en Roemer Visscher van de hand. Volgens hem zou men de betekenis van dit laatste driemanschap overschatten, ‘indien men hetzelve bij dat van Petrarca, Dante en Boccaccio in de Italiaansche, of van Boscano, Huarte de Mendoza en Garcilaso de la Vega in de Spaansche Letterkunde, vergelijken wilde.’ (p. 141).

1) Op. cit. Dante: II, p. 333, - Tasso: II, p. 328 en 333.

2) Verhandeling: Welken invloed heeft vreemde letterkunde .... gehad op de Nederlandsche taal- en letterkunde, Amsterdam 1824.

3) Apart wordt vermeld, dat Petrarca speciaal de canzone van de Troubadours heeft nagevolgd. (p. 63, noot).

4) De auteur heeft hier een noot aan toegevoegd: ‘Petrarca's leeftijd viel van 1304-1374. Florence, door den Arno besproeid, was zijn vaderland; en aan zijne standvastige liefde voor Madonna Laura, heeft hij hier den naam van Lauwerminnend te danken.’ Over de dichterkroning van Petrarca spreekt De Clercq daar niet. Toch herinnert hij elders aan het feit, dat de Italiaanse Hogescholen ‘den poëtischen lauwer’ verleenden; daarbij speelde ook een rol: ‘de herinnering aan Petrarca, op het Kapitool gekroond.’ (p. 130).

[p. 284]

Verder constateert De Clercq, dat de Italianen ‘concetti’ en dergelijke ‘weelderigheid van den geest’ anders beoordelen dan wij: ‘- dat ieder volk eenen eigenaardigen smaak bezit, en dat hetgeen in de taal van Petrarca aan de oevers van den Arno of Tiber welluidend klonk, daarom niet steeds voor die van den Amstel of de Seine geschikt was.’ (p. 154).¹⁾ Bij de bespreking van de Italiaanse invloed op de grote Zeventiende-eeuwers maakt hij geen melding van Hooft's bewerkingen van een paar sonnetten uit het Canzoniere; alleen in verband met Huygens wordt er gesproken van vertalingen naar Petrarca, Marino, Guarini, e.a. (p. 167). De Clercq heeft wel voldoende gelet op betekenis en aard van de invloed der Italiaanse letterkunde op de onze,²⁾ maar over Petrarca en Nederland deelt hij uiterst weinig bizonderheden mee in zijn Verhandeling.

Ook A. Simons herinnert in zijn Verhandelingen meer dan eens aan Petrarca en zijn liefde. In zijn redevoering over de ware dichter noemt hij Tibullus, Petrarca, Hölty en Bellamy als lyrici, die in ‘heilige verrukking’ hun zangen der liefde hebben geschapen.³⁾ Simons voelt dus in zeker opzicht enige verwantschap tussen Petrarca en Bellamy. (cf. p. 246).

In verband met het Humanisme gedenkt hij de grote Italianen te zamen: ‘Zijn wij het vergeten, dat na den nacht der middeleeuwen en barbaarschheid, het herstel der letteren en kunsten, in Italië, grooten dank verschuldigd is aan Dante, Petrarcha en Boccace? Was Tasso niet een eere voor de Hoogeschool van Padua?’ (p. 22-23).

Over de onsterfelijkheid van de dichter bij zijn volk zegt hij:

Doch ook latere dichters blijven bij hunne volkeren leven. Dante's Hel en hemel wordt van de Italianen nog bewonderd, met de zelfde geestdrift, die voorheen zijn meesterstuk met den naam van goddelijk vereerde. Bij de heerlijke bron van Vaucluse, is Petrarcha nog niet vergeten; - en behoeven wij naar Zorgvliet te gaan, het Slot van Muiden te zien, of aan den Amstel, het eenvoudig marmer op te zoeken, om aan Cats, aan Hooft en aan Vondel te gedenken. (p. 30).

In zijn redevoering over lyrische poëzie prijst Simons in het bizonder de verheven ode:

Wij vergeten op dit kronkelpad, de luidruchtige toonen van het drinkliedje en het volkslied - van den jagersdeun en krijgszang, - en al zongen ook Dante en Petrarcha, van Beatrix en Laura, het woud van Verona en de bron van Vaucluse zouden nog weigeren, de zoete toonen van het madrigal en sonnet te herhalen, om het onnavolgbaar lied van den Thebaner zanger en den verwonderlijken toon van Rome's eersten lierdichter te hooren! (p. 64).

1) Een noot bespreekt nader, dat de Italiaanse dichtkunst vaak een spel der verbeelding is, meer aan vormen dan aan denkbeelden gehecht: ‘Hij die de Italiaansche Letterkunde kent, en eene uitzondering voor Petrarca en vooral voor Dante maakt, zal dit gewis toestemmen.’ (p. 154, noot).

2) Zie ook: Verhandeling, naschrift, p. 326. - Vermeldingen van Petrarca, die weinig betekenis voor mijn onderwerp hebben (p. 27, 32, 33), zijn buiten beschouwing gelaten.

3) A. Simons, Verhandelingen, Amsterdam 1834, p. 13.

[p. 285]

Blijkens deze passage stelt hij toch de lierzangen van Horatius boven de gedichten van Dante en Petrarca. Elders wijst hij terecht op de grote betekenis, die een verblijf te midden van een volk met een belangrijke letterkunde voor de ontwikkeling van de dichter kan hebben. Naar aanleiding van het feit, dat Vondel dit voorrecht gemist heeft, zegt hij:

Wie verbeeldt zich de ongekende weelde, die Cats genoot, wanneer hij, in Frankrijks lagchende dreven, bij de verwonderlijke bron van Vaucluse nederzat, als de dag heet werd, om, onder het geruisch van bladeren en van water, dáár de zoete droomen van Petrarcha te lezen; of als Hooft zich aan de boorden van de Arno verlustigde, - halve zomernachten, de mandoline onder zijn venster speelde en hij in gondels de verrukte Italianen uit Dante hoorde zingen!
Neen! dat konden de ruwe Deenen aan Vondel niet geven, toen de nood hem verpligtte, naar het barre Noorden te reizen! (p. 152-153).

Hier heeft zijn fantasie professor Simons parten gespeeld. Het is niet bekend, dat Cats Vaucluse heeft bezocht,¹⁾ en het blijkt niet, dat deze dichter voorkeur toont voor de liefdeslyriek van Petrarca. Ook had Simons beter hèm in plaats van Dante kunnen noemen in zijn karakteristiek van Hooft's verblijf in Italië.

Ten slotte een alinea, waaruit blijkt, dat hij de Italiaanse invloed bij Hooft als een gunstige factor beschouwt:

Is het Hooft ten kwade te duiden, dat hij Dante, Petrarcha en Boccacce in hun eigen Vaderland opzocht en van hen leerde, uwe taal te beschaven en te verrijken? Zou hij dat, in het Noorden, van Opitz hebben kunnen leeren?²⁾ Is het hem ten kwade te duiden, dat hij van de zoomen der Arno geurige bloemen medebragt, die, hier over geplant, gelukkig tierden? (p. 171-172).

Simons heeft dus een voorstelling gehad van Petrarca's grootheid, al blijven zijn pathetische formuleeringen zeer vaag.

Van W.G. Brill citeer ik in verband met Petrarca een uitspraak over het sonnet:

Alleen het sonnet of klinkdicht, van Provençaalschen oorsprong, en, zoo het schijnt, door Petrarcas voorbeeld weder in den smaak gekomen, is de waardige vorm geweest van menige schoone gedachte of edel gevoel tot in onzen tijd toe, niet alleen in Frankrijk, maar ook, sedert de zeventiende eeuw, in ons vaderland en in Duitschland.³⁾

Naast de reeds besproken romantische ideeën over Petrarca en Tasso in de tragiek van hun dichtersmart, heeft zich ook een opvatting ontwikkeld, die meer

1) Misschien stond Simons wel Huygens' bezoek aan Vaucluse voor de geest.

2) Vreemd gezegd, daar Opitz ten tijde van Hooft's verblijf in Italië nog nauwelijks het levenslicht had aanschouwd.

3) In zijn bekroonde verhandeling voor het Teyler-Genootschap: Bestaat er voor den waren dichter een noodzakelijk verband tusschen het onderwerp, dat hij wil bezingen, en de versmaat, die hij daartoe kiest, Haarlem 1857, p. 137.

[p. 286]

kritisch tegenover de beroemde Italianen en hun liefde staat. In zijn boutade Vooruitgang (1837) klaagt Hildebrand er over, dat men ook jegens de dichter en zijn leed alle piëteit verloren heeft bij dat zoeken naar historische waarheid: ‘- En dan dat uitlachen als wij medelijden hebben, b.v. met Tasso en Petrarca door te zeggen, de een had het zoo hard niet te Ferrara, en de andere was niet zoo heel verliefd! -’

Ook in zijn literaire opstellen heeft Beets wel eens een enkele opmerking over Petrarca gemaakt. De bundel Poëzie in woorden bevat een studie over het sonnet. In de eerste afdeling hiervan citeert de schrijver het sonnet van Sainte-Beuve,¹⁾ waarin deze dichtvorm verdedigd wordt, door te wijzen op Shakespeare, Petrarca, Dante, e.a. Maar -, nu komt Beets' persoonlijk oordeel voor den dag, wanneer hij onder meer verklaart: ‘....het [is] mij op mijn zeventigste jaar nog even onbegrijpelijk als in mijn zeventiende, hoe een Petrarca zijne liefde voor Laura maar altijd weder en wederom in sonnetten, tot over de, ik geloof, tweehonderd toe, lucht kon geven....’.²⁾

De ware zin voor de schoonheid van het sonnet heeft Beets geheel ontbroken. Wat hem het meest getroffen heeft in de poëzie van Petrarca, dat is het grote aantal der sonnetten. Men vergelijke een passage uit diezelfde bundel, waar de schrijver opmerkt, dat de herleving der klassieke letteren toch niet het rijm verdrongen heeft: ‘Ariosto, schoon van de ouden doorvoed, schreef onder de Medicis zijn Orlando Furioso zoo onbekommerd in ottava rima, als twee eeuwen vroeger de dichter van de Divina Commedia zijne terzini, als vóór honderd jaren Petrarca zijn driehonderd sonnetten -’.³⁾

Men krijgt de indruk, dat het Beets moeilijk viel, Petrarca met zijn vele liefde-klachten-in-sonnetvorm au sérieux te nemen. Liever beschouwt hij de dichter met de ‘humoristische’ blik, zijn letterkundige richting eigen.

De classici en Petrarca. - Ook de negentiende-eeuwse beoefenaars van de klassieke studie eren Petrarca om zijn verdiensten voor de herleving der Oude Letteren, - men zie b.v. de Geschiedenis der classische literatuur van Heeren.⁴⁾ Deze Duitse auteur bespreekt uitvoerig het leven en de betekenis van Petrarca als ‘hersteller en bevorderaar van de studie der classische Literatuur.’ (I, p. 329-351). Natuurlijk geldt de bewondering van de geleerden op dat gebied uitsluitend de Latijnse werken van de dichter. Heeren b.v. geeft in een noot de volgende aantekening: ‘Hoewel Petrarca tegenwoordig bijna uitsluitend als italiaansch dichter

1) Aanhef: ‘Ne ris point du sonnet, ô critique moqueur.’

2) Poëzie in woorden en andere opstellen, Haarlem 1890. Zie de verhandeling Het een en ander over het sonnet (p. 67 sqq.), aldaar p. 73. - De hier geciteerde afdeling van de studie is een herdruk van Beets' ‘Brief aan den Secretaris der Gidsredactie.’ (De Gids, Sept. 1884, p. 371 sqq.).

3) Op. cit. Zie het opstel Het rijm en het rijmeloos, p. 101, sqq., aldaar p. 105.

4) A.H.L. Heeren, Geschiedenis der classische literatuur gedurende de Middel-eeuwen, vertaald door Mr. E.J. Lagemans, 2de dr., Amsterdam 1835. Dit handboek werd vaak in ons land geraadpleegd de vorige eeuw.

[p. 287]

bekend is, overtreffen zijne latijnsche werken de italiaansche verre zoowel in aantal als in inwendige waarde.’ (I, p. 340-341, noot).

Toch schijnt het, dat de classici uit het begin der 19de eeuw wel eens om een speciale reden van Petrarca spreken in hun geschriften: zij beschouwen hem als de auteur, die mede het platonisch ideaal in Italië deed herleven en op die wijze de band tussen de schone letteren en de filosofie herstelde. Reeds de achttiende-eeuwse geleerde Wyttenbach zegt als volgt, wanneer hij over de wedergeboorte der letterkundige beschaving spreekt:

Signum ad eam rem primus extulit Dantes Aligerius, primarius inter Italos Poëta, qui plurimas Platonicae doctrinae suavitates suis adspersit carminibus, hominesque ad elegantem ac popularem Philosophiam adducere studuit. Prodiit ex ejus disciplina elegantissimi vir ingenii Franciscus Petrarcha, qui ut omnis venustatis doctrinas cognitas perspectasque habebat, ita Philosophiam vitae morumque magistram pulcherrimo exornavit orationis genere. Ad hujus imitationem cum se conferrent Joannes Boccacius, Leonardus Brunus, Angelus Politianus, Philelphus, Pontanus, Graecas Latinasque litteras revocarunt, ruptumque illud diu Musarum cum Philosophia vinculum restituerunt.... etc.¹⁾

Dezelfde opvattingen hieromtrent vindt men terug bij verschillende classici, o.a. in Lamers' dissertatie over Petrarca. (zie p. 290).

Ook Van Heusde verklaart de aard van Petrarca's liefde uit het Platonisme. In één zijner werken spreekt deze classicus over de ‘Amor platonicus’ en zegt dan als volgt:

Acceperunt hunc amorem poetae, in primis Itali, de mira illa animorum conjunctione, quae amatae intercedit cum amatore, et utrumque in regiones coelestes extollit: ac profecerunt inde Dantes Aligerius ad Beatricem, Petrarcha ad Lauram, alii ad alias celebrandas divini pectoris foeminas.²⁾

Hier ligt dus voor de classici en Plato-kenners een apart gebied, waarop zij Petrarca betekenis toekennen: zij beschouwen hem gaarne tegen de achtergrond van het Platonisme en wijzen er op, dat hij de studie van de bonae litterae weer met de wijsbegeerte verbonden heeft, waardoor hij een klassiek ideaal verwezenlijkt.

Uit de officieele kringen der wetenschap zijn in de 19de eeuw twee Latijnse studies over Petrarca voortgekomen: een rede van Prof. Van Goudoever en een dissertatie van Lamers.

De Utrechtse hoogleraar Van Goudoever heeft Petrarca tot onderwerp gekozen voor een openbare rede: Oratio de Francisco Petrarcha, literarum humaniorum seculo XIV instauratore praecipuo.³⁾ Er is een ‘Annotatio’ bijgevoegd met biblio-

1) Daniel Wyttenbach, Oratio de conjunctione philosophiae cum elegantioribus litteris, Amstelodami 1762, p. 21-22.

2) Ph. G. Heusdius, Initia philosophiae platonicae, Traj. ad Rhenum 1827, vol. I, p. 99. Cf. vol. I, p. 112.

3) Gedrukt in de Annal. Acad. Rheno-Traj. 1827-1828, en daarna ook apart verschenen, Traj. ad Rhenum 1829.

[p. 288]

grafische toelichtingen. Van Goudoever blijkt goed bekend met de Epistolae van Petrarca; ook noemt hij De contemptu mundi, De ignorantia, De remediis en het gedicht Africa, terwijl hij zinspeelt op de inhoud van De vita solitaria. Hij vermeldt verschillende auteurs over Petrarca, - van de ouderen o.a. Boccaccio, van de nieuweren De Sade en Ginguené. Zijn belangstelling concentreert zich op Petrarca als Humanist, dus op zijn verdiensten voor de herleving der klassieke studie: ‘Intelligitis.... quantopere Petrarchae ratio a superioribus fuerit diversa, et vere me affirmasse, eum novum Literarum stadium aperuisse, unde laeta rerum illa conversio exstitit et literae nostrae rursus humanae factae sunt.’ (p. 32).

Behalve aan Petrarca's persoonlijke betekenis hecht Van Goudoever ook grote waarde aan de bezielende invloed, die van hem op de jongeren is uitgegaan. Hij wijst er op, dat hij reeds kritisch stond tegenover de wetenschap van zijn tijd en dat hij door geheel nieuwe ideeën bezield tot de Klassieken ging. Petrarca herstelde Aristoteles in ere, wiens beeld door de Averroïsten vertroebeld was, maar wekte groter liefde voor Plato, die hij, gedeeltelijk door het werk van Cicero, was gaan bewonderen: ‘Uni vero Petrarchae hoc proprium fuit, ut Platonem exulem in Italiam revocaret, et amore, quo erga eum ipse flagrabat, alios imbueret. Ita Plato Aristoteli fuit oppositus, et ipse Aristoteles Averrois aliorumque sordido pulvere liberatus, etc.’ (p. 27).

In de voorstelling van Petrarca's innerlijk leven is Van Goudoever te idealistisch: hij spreekt niet van de tweespalt, die de dichter heeft gekweld. Trouwens, Laura en de Italiaanse poëzie blijven buiten beschouwing, omdat hij uitsluitend Petrarca's betekenis voor de wedergeboorte van de cultuur der Ouden belichten wil. Deze oratio heeft waarschijnlijk inspireerend gewerkt op één van zijn leerlingen, wiens dissertatie nu besproken wordt.

C.H.W. Lamers is de auteur van een Disputatio historico-literaria de Francisci Petrarchae vita, moribus, in bonas literas meritis. (Traj. ad Rhenum 1842). Een historische inleiding opent het proefschrift: ‘De universa literarum, medio aevo, conditione.’¹⁾ In het biografische gedeelte bestrijdt Lamers de opvatting van de Italiaanse commentatoren Vellutello en Gesualdo, als zou Petrarca Laura het eerst gezien hebben: ‘in valle Clausa’ - ‘in gramine ad fluvii ripam sub arboris umbra recumbentem.’ (p. 29, noot). Hij zelf houdt zich aan de voorstelling van De Sade over hun ontmoeting in de kerk van Ste. Clara te Avignon. Ook ten opzichte van Laura's identiteit aanvaardt Lamers de voorstelling van de Franse abt, wiens Mémoires hij trouwens voor al de levensfeiten van Petrarca volgt. Toch hebben daarnaast andere boeken over Petrarca als bron gediend. Men ziet hierdoor, welke buitenlandse werken over de dichter ook in Nederland min of meer bekend waren

1) Op p. 22 geeft Lamers een bibliografie van bekende werken, die hij hiervoor geraadpleegd heeft, o.a. Sismondi, Histoire de la Littérature du Midi; Gibbon, History of the decline and fall of the Roman Empire; Ginguené, Histoire littéraire d' Italie; Heerenus, Geschiedenis der classische literatuur. Deze werken worden ook wel door andere auteurs geciteerd in verband met mededelingen over Petrarca en zijn tijd.

[p. 289]

in de kringen van de literatoren.¹⁾ Lamers is de eerste (en enige) Nederlander, die een werk van zekere omvang over Petrarca geschreven heeft, maar in het Latijn.

Aan het eind van de 18de- en in het eerste deel van de 19de eeuw zijn heel wat ‘romantische’ gedichten en boeken aan Vaucluse en de liefde van Petrarca en Laura gewijd. Vooral Frankrijk bezit veel letterkundige fantasieën rondom deze liefdesgeschiedenis. De geest hiervan is dikwijls sentimenteel of pathetisch.

Het blijkt, dat Lamers verschillende van deze lyrische bewerkingen van Petrarca's lotgevallen wel gekend heeft. Vooral in verband met zijn bespreking van Vaucluse en 's dichters leven aldaar verwijst hij dikwijls naar stukken van dit genre.²⁾

Het hoofdstuk Petrarchae characterismus schetst de aard en neigingen van Petrarca. De eigenaardige tegenstrijdigheden in de dichter ontgaan Lamers. Zowel van hem als van Laura geeft de schrijver een zeer idealistisch beeld. - Hij is verder overtuigd, dat juist Petrarca's klassieke lievelingslectuur (Cicero!) een uitstekende moreele invloed op zijn karakter heeft gehad.

Op grond van hun belijdenissen worden Augustinus, Petrarca en Rousseau vergeleken; vooral in de levensgeschiedenis van de beide eersten bestaat overeenkomst. (p. 69-70).

Lamers beschouwt de liefde van Petrarca in samenhang met de platonische idee.³⁾ Laura wordt met deze woorden geroemd: ‘quod haud raro longe aliter evenire solet, in pulcro corpore pulcer animus habitabat.’ (p. 75).

Over de poëzie in verband met deze liefde getuigt hij als volgt: ‘Sublimi item illi Petrarchae amori aureola illa debemus carmina, quae Italico sermone elegantissima cecinit, et ipsi nominis immortalitatem conciliarunt et verissimum ipsius amoris τύπον continentia.’ (p. 77).

Ten slotte vermeld ik nog enkele trekken van Petrarca, waarmee de auteur zijn karakteristiek aanvult: ‘Solitudinis imprimis amans erat Petrarcha literatae;’ - ‘ad amicitiam colendam Petrarcha natus erat.’ Juist door deze vriendschap hebben veel jongeren geestdriftig zijn voorbeeld gevolgd en ook de studie van de Klassieken ter hand genomen.⁴⁾

In het laatste hoofdstuk van deze Disputatio wordt Petrarca beschouwd in verband met zijn betekenis voor de herleving der letteren. (p. 92-138). ‘Praecipuum literarum instauratorem’ noemt Lamers hem. Als classicus bestudeert hij vooral de wijze, waarop Petrarca tegenover de verschillende oude schrijvers heeft gestaan,

1) Lamers vermeldt o.a. werken over Petrarca van de volgende schrijvers uit verschilllende landen: S. Dobson, J.J. Th. Roman, J.G. Meinert, G.B. Baldelli, Lord Woudhouselee (= A.F. Tytler), K.L. Fernow, J. Wismayr, A. Levati, Th. Campbell, Ugo Foscolo. (Essays on Petrarch, London 1821).

2) O.a. Mme. A. Deshoulières, Epître sur Vaucluse. - F. Arnavon, Retour de la fontaine de Vaucluse; dez., Pétrarque à Vaucluse. - J.X.B. Guérin, Description de la fontaine de Vaucluse. - Mme. S.F. de Genlis, Pétrarque et Laure.

3) De schrijver citeert Heusdius (p. 76), die over Petrarca spreekt in zijn Initia philosophiae platonicae. Zie p. 287.

4) Deze mening was ook reeds door Van Goudoever uitgesproken. (zie boven, p. 288). Lamers heeft op meer punten diens redevoering als grondslag kunnen gebruiken, speciaal voor het laatste deel van zijn dissertatie.

[p. 290]

wat hij aan hen te danken heeft, en hoe door toedoen van Petrarca de studie van de klassieke cultuur praktisch en ideëel bevorderd is.

Lamers citeert, dat Petrarca Homerus - die hij niet in het oorspronkelijk lezen kon - bewondert¹⁾, en hoe Cicero hem tot een ethische gids wordt. Petrarca's verdiensten ten opzichte van Plato worden ook erkend.²⁾

Voor Lamers ligt het zwaartepunt van Petrarca's betekenis als Humanist in het feit, dat hij de wijsbegeerte en de studie van de letteren bevrijd heeft van de kluisters der middeleeuwse dialectiek en getracht heeft, beide vakken tot een cultureele eenheid te verbinden. Verschillende Latinisten beschouwen deze combinatie als het karakteristieke ideaal van de klassieke eruditie: Lamers citeert getuigenissen van bekende geleerden, om deze mening te staven.³⁾

Ook belicht de schrijver nog een andere zijde van Petrarca's persoonlijkheid en hier is zijn argumentatie mijns inziens niet objectief. Hij stelt hem tevens voor als een kerkhervormer, ‘quem procul dubio, reverendos ecclesiae reformatores, si aequalem habuissent, socium et adjutorem habituros fuisse, et vero melioris rationis propugnatorem acerrimum, jure quodam contendere mihi videor.’ (p. 128). In deze bladzijden ziet Lamers de dichter te zeer als een bewust agitator tegen het pauslijk gezag. Geforceerd is ook de vergelijking tussen Petrarca en Luther, ‘qui postea idem egit in rebus sacris quod noster [Petrarca] in re literaria et humanitatis omnino causa tam felici cum exitu peregit,’ etc. (p. 136).

Aan het slot van zijn dissertatie vat Lamers de verdiensten van Petrarca samen in een lyrische verheerlijking van de herleving der letteren.

Zijn studie heeft waarde, omdat wij hierdoor een wetenschappelijk geschrift bezitten, waarin de Petrarca-kennis van omstreeks het midden der vorige eeuw is vastgelegd. Als de meeste classici heeft hij speciaal belangstelling voor Petrarca als Humanist.⁴⁾

Het is hier een geschikte plaats, om nog twee andere auteurs te vermelden, die ook in een Latijnse studie van letterkundige aard hun opvatting meedelen over Petrarca's betekenis voor het Humanisme.⁵⁾

T.P. Tresling schrijft in zijn Vita et merita Rudolphi Agricolae het volgende:

Italia jam diu Petrarcam suum, divinum virum, viderat, qui Agricolae in multis haud dissimilis, bonarum literarum studium primus in patriam suam reduxit.....Quamvis jam Petrarca et Boccacio Graecas literas in Italia instaurare conati essent, hoc tamen perficere non potuerunt, quippe quae

1) Deze passage uit Ep. Fam. XVIII, 2 is boven geciteerd op p. 32, noot 1.

2) Vgl. de opvattingen, die Van Goudoever uitspreekt in zijn redevoering (zie p. 288), waaruit Lamers citeert.

3) Voorstanders van deze opvatting zijn de volgende classici: D. Wyttenbach (vgl. het citaat op p. 287), D. Rhunkenius, Ph. W. van Heusde, S. Karsten.

4) Voor een tweetal kritieken op zijn dissertatie vergelijke men p. 328.

5) Jonckbloet beroept zich op een uitspraak van Petrarca in verband met Cato's gedicht over de zeden, waar de Disticha Catonis op teruggaan. Die Dietsce Catoen, uitgegeven door Dr. W.J.A. Jonckbloet, Leiden 1845, voorrede, p. VII.

[p. 291]

ex ipsa Graecia repetendae essent .... Ante Petrarcam Latinus sermo putidus diu, obsoletus parumque expolitus jacuerat. At vero hujus eruditione ac opera ex diuturno quasi somno expergefieri atque diligentius in Italia excoli coepit....¹⁾

Blijkens de aantekeningen op p. 68 heeft hij zijn gegevens voor de betekenis van Petrarca als instaurator litterarum te danken aan het werk van Heeren: Geschiedenis der classische literatuur. (zie p. 286). Wat Petrarca en Agricola betreft, verklaart Tresling: ‘Petrarcae erga Italiam eadem, quae Agricolae erga Germaniam Belgiumque fuere merita,’ en hij beroept zich op een epigram van Hoeufft, dat hij laat volgen:

Non ita Aretensis nato tumet ora Petrarcha,

Agricola quantum parva Bafloa suo.

Nempe fuit patriae, doctrinae luce carenti,

Agricola, Italico quod fuit ille solo.²⁾

Overeenkomstige opvattingen aangaande Petrarca en de ontwikkeling van het Humanisme zijn te vinden in de dissertatie van Jan Conrad Hacke van Mijnden, die ook bizondere liefde voor de Italiaanse literatuur gekoesterd heeft. Zijn vertaling van Dante's Divina Commedia is een blijvend getuigenis hiervan. Deze gevoelens moeten zich reeds ontwikkeld hebben tijdens zijn Italiaanse reis. (1835). Zijn journaal bevat een passage, waarin hij zijn overpeinzingen bij het graf van Dante weergeeft, en verklaart, welke verdiensten deze dichter en Petrarca gehad hebben voor de herleving van letteren en wetenschappen in Italië.³⁾

Hacke's Disputatio beweegt zich op het gebied van de Italiaanse cultuurgeschiedenis.⁴⁾ Hij schetst de Humanist Bessarion in zijn betekenis voor het herstel der beschaving. De klassieke Italiaanse dichters worden als baanbrekers van het Humanisme geprezen: ‘Italia, in qua antiquitus artes et literae adeo floruerant, fuit, quae ceteris Europae partibus primum impulsum dedit. In ea, jam seculo XIII et XIV, praeclarissima exstiterant ingenia, Dantes, Petrarcha, Boccatius, viri immortali memoria digni, qui primi emendandis literis operam dederunt.’ (p. 4). En dan geeft de schrijver een beschouwing over hun pioniersarbeid voor de wedergeboorte van de klassieke beschaving. Ook elders in dit werk bespreekt Hacke de invloed van Dante en Petrarca op dat gebied:

Dantis vero et inprimis ejus discipuli Petrarchae cura non in eo versata est, ut ipsam philosophiam emendarent, sed cultum elegantiorum literarum restituentes, exemplum praebuerunt aliis, quo melior facies philosophiae ostenderetur. Hi primi inter Italos, studio veterum scriptorum, de puriore

1) T.P. Tresling, Vita et merita Rudolphi Agricolae, Groningae 1830, p 11; p 11-12; p. 13.

2) P. 69. - J.H. Hoeufft, Parnasus latino-belgicus, Amsterdam-Breda 1819, p. 1.

3) Geciteerd door G. van Tienhoven, in zijn Levensbericht van Dr. J.C. Hacke van Mijnden. Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde, Leiden 1873. (Bijlage tot de Handelingen van 1873). Aldaar p. 119.

4) J.C. Hacke, Disputatio, qua Bessarionis aetas, vita, merita, scripta exponuntur, Harlemi 1840.

[p. 292]

lingua Latina bene meriti sunt, et inprimis Petrarcha, cum Graecae linguae (cujus se non satis peritum esse ubivis dolet) tum Platonis philosophiae studium instaurare et Averroismi nugas risui exponere, conatus est. (p. 12).¹⁾

Ook hier wordt dus de nadruk gelegd op Petrarca's betekenis voor de herleving der klassieke filosofie, - een kwestie, die verschillende classici op de voorgrond plaatsen, vooral in verband met de verspreiding van Plato's ideeën, die in de Florentijnse Academie hoogtij vieren.²⁾

In de winter van 1840 op 1841 heeft Hacke een viertal lezingen over de Italiaanse literatuur gehouden.³⁾ Hij verklaart, dat hij alleen die dichters behandelt, die hij zelf ‘gelezen, herlezen en bestudeerd’ heeft en met wie hij ‘gevoeld, geleefd en gedweept’ had.⁴⁾ En hij kiest: de vier grote klassieken, - Dante, Petrarca, Ariosto en Tasso! De voordrachten werden geïllustreerd door fragmenten uit hun werken, in eigen vertaling. - Nadere bizonderheden ontbreken. Het Levensbericht vermeldt slechts, dat bij de behandeling van Petrarca en zijn poëzie vooral de aandacht gevestigd werd op het platonische element.⁵⁾ Tekst noch vertalingen zijn echter bewaard. Wel is nog op te geven, welke sonnetten het geweest zijn. De schoonzoon van Hacke, Mr. G. van Tienhoven, de auteur van het Levensbericht, schijnt de Italiaanse bibliograaf Ferrazzi hieromtrent ingelicht te hebben. Deze laatste vermeldt namelijk vertalingen van Son. 69: Erano i capei d'oro a l'aura sparsi, en Son. 261: Levommi il mio pensier in parte ov' era.⁶⁾ Het is jammer, dat de tekst van Hacke verloren is gegaan. Men had gaarne willen zien, of hij in zijn Petrarca-vertalingen even goed geslaagd is, als in zijn dichterlijke vertolking van de Divina Commedia.

A.L. Lesturgeon heeft in zijn studententijd een sonnet uit het Canzoniere vertaald. Hij behoort tot de academie-vrienden, die met Willem Hecker de bundel Dichterlijk Mengelwerk uitgegeven hebben. (Groningen 1836). Hierin komt zijn vertaling voor van Son. 113: Pommi ove 'l sole occide i fiori e l' erbe.⁷⁾ (p. 44). Dit gedicht van Lesturgeon is geschreven in de gezwollen toon van de Romantiek:

o Breng mij, waar de zon den bloesemdragt verdort,

Of waar op eeuw'ge sneeuw heur zwakke glansen stralen,

Breng mij waar de overvloed op heuvelspitse en dalen,

Uit rijkgevulde hand, de mildste schatten stort;

1) Hacke citeert de uitspraak hieromtrent van Prof. van Goudoever (zie boven, p. 288), onder wiens leiding hij, na de dood van Heusdius, zijn proefschrift voltooide.

2) Zie b.v. de geschriften van Heusdius. Ik verwijs naar de citaten op p. 287 van mijn boek.

3) Deze voordrachten zijn waarschijnlijk verloren gegaan. Zij bevinden zich tenminste niet in het archief der familie Van Tienhoven.

4) Zie het genoemde Levensbericht, p. 125.

5) Ibid. p. 126.

6) G.J. Ferrazzi, Bibliografia petrarchesca, in zijn Manuale dantesco, vol. V, p. 682.

7) Het motief van dit sonnet heeft Petrarca wel te danken aan een paar strofen uit een der Oden van Horatius: I, 22: Integer vitae scelerisque purus, vs. 27 sqq.

[p. 293]

 

o Breng mij, waar Fortuin met gunsten me overlaadt,

 

In woestenijen, waar ik om mijn rampspoed klage;

 

Wat winternacht me omzweev', wat lentegloor mij dage,

 

In jeugd of jong'lingschap of 's grijzen kinderstaat;

 

 

 

In 't golvend luchtazuur, op aarde, in 's afgronds nacht,

 

Op 't rijzig berggevaart', bij 't land'lijk rund'renloeijen,

 

Als vorst gezeteld, of geprangd in kerkerboeijen,

 

Bewierookt door de Faam, of door heel de aard veracht;

 

Steeds ben ik, die ik was; steeds leef ik voor uw heil!

 

Mijn ziel, mijn gansch bestaan, - 'k heb alles voor u veil!

‘Naar Petrarcha’, schrijft de vertaler onder zijn gedicht. Men ziet het verschil: bij Lesturgeon klinkt het slot blij en overmoedig, ‘Horatiaans’, terwijl Petrarca's sonnet droefgeestig eindigt:

sarò qual fui, vivrò com' io son visso,
continuando il mio sospir trilustre.

Als negentiende-eeuws Petrarca-vertaler vóór de Tachtigers moet J.J.L. ten Kate genoemd worden: hij heeft een twaalftal sonnetten tot een kleine cyclus verenigd onder de titel: Laura van Noves. Sonettenkrans van Francesco Petrarca. (1862).¹⁾

Ter inleiding citeert hij een passage uit een werk van E. D'Araquy: Les étoiles du monde:²⁾ ‘Il faut chercher dans les oeuvres de Pétrarque le portrait de cette femme célèbre. Pétrarque vante sa beauté. Ce fut pendant près de vingt ans dans ce coeur blessé une lutte continuelle entre l'amour et le respect, le désir de plaire et la crainte d'offenser, le besoin de parler et l'obligation de se taire.’ etc. - Er volgen beschouwingen over Petrarca's liefde, met toespelingen op de inhoud van sommige sonnetten en verder wordt over Laura gesproken, van wier persoonlijkheid de schrijver een hoge opvatting heeft.

Dit citaat, dat als motto dient, kan men enigszins als een leidraad voor de samenstelling van de cyclus beschouwen.³⁾ De gekozen gedichten zijn dan een

1) J.J.L. ten Kate, Dichtwerken, Leiden 1862-1866 (of: Amsterdam 1872), dl. VIII, p. 387 sqq. De sonnetten zijn herdrukt in Uit den Vreemde, Leiden 1875-1876, dl. II, p. 192 sqq. - De bewerkingen, die Ten Kate verder nog van een enkel sonnet in Braga heeft gegeven, worden op p. 298 besproken.

2) Over dit boek is mij niets naders bekend.

3) De cyclus (Dichtwerken, dl. VIII, p. 387 sqq.) omvat de volgende sonnetten: Son. 47: Benedetto sia 'l giorno e 'l mese e l'anno. - Son. 123: I' vidi in terra angelici costumi. - Son. 126: In qual parte del ciel, in quale idea. - Son. 184: Onde tolse Amor l'oro e di qual vena. - Son. 113: Pommi ove 'l sole occide i fiori e l'erba. - Son. 187: Quando 'l sol bagna in mar l'aurato carro. - Son. 69: Erano i capei d' oro a l'aura sparsi. - Son. 213: O misera ed orribil visïone! - Son. 238: Se lamentar augelli o verdi fronde. - Son. 231: La vita fugge e non s'arresta un' ora. - Son. 270: Quel rosignuol, che sì soave piagne. - Son. 300: Li angeli eletti e l'anime beate.

[p. 294]

illustratie bij de karakteristiek van Petrarca in zijn liefde, die D'Araquy heeft opgesteld. Wij mogen verwachten in de sonnettenkrans de innerlijke ontwikkeling van 's dichters gevoelens terug te vinden, op die wijze, dat er psychologisch verband aanwezig is.

In Son. 47 zegent Petrarca het ontstaan van zijn liefde, met al wat hij daardoor zou genieten en lijden.¹⁾ Son. 123, en sterker nog Son. 126 en Son. 184 bezingen Laura's schoonheid, die zo hemels is, dat zij machtig op de dichter inwerkt en hij zich nooit meer van deze liefde bevrijden kan: Son. 113. Van deze onvervulde liefde klaagt Son. 187. Ook wanneer Laura's schoonheid door de tijd verwelkt, blijven de gevoelens van de dichter even intens: Son. 69. Het sterflot van Laura nadert Petrarca in de vorm van een visioen: Son. 213. Als de wrede zekerheid zijn deel geworden is, blijft haar beeld hem toch nabij, - het is, of zij hem troosten wil: Son. 238. De dichter verzinkt in doodsgedachten en gestadige melancholie: Son. 231 en Son. 270, maar de verschijning van Laura inspireert hem, zijn gedachten opwaarts te voeren naar het rijk, waar zij reeds vertoeft: Son. 300. - Dit laatste motief - de loutering van Petrarca's liefde - had sterker belicht kunnen worden, b.v. door invoeging van Son. 278 (I dì miei....) of Son. 299 (Spinse amor....). Overigens is de sonnettenkrans wel met inzicht gerangschikt. Dit is de voornaamste betekenis van deze vertaalarbeid: Ten Kate tracht in een cyclus de quintessens van het Canzoniere tot de lezer te brengen. Een complete vertaling zou misschien weinig aan de smaak der Hollanders beantwoorden: de uitentreuren herhaalde motieven, die bekoren in hun Italiaanse vorm, zouden ons niet blijven boeien op den duur. Meer heil mag men verwachten van een reeks goed gekozen vertalingen, die de kern van het Canzoniere vertolken. Aan Ten Kate de eer, dat hij hier het voorbeeld gegeven heeft.²⁾

De sonnetvorm is behouden, ook de vijfvoetige jambenmaat. Soms offert Ten Kate het omarmende middenrijm van de quatrijnen op, of wijzigt het schema van de terzinen. De vertalingen zijn niet woordelijk; enkele passages dragen het karakter van een vrije bewerking. Dit geldt voor Son. 69 (Erano i capei....) in zijn geheel. De sfeer van Petrarca's gedicht is daar verloren gegaan in clichés uit de 19de-eeuwse liefdesidyllen. Son. 213 (O misera....) is geheel ‘verchristelijkt’ bij de vertaling:

Ik hoor de stem der hope die mij riep:

Hoe! zou de Heer, die haar zoo heerlijk schiep,

Zijn schoonste wonder vóór den tijd vernielen?

1) Voor een vroegere, vrije bewerking van dit sonnet door Ten Kate zie men p. 298.

2) De vertalingen van Maerten Beheyt (zie p. 41) vormen ook wel een cyclus in het klein, maar zijn keuze is niet oorspronkelijk.

[p. 295]

 

En toch - indien de Hemelsche eens ontsliep!....

 

Dan wensch ik ééns nog op haar graf te knielen,

 

En voorts, vaar op, mijn ziel! naar 't Rijk der Zielen!¹⁾

Ook Son. 113 heeft heel wat wijzigingen ondergaan.²⁾ Son. 231 (La vita fugge ....) wijkt eveneens op enkele plaatsen sterk af van het origineel. Vs. 7-8 luiden:

Had' deernis met mij-zelv' mij niet gedragen,

Mijn laatste denkkracht ware al lang vergaan.³⁾

Misschien heeft Ten Kate opzettelijk de zelfmoord-gedachte bij Petrarca, hoe eufemistisch ook uitgedrukt, willen elimineeren. - Soms is zijn vertaling wel goed geslaagd. Er zit stemming in een terzine als de volgende:

't Was of de gantsche lucht melodiesch werd:

Geen enkel blaadtjen ritselde aan de boomen;
De hemel boog zich neêr in luistrend droomen.⁴⁾

Als proeve uit de sonnettenkrans laat ik de vertaling van Son. 187 (Quando 'l sol....) in zijn geheel volgen:

Als in de zee de gouden zonnewagen

Ter nederzinkt en de avondnevel vlot,

Wordt ook mijn ziel het rouwfloers omgeslagen,

En sterft de laatste scheemring van genot.

Dan spreek ik van al 't wee, zoolang gedragen,

Tot haar die mij niet hoort - dan galmt uit spot

Mij de echo na, en 'k twist, in vruchtloos klagen,

Met Amor en mij-zelv', met de Aarde en 't Lot!

1) Son. 213, vs. 9-14;

A me pur giova di sperare ancora

la dolce vista del bel viso adorno,

che me mantene e 'l secol nostro onora.

Se per salir a l'eterno soggiorno

uscita è pur del bell' albergo fora,

prego non tardi il mio ultimo giorno.

2) Reeds vroeger had Ten Kate een bewerking van dit sonnet gegeven, die slechts enkele trekken met het origineel gemeen heeft. (Vertaalde Poëzy, 's Gravenhage 1839, p. 170: Sonnet).

3) Son. 231, vs. 7-8:

se non ch' i' ho di me stesso pietate,
i' sarei già di questi pensier fòra.

4) Son. 123, vs. 12-14:

ed era il cielo a l' armonia sì 'ntento,

che non si vedea 'n ramo mover foglia;

tanta dolcezza avea pien l'aere e 'l vento.

[p. 296]

 

Dan komen, in hun tranen, de oude zorgen;

 

Dan wil de slaap - des lijdens artsenij -

 

Bij de uitgestelde schuld mij niet meer borgen....

 

 

 

Het daagt - de nacht verdwijnt - maar niet voor mij!

 

Mijn ziele heeft haar eigen zon; - en zij

 

Vertraagt voor mij. Mijn liefde heeft geen morgen.¹⁾

Literair beschouwd staan Ten Kate's Petrarca-vertalingen beneden het origineel, maar men heeft hier een cyclus van enige karakteristieke gedichten, die een indruk van het Canzoniere in zijn geheel kunnen geven.²⁾

Ten Kate heeft ook Byron's gedicht The Prophecy of Dante vertaald³⁾ en zoals men weet, wordt daarin over Petrarca gesproken, (zie p. 275). De bewuste strofe luidt hier:

Toch is er in dien drom van snarendwingren,

Wien niet vergeefs de Lier geschonken is;

En Hij, hun Hoofd, staat naast mijn mededingren.

Hem is de Liefde een bron van droefenis,

Maar die geeft hem onsterfelijke tranen!
Italiën zal hem een bloempad banen,

En plaatst hem aan der Minnedichtren spits;

Zijn stouter zang zal van de Vrijheid zingen,
En waar die ruischt, zal hij zijn kruin omringen

Met lauwerblaân, voor altijd even frisch! (II, p. 263).

Er is een aantekening over Petrarca bijgevoegd, waarin Ten Kate de veelzijdige betekenis van de Humanist en dichter overziet (II, p. 404-405): hij doet dit door een serie bijstellingen aan Petrarca's naam te verbinden, zodat telkens het licht valt op een andere zijde van zijn persoonlijkheid. In verband met zijn dichterlijke gaven noemt Ten Kate hem: ‘den hartstochtelijken minnaar der schoone Laura, wier oogen een vlam in zijn boezem ontstaken, die hem tot Europaas eersten Minnezanger gemaakt heeft.’⁴⁾ Voor bizonderheden verwijst hij naar Lamers' Latijnse dissertatie over Petrarca.⁵⁾

1) Dichtwerken, dl. VIII, p. 391.

2) Ten Kate schijnt niet over een aparte editie van de Rime beschikt te hebben, volgens de catalogus van zijn bibliotheek. Wel bezat hij de tekst in twee grote verzamelwerken: Il Parnasso italiano .... (Lipsia 1826) en I quattro poeti italiani.... (Parigi 1843). Ook had hij een Duitse vertaling van het Canzoniere, door Karl Förster. (Zweite Aufl. Leipzig 1833). - Zie de Catalogus van de bibliotheken nagelaten door den dichter J.J.L. ten Kate, Amsterdam 1890, p. 41 en p. 30.

3) Dichtwerken, dl. II, p. 247 sqq.: De profecy van Dante.

4) Elders spreekt Ten Kate van: ‘de schoone Laura de Sades, die door Petrarcaas sonetten en canzonen onsterfelijk is gemaakt.’ Italië, Nieuwe bladen uit het dagboek der reisherinneringen, Arnhem (z.j.), p. 22-23.

5) Zie boven, p. 288 sqq. Ten Kate vermeldt Petrarca's ‘Epistel over de Onsterflijkheid’. (Bedoeld is Ep. Fam. IV, 3).

[p. 297]

Ten Kate heeft een reis naar het Zuiden gemaakt; in zijn beschrijving hiervan spreekt hij ook over Petrarca en Laura. Hij herhaalt hoofdzakelijk, wat hij reeds elders over de dichter had gezegd,¹⁾ maar is nu uitvoeriger over Laura. Naar aanleiding van Avignon luidt het:

Hier peinsde en arbeidde een Francesco di Petrarcha, de geestverwant van Plato, de scherpzinnige reiziger de onvermoeide geschiedvorscher, de geniale dichter van Scipio Africanus, de hartstochtelijke minnaar der schoone Laura, wier oogen hem tot Europaas eersten minnezanger maakten. En zij-zelve, de kuische moeder harer kinderen, bloeide hier en vond hier een graf, onsterfelijk nochtans, minder door den vaderlijken kus, waarin een machtig Keizer haar zijne hulde bracht,²⁾ of door de welluidende zangen, waarin een Dichterkoning haar verheerlijkte, dan door den zachten glans harer christelijke deugden! Ik vergat weldra al de kloosters en kapittels van Avignon, om in den geest ginds door Vaucluses dal met den treurenden Zanger rond te dolen, en nog was ik bezig met dat schoone LXXV Sonnet, ‘Apoteosi e gloria di Laura in cielo,’³⁾ dat daar aan den oever der Sorgues geboren werd, toen we Tarascon reeds lang achter den rug hadden.⁴⁾

Verder deelt Ten Kate mee, dat hij in de Bibliotheek van het Vaticaan een oorspronkelijk manuscript van Petrarca's Rime heeft gezien. (p. 266). Ook beschouwde hij in Rome de afbeelding van de dichter op de ‘Disputa’ van Rafaël. (p. 320). Bij zijn vertrek uit de Eeuwige Stad brengt hij - enigszins geforceerd - een passage uit één der vloeksonnetten te pas, namelijk de terzinen van Son. 106:⁵⁾ ‘Moge het lied uws Dichters de profecy zijn uwer wedergeboorte.’ Hij citeert de Italiaanse tekst met een paar wijzigingen, waarop een vertaling van deze verzen volgt, die duidelijk de stempel van Ten Kate draagt:

Straks worden al uw gruwelgoôn vernield,
Uw trotsche torens, die den hemel smaden;
Een nieuw geslacht, door 's Heeren Geest bezield
Bevolkt uw grond, niet meer met vloek beladen,
Maar rein als goud, en vol van de oude daden! (p. 306).

Meer dan eens vonden wij dit en de beide andere anticuriale sonnetten in onze letterkunde aangehaald met polemische tendens. Ten Kate echter licht er de verzen uit, waarin nieuwe grootheid aan Rome wordt geprofeteerd.

Het tijdschrift Braga⁶⁾ bevat enige aanrakingspunten met Petrarca. Ten Kate citeert boven Een praatjen over ons Huidendaagsch Patriotisme de beginregels van Canz. 16:

1) Dichtwerken, dl. II, p. 404.

2) Een toespeling op de inhoud van Son. 201: Real natura, angelico intelletto.

3) Son. 300: Li angeli eletti e l'anime beate. Het is door Ten Kate vertaald. Zie p. 293.

4) J.J.L. ten Kate, Italië. Reisherinneringen, Arnhem [1857], p. 47-48.

5) Son. 106: L'avara Babilonia ha colmo il sacco.

6) Braga. Dichterlijke Mengelingen. (Oorspronkelijk verschenen in 1842-1843). Nieuwe uitgave met inleiding en toelichtingen van A. Winkler Prins, Deventer 1883.

[p. 298]

 

Italia mia, benche 'l parlar sia indarno

 

Alle piaghe mortali

 

Che nel bel corpo tuo si spesso veggio;

 

Piacemi almen, che i miei sospiri sien etc. (p. 68).

Hij spot met de poëtische verheerlijking van het vaderland in de dichtkunst, terwijl men in werkelijkheid de mode en de gebruiken van het buitenland imiteert. Dat hij deze verzen van Petrarca als motto kiest, bewijst opnieuw, dat deze canzone ook in ons land in die tijd bewonderd werd als uiting van geestdriftig patriotisme.

Verder is daar het gedicht De Liefde (‘Sonnet vertaald uit het Occitanisch of Provençaalsch van Jordi’):

S'amour noun siès, de què dunque sarás?

Gij wel en wee, waar zin en ziel in zwerven, etc. (p. 130).¹⁾

Ten Kate voorziet dit gedicht van een Proeve van een geleerde Noot, waarin wordt meegedeeld, dat Petrarca voor Son. 102 en Son. 104 veel ontleend heeft aan een gedicht van Jordi. Er bestaat inderdaad verwantschap tussen een lied van Jordi en de genoemde sonnetten van Petrarca: Son. 102: S'amor non è, che dunque è quel ch'io sento? en Son. 104: Pace non trovo e non ho da far guerra. Het zijn verzen, waarin de amoureuze contrast-spelingen op de spits gedreven zijn. (zie p. 77). Door Ten Kate's vertaling van Jordi's gedicht, krijgt de lezer een indruk van deze motieven.

Ook bevat Braga een sonnet van Ten Kate, dat in directe navolging van Petrarca geschreven is, namelijk Herinnering (p. 169):

Gezegend zij het jaar, de dag, de stond,

(Geen storm des lots kan die herinnring blusschen!)
Toen ik Haar 't eerste, in 's levens lente, tusschen

De bloemen zag, en bloem der bloemen vond! enz.

Het is geïnspireerd op Son. 47: Benedetto sia 'l giorno e 'l mese e l'anno. Toch mag men hier niet van een vertaling of bewerking spreken: behalve enkele regels in hun geheel heeft Ten Kate slechts de stijlvorm van de telkens herhaalde benedictie overgenomen.²⁾ Bovendien is de toon geheel in majeur overgezet.³⁾

Ook andere medewerkers dan Ten Kate hebben soms aan Petrarca of Laura gedacht. Daar is een gedicht Aan Rimax van A. Winkler Prins:

1) Messen-Jordi was een beroemd Spaans troubadour uit de 13de eeuw.

2) In zijn sonnettenreeks Laura de Noves heeft Ten Kate echter een getrouwe vertaling van Son. 47 gegeven. Zie p. 293.

3) De beide sonnetten van Ten Kate ‘De Liefde’ en ‘Herinnering’ zijn herdrukt in A.T.A. Heyting, Het boek der sonnetten, 's Gravenhage 1911, p. 317 en 318. De schrijver voegt er dan een aantekening bij over Petrarca. (p. 355).

[p. 299]

 

Was Laura aan zijn gloeiend hart gezegen,

 

Wij misten 't lied des Zangers van Vaucluse,

 

Zoo, Rimax! had misschien uw zang gezwegen,

 

Hadt gij geen blaauwtje ontvangen van de Muze. (p. 163).

De auteurs van Braga hebben dus ook juist een figuur als Petrarca met zijn minnesmart voor hun schertsende gedichten kunnen gebruiken.¹⁾ Men ziet verder, dat Ten Kate's belangstelling voor deze dichter reeds uit zijn academiejaren dateert.

Er waren meer studiosi, die Petrarca lazen. In de Leidse Studentenalmanak van 1884 publiceert Cypr. Dobula een vertaling van Canz. 16: Italia mia, ben che 'l parlar sia indarno, - het beroemde patriottische lied van de dichter.²⁾ Onder dit pseudoniem gaat schuil Prof. Dr. D.C. Hesseling, die toentertijd zijn studie in de Letteren aan de Leidse Hogeschool voltooide.³⁾

Voor de Hollandse lezer heeft de vertaler hier enkele aantekeningen bijgevoegd, b.v. van deze aard:

Toen Petrarca dezen zang schreef, woedde het vuur der tweedracht door geheel Italië; van Napels tot Milaan waren de verschillende vorsten en steden in voortdurenden oorlog gewikkeld; huurbenden, voornamelijk uit Duitschers bestaande, trokken het land plunderend door, nu eens aan deze, dan aan gene partij hun hulp verkoopend. (p. 36).

Deze ‘nationale’ canzone van Petrarca, Italia mia...., is met de bronzang Chiare, fresche e dolci acque het meest bekend geworden buiten de grenzen van Italië. Van Canz. 14 bezit het Nederlands geen complete vertaling, maar een vertolking van de zang voor Italië ontbreekt niet, dank zij de arbeid van ‘Dobula’, uit wiens bewerking ik een paar coupletten citeer:

Geliefd Itaalje! schoon geen woorden baten
Voor de ongeneesbre wonden,
Die, schoone! u zoo talrijk zijn geslagen, -
Word' in mijn lied dezelfde zucht gevonden,
Die ruischt door Rome's straten,
Aan d' Arno en den Po, die mij hoort klagen.⁴⁾
...................
‘Waagde ik mijn eerste schreên niet op deez' zoden,
Is 't huis niet hier, het trouwe,
Waarin 'k zoo teer werd opgeleid voor 't leven,

1) Hendrik Kretzer plaatst Laura naast Elvire in zijn ‘Dichterlijk legaat’. (p. 438). Ook Ten Kate noemt Laura nog op p. 183, en Petrarca op p. 110.

2) Almanak van het Leidsche Studentencorps, Leiden 1884, Mengelwerk, p. 31 sqq.

3) A. de Kempenaer, Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers, Leiden [1928], kol. 117. - Deze schuilnaam is aan de ichthyologie ontleend: ‘cyprinus dobula’ is de Latijnse benaming voor de ‘hesseling’ of ‘meun’.

4) Canz. 16, strofe 1, vs. 1-6.

[p. 300]

 

Niet hier het vaderland, waarop ik bouwe

 

En dat thans mijne dooden

 

Met vaderzorg een rustplaats heeft gegeven?’

 

Wordt hierdoor dan gedreven,

 

Bij God! Heb deernis met het leken

 

Der tranen van Uw volk, dat zoo moet lijden

 

En slechts van U bevrijden,

 

Na God, verwacht! Zij slechts éen enkel teeken

 

Van Uwen wil gebleken,

 

En tegen wilde woede

 

Vliegt ware moed ten strijd; hij is dra gestreden:

 

Van d' eigen dapp'ren bloede

 

Zijn d'Italianen thans als in 't verleden!¹⁾

De vertaler heeft zich geen eenvoudige taak gesteld: de gecompliceerde vorm van het Italiaanse origineel is volkomen behouden, zowel wat het rijmschema betreft als de wisseling van lange en korte verzen. Toch heeft de inhoud van het lied hier niet onder geleden.

Als bewijs, dat enige kennis omtrent Petrarca in de 19de eeuw reeds algemeen verspreid was, kan ook het volgende feit enigszins dienen. In Bloemen en Vruchten (Utrecht 1857), een bundel met wederwaardigheden en sententies van beroemde mannen, zijn ook een paar anecdoten opgenomen, die Petrarca betreffen.

In verband met zijn sterven wordt meegedeeld:

Petrarca schijnt een voorgevoel van zijn naderenden dood gehad te hebben. Zijn laatsten brief aan Boccaccio eindigt hij met de woorden: ‘Vaarwel, mijne vrienden! vaarwel, mijne briefwisseling!’ Kort daarna vond men hem dood in zijn studeervertrek, met den arm op een boek rustende. (p. 101).²⁾

En over zijn houding jegens de wereld vinden wij er de volgende uitspraak:

Petrarca riep op het laatst zijns levens uit: ‘In mijne jeugd verachtte ik de gansche wereld behalve mijzelven; op mannelijken leeftijd verachtte ik mijzelven alleen; nu veracht ik ze beiden en haat die mij liefhebben.’ (p. 156)³⁾

Voor de studie van de Italiaanse taal en letterkunde biedt ook de 19de eeuw verschillende werken. Van de grammatica's door buitenlanders geschreven, was vooral bekend de Spraakkunst van A. Vergani, die o.a. in Potgieter's bibliotheek voorkomt, (editie 1848). Dezelfde auteur publiceerde ook een Nuova scelta di favole, novelle, lettere e poesie italiane. (Nuova edizione da Gius. Zirardini, 1846). Deze

1) Canz. 16, str. 6: Non è questo il terren ch' i' toccai pria? etc.

2) Zie Ep. Sen. XVII, 3: ‘Valete amici, valete epistolae.’

3) Deze zinsnede is ontleend aan Ep. Sen. XIII, 7: ‘Fuit igitur prima aetas mihi tumore atque errore iuvenili contemptrix omnium praeter se, media autem gravitate virili sui solius contemptrix, haec ultima libertate senili, et sui ipsius ante alios, et paene omnium, nisi quos virtus clara contemptui eximit, rarum genus.’

[p. 301]

uitgaaf is verrijkt met een Trattato della poesia italiana. Wanneer versbouw en dichtsoorten behandeld worden, zijn hier talrijke voorbeelden uit Petrarca's Rime gekozen. De bloemlezing bevat tevens in zijn geheel de patriottische canzone Italia mia....

In het Nederlands verscheen een studieboek van Dirk Sluyter: Grammatisch-practische leerwijze der Italiaansche taal.¹⁾ Sluyter vermeerdert de tweede druk met: ‘eenige Proeven van Italiaansche poëzy, uit de vier voornaamste klassieke dichters gekozen.’ Ook hij behandelt de Italiaanse versificatie en geeft verder een korte levensbeschrijving van de vier grote klassieken: Dante, Petrarca, Tasso, Ariosto.²⁾ Uit de biografie van Petrarca citeer ik een paar zinsneden:

....wie intusschen deze Laura was, hieromtrent zijn de geleerden het nooit eens geweest. Petrarcha zelf was reeds in den geestelijken stand getreden, en aan een huwelijk met Laura, gesteld dat deze nog vrij was, viel derhalve niet te denken. (p. 318). Van alle zijden ontving hij de eervolste uitnoodigingen; doch zijn geest trok hem naar de eenzame en akelige schaduwen der bron van Vaucluse terug. (p. 319).

In de eigenlijke bloemlezing heeft Sluyter 27 gedichten uit het Canzoniere opgenomen: 2 madrigalen, 21 sonnetten en 4 canzonen.³⁾ Ik vermoed, dat de studiosi hun krachten vooral op deze kortere gedichten van Petrarca beproefd zullen hebben; de fragmenten uit het werk van Dante, Tasso en Ariosto zijn veel massiever. Zo brengt Sluyter door zijn anthologie verschillende van de beste sonnetten en canzonen van Petrarca onder de aandacht van de Hollanders.

Ook F.M. Lurasco, een vriend van Alberdingk Thijm, heeft de paarlen van de dichtkunst zijner landgenoten hier bekend willen maken en wel door metrische vertalingen. Zijn bundel is getiteld: Bloemen uit den Italiaanschen Lusthof. ‘Stukken van Italiaansche Dichters op 't origineel metrum in het Hollandsch vertaald door F.M. Lurasco.’ (Amsterdam 1882). In zijn voorwoord spreekt hij het bewustzijn uit, beneden het oorspronkelijke werk te blijven:

....daarbij komt, dat het ondoenlijk is de zoetvloeiendheid en de welluidendheid, ja het engelachtige van het Italiaansch in het Hollandsch nabij te komen. Dit was dan ook de hoofdreden, waarom ik er van afzag het rijm te gebruiken en slechts weinige lyrische stukken geef; byzonder Petrarca ver-

1) Verschenen in 1853, herdrukt in 1857; bewerkt naar een spraakkunst van Manitius.

2) Deze biografieën werden ook apart opgenomen in het tijdschrift Het Leeskabinet, dl. IV, 1856, p. 108 sqq. Zie beneden, p. 335.

3) Madr. 3: Nova angeletta; Madr. 4: Or vedi, Amor.
Son. 47: Benedetto sia; Son. 69: Erano i capei; Son. 92: In mezzo di; Son. 102: S'amor non è; Son. 121: Le stelle, il cielo; Son. 123: I' vidi in terra; Son. 126: In qual parte; Son. 129: Lieti fiori; Son. 143: Per mezz' i boschi; Son. 159: Stiamo, Amor; Son. 172: Dolci ire; Son. 173: Rapido fiume; Son. 178: Grazie ch'a pochi; Son. 184: Onde tolse Amor; Son. 188: S'una fede amorosa; Son. 256: Due gran nemiche; Son. 261: Levommi il mio pensier; Son. 270: Quel rosignuol; Son. 300: Li angeli eletti; Son. 302: Da' più belli occhi; Son. 305: Dolci durezze.
Canz. 5: Ne la stagion; Canz. 14: Chiare, fresche; Canz. 6: Spirto gentil; Canz. 23: Amor, se vuo'.

[p. 302]

liest oneindig veel, dien moet men genieten in den vollen stroom zijner heerlijke klanken en tonen.

Deze laatste opmerking in verband met het vertalen van Petrarca is volkomen juist. Over de dichters en hun werk deelt Lurasco enige nadere bizonderheden mee. Uit zijn inleiding over Petrarca citeer ik een paar zinnen:

Zijn liefde voor haar was, althans volgens het gevoelen der meesten en der meestgezaghebbenden, platonisch en idealistisch. (p. 19). Hij was een vurig minnaar van zijn vaderland, en, hoe meer gewesten hij bezocht, hoe meer volken hij leerde kennen, des te trotscher was hij een Italiaan te zijn, (en terecht). (p. 20).¹⁾ Zijn ‘Canzoniere’, een bundel van de welluidendste, teêrste en verhevenste erotische poëzie, bijna uitsluitend ter eere van Laura, maakte hem onsterfelijk. Op lateren leeftijd wordt deze gevolgd door de ‘Trionfi,’ in episch genre, van wie de ‘Trionfo della morte’ het meest geprezen wordt. (p. 20).

Lurasco heeft twee gedichten van Petrarca vertaald, Son. 126: In qual parte del ciel, in quale idea, en Son. 270: Quel rosignuol, che sì soave piagne. Deze laatste vertolking luidt als volgt (p. 21):

De nachtegaal, die met zoo zoet gezang,
Wellicht zijn jongen of zijn gâ beklaagt,
Vervult de lucht met wellust en de velden,
Door zooveel teedere en bewogen klanken.

Hij schijnt den ganschen nacht mij te verzellen,
Herinnert mij gestaâg mijn droevig lot:
Dat 'k mij slechts moet beklagen over mij,
Want 'k dacht niet, dat Godinnen konden sterven.

Wat kan hij, die zich zeker waant, licht dwalen;
Die oogen beide klaarder dan de zon,
Wie dacht, zij zouden de aarde ooit duister laten.

'k Erken het nu, het wreede noodlot wil,
Dat 'k levend en in tranen badend leer,
Hoe hier beneên niets vreugde geeft en duur heeft.

Behalve ‘duur heeft’ aan het einde is de taal vrij zuiver. Vormen als ‘Dat 'k’, ‘Want 'k’, die blijkbaar voor één syllabe tellen, zijn niet bevorderlijk voor de welluidendheid van het vers. De stemming van Petrarca's nachtegaal-sonnet is evenwel behouden. Juist dit sonnet is wel drie keer in het Nederlands vertaald, een bizonderheid, die het slechts met Son. 11 (Se la mia vita da l'aspro tormento) en Son. 102 (S'amor non è, che dunque è quel ch' io sento?) gemeen heeft.²⁾

1) Cf. Ep. Fam. I, 3.

2) Zie p. 369.

[p. 303]

Thans zullen wij onderzoeken, welke ideeën de bekende auteurs uit de tweede helft van de 19de eeuw over Petrarca bezitten. Potgieter wijdt in het gedicht Florence - een hoofse hulde aan Dante - ook enige verzen aan Petrarca:

Hoe zedig zweeft Petrarca daar ten hoogen,

Haast wenschend dat hij ongelauwerd waar'

Wijl 's meesters kruin op 't siersel niet mogt bogen;

En zeker was 't zijn zangsters eer genoeg

Dat vaak de jeugd met de eigen geestdrift de oogen

Op Laura als op Beatrice sloeg! -¹⁾

Men ziet, dat hier de weegschaal ten gunste van Dante doorslaat. Potgieter zelf verantwoordt dit oordeel in zijn toelichtingen bij het gedicht:

Ben ik, vers 58-63, onbillijk jegens Petrarca geweest? Niet enkel de zoo verscheiden lotsbedeeling der beide groote dichters verleidt er toe. Ondanks al zijne strengheid trekt Dante aan; trots al zijne zachtheid stoot Petrarca af. Waarom? ten deele beantwoorde Giudici die vraag.²⁾ ‘.... [Petrarca] die later de begeerde gunsteling der vorsten werd, de gevierde der volken, de hersteller der oude letteren; die de humaniteit deed herleven, de lyrische poëzy ten top des zangbergs voerde, die de beheerschende ziel zijner eeuw heeten mogt.... Toen hij, het gezellig leven wars, zich in eenzaamheid ging begraven, en vol zelfvertrouwen den moed bezat in het streelen en vieren zijner mijmeringen te leven, was zijn eenig genot zijne werken, zijne gedachten, zijne zuchten den menschen mede te deelen, welke hij tevens en verfoeide en liefhad. Eer hij afscheid nam van de levenden, wilde hij de bijzonderheden zijns levens voor de overblijvenden boeken. En dusdoende bereidde hij zelf zijnen toekomenden biograaf een overvloedigen oogst.’³⁾ Er spreekt eigenliefde, laat mij het ware woord mogen bezigen, er spreekt zelfzucht van velerlei aard uit die schets; maar eer men deze Petrarca te zwaar toerekene, gun ik Ugo Foscolo het woord, als hij zijne vergelijking van Dante met Petrarca aldus besluit:⁴⁾ ‘Dante ging den levensweg met vaste schreden;.... Petrarca daarentegen, eer bespiegelend dan beoefenend wijs, kwam tot het besluit dat welke moeite wij ons ook voor anderen getroosten, deze ons zuurder valt dan het voordeel dat zij er van trekken voor hen zoet is; - dat alle onze schreden ons ten leste slechts digter brengen aan het graf, dat van alle gaven der Voorzienigheid de dood de beste heeten mag; - dat onze eenige zekere woning in de toekomende wereld ligt. Levenslang dus wankelend gaande was hij overtuigd ‘dat moeheid van en weerzin in alle dingen zijn gemoed van nature eigen waren’, en verkleinde zich daardoor voor hem de waarde

1) Florence, canto XVII, vs. 58-63. Poëzy, 1827-1874. 6de dr., Haarlem z.j., dl. I, p. 302. In deze uitgaaf zijn Potgieter's toelichtingen opgenomen.

2) Ik neem hier slechts een paar zinsneden uit het citaat bij Potgieter over.

3) Dit citaat heeft Potgieter ontleend aan een werk, dat in zijn bezit was: Paolo Emiliano-Giudici, Storia della letteratura italiana, Firenze 1855. Men zie aldaar dl. I, p. 250-251.

4) Dit citaat uit Foscolo bekort ik eveneens.

[p. 304]

dier gaven met welke de natuur, de fortuin en de wereld hem zoo mildelijk hadden bedeeld, zonder evenwel de keerzijde van den penning te verheelen’. (I, p. 413-415).¹⁾

Potgieter spreekt vervolgens de mening uit, dat Hooft met zijn getuigenis over Petrarca in de Rijmbrief ‘volkomen den geest zijner eeuw’ uitdrukt. Ook herinnert hij aan de poëzie, die in ons land naar aanleiding van de grafschending is geschreven. Dan volgt een passage over Byron en Petrarca:

Er is kritiek in de hulde aan Petrarca door een dichter der negentiende eeuw gebragt. Als Byron, in zijn Profeetcy van Dante, den laatste heeft doen uitvaren over al den smaad waaraan de dichtkunst zijns lands zich bloot stelt als zij zich tot eene slavin van vorstenluimen verlaagt; als hij hare onbeduidendheid heeft voorspeld, zoodra zij niet langer schromen zal overdreven, en dus onwaar te worden; als de sonnettenrijmers voor hem opdoemen, breekt Petrarca's verschijning de verwensching af:

Toch zullen in den drom, dien ik voorzie,

Er enklen zijn gelauwerd voor 't Sonnet

En hij, hun vorst, wordt schier mijn evenknie;

Hem zal de minne foltren, tot, begaan,

De onsterflijkheid ze voor zijn tranen bie',

En hem Itaalje aan 't hoofd der rei doet staan

Van dichtren-minnaars, en ze een eikenkrans

Voor 't vrijheidslied zal om zijn schedel slaan! (I, p. 416).²⁾

In deze toelichtingen formuleert Potgieter niet direct een persoonlijk oordeel over Petrarca. Hij beroept zich achtereenvolgens op de mening van Giudici, Foscolo en Byron. Op rekening van Potgieter zelf komen strikt beschouwd slechts de zinsneden: ‘Ondanks al zijne strengheid trekt Dante aan; trots al zijne zachtheid stoot Petrarca af’, en - in aansluiting bij de opvatting van Giudici -: ‘Er spreekt eigenliefde, laat mij het ware woord mogen noemen, er spreekt zelfzucht van velerlei aard uit die schets’. Wel moet Foscolo's karakteristiek eigenlijk het voorgaande oordeel verzachten, maar de indruk van de gehele passage bij Potgieter is toch, dat hij met een zeker voorbehoud tegenover Petrarca staat. Hoe is dit te verklaren en waarom stelt Potgieter hem nadrukkelijk beneden Dante?

Uit zijn gedicht Florence blijkt, dat hij Dante in de eerste plaats bewondert om zijn burgerdeugd.³⁾ De plastische realist van de Inferno, de cantor angelicus van het Paradiso, de mystieke zanger van de hemelse liefde in de Vita nuova hebben niet sterk tot Potgieter gesproken. In het middelpunt van zijn waardeering staat:

1) Potgieter bezat de studie, waarin Foscolo Dante en Petrarca vergelijkt: Parallelo fra Dante e il Petrarca. Opgenomen in: Saggi di critica storico- letteraria. (Firenze 1859). Het vertaalde citaat bij Potgieter is het slot van die studie. (p. 130-131).

2) De verzen van Byron, die Potgieter hier vertaalt (Prophecy of Dante, canto III), citeer ik op p. 75, - de vertaling van Ten Kate op p. 296.

3) Zie J.L. Cohen, Dante in de Nederlandsche letterkunde, Haarlem 1929, p. 200 sqq.

[p. 305]

Dante, de vrijheidsheld, de balling, die zijn volk de eenheid van Italië profeteert. Het Risorgimento met zijn patriottische geestdrift verheerlijkt Dante juist als zodanig en veel Romantici buiten Italië delen deze opvatting, o.a. Byron in zijn Prophecy of Dante, waaruit Potgieter citeert. Ook de politieke toestand van omstreeks 1865 in Italië vestigde sterk de aandacht op de verhouding van staat en burger. - Welk bezwaar voelt hij nu tegen Petrarca? - Deze dichter ontvlucht de staatkundige zorgen van zijn land: hij trekt zich terug in de eenzaamheid, om zich aan eigen overpeinzingen en gevoelens te wijden. Potgieter vergeeft hem niet, dat hij nooit verlangde, een actieve rol te spelen in het nationale bestaan van zijn volk.

Even eenzijdig als zijn voorstelling van Dante, is dus het beeld, dat Potgieter zich van Petrarca vormt. Hij doet onrecht aan de minnaar en dichter, alleen omdat de figuur van de Italiaanse lyricus niet beantwoordt aan zijn persoonlijk ideaal van praktische burgerdeugd.

Ook elders in de toelichtingen spreekt Potgieter over Petrarca of Laura, maar dan zonder de kritische reserve, die het bovenstaande citaat kenmerkt. In aansluiting bij één der zangen van Florence geeft hij een aantekening over de opvatting van de liefde in de loop der geschiedenis; - al had deze in de late Middeleeuwen veel aan eenvoud verloren, toch inspireerde zij toen verheven poëzie, die twee vrouwen onsterfelijk zou maken: Beatrice en Laura. (I, p. 353).¹⁾

In Gedroomd Paardrijden spreekt hij over de dichters Hooft en Huygens. Ik vermeld weer de aantekeningen, die hij er bijvoegt. Naar aanleiding van strofe 60 schetst hij de verhouding van Hooft tot onze taal in verband met de Italiaanse invloed hierop: ‘....Vergelijk het Italiaansch met het Nederlandsch, het oorspronkelijk met het nagevolgde niet in de beide Sonnetten van Petrarca door Hooft vertolkt, - toen had onze dichter het erts zijner taal nog te ziften en te smelten, - doe het in den lof der liefde, den Pastor Fido afgeluisterd in de Granida overgebragt.’ (II, p. 210).

Potgieter stelt dus een deel der lyriek uit de Granida boven de sonnetten, die Hooft naar Petrarca vertaald heeft, waarin, volgens zijn opvatting, de taal nog niet door smijdigheid uitmunt.

Tot Huygens' Suzanna richt hij de volgende verzen:

Gij, and're Sterre, - die zijn Daghwerck 't minst genoot

Waar, 't meest om harent wil, hij schijnschoon onkruid plukte,
Marino volgend, - maar wier hoofd in weemoed bukte

Niet enkel toen de klagt Petrarca's 't lied besloot,

Neen, telkens als hij zoo oorspronk'lijk uit het drukte

Wat heil een echt, als deez' hervormd en huis'lijk, bood. (II, p. 289).²⁾

De ‘Uitgever der Nalatenschap’ voegt hier weer een aantekening bij, waarvan ik een paar fragmenten citeer:

1) Op p. 413 vermeldt Potgieter, dat Boccaccio Petrarca een eigenhandig afschrift van de Divina Commedia schonk.

2) Gedroomd Paardrijden, strofe 240.

[p. 306]

Suzanna van Baerle, de echtgenoote van Constantin Huygens is door dezen in het Daghwerck vereeuwigd onder den naam van Sterre; eene hulde door hem, naar het voorbeeld der Italiaansche dichters van Petrarca tot Guarini zijner liefste gebragt.... Aan Marino's invloed op onze toenmalige poezy.... vallen de gebreken toe te schrijven die het dichtstuk ontsieren. Huygens worstelde nog met de heugenis dier voorliefde toen hij het fragment in proza toelichtte, door de aanhaling van eenige verzen uit Petrarca's In Morte di Madonna Laura zijne smart schilderend. Losse regelen, heele of halve zinsneden maar, uit een Sonnetto of eene Canzone, had Bilderdijk die niet moeten aaneenrijgen tot een gedichtje, waaraan zeker het ‘deftige’ niet ontbreekt dat hij Valchiusa's gelauwerde toeschrijft, doch in 't welk daarentegen het zangerige en het gevoelvolle wordt gemist, waardoor deze verrast en verrukt. (II, p. 289-290).¹⁾

Het valt op, dat Potgieter hier in vleiende bewoordingen over de kunst van Petrarca spreekt; tot op zekere hoogte zal hij dus het Canzoniere wel gewaardeerd hebben. Elders gewaagt hij in verband met Huygens nog van diens verering voor de dichter:

Constantin vergenoegde zich niet met eene enkele bedevaart naar het dal van Vaucluse: ‘zoo als de zeilsteen het ijzer aantrekt’, zong hij, ‘zoo trok hem ten tweeden male de grond aan door zijn Petrarca geheiligd’. (II, p. 430).²⁾

In Potgieter's Kritische studiën wordt Petrarca maar zelden genoemd. In één van zijn opstellen weidt de schrijver uit over heilige plichten, die hoger zijn dan de gaaf der poëzie. Het bevreemdt hem, dat juist die plichten verwaarloosd worden in veel gevallen, bijvoorbeeld: ‘....wanneer wij Dante vrouw en kinderen zien verlaten, terwijl hij Beatrice bezingt; wanneer Petrarcha jaren doorbrengende in de gedachten aan ideaal geworden liefde, niet dulden kan, dat zijn eenige dochter onder zijne kamer haar verblijf houdt; etc.’³⁾ Ook Young, Sterne en Bilderdijk worden hier van hetzelfde standpunt beoordeeld. Potgieter kan moeilijk een kunstenaar anders meten dan met de maatstaf der civiele moraal.

In een andere studie waarschuwt hij voor de fout, om zonder voldoende grond en zonder inzicht een vergelijking tussen bepaalde figuren op te stellen: ‘wij denken onwillekeurig daarbij aan bisschop Hurd, die Petrarcha met Rousseau vergeleek en, om iets saillants te zeggen, eindigde met te verklaren: “beide waren dwazen, maar van verschillenden aard”’.⁴⁾

Wij zagen reeds, dat men wel vaker een parallel trekt tussen Petrarca en Rousseau. In zeker opzicht is dit gewettigd, maar Potgieter heeft ingezien, dat het forceeren van dergelijke vergerijkingen tot ongemotiveerde uitspraken leiden kan.

1) Huygens' citatenreeks aan het slot van Dagh-werck en de Nederlandsche berijming daarvan door Bilderdijk zijn reeds besproken. Zie p. 122 en p. 267.

2) Zie de passage uit Huygens' De vita propria op p. 129.

3) Kritische studiën, Haarlem 1875-1877, dl. I, p. 126. De vermelde bizonderheid is niet historisch.

4) Kritische studiën, dl. I, p. 133. - R. Hurd is de uitgever en inleider van Addison's Works. (1810).

[p. 307]

Dat hij Dante boven Petrarca stelt, is reeds gebleken. Terwijl de eerste dichter goed vertegenwoordigd is in Potgieter's bibliotheek, vermeldt de Catalogus hiervan slechts één editie van de Rime (con l'interpret. di Giac. Leopardi, 4ta ediz., Firenze 1854) en één apart werk over de Italiaanse dichter, namelijk: A. Mézières, Pétrarque. (Étude d'après de nouv. documents, 2me edit., Paris 1868).¹⁾

Al bezat Potgieter grondige kennis van de buitenlandse literatuur, toch heeft hij Petrarca niet in zijn veelzijdige betekenis gewaardeerd. Het verschil in geesteshouding en gemoedsleven tussen beide dichters is ook wel buitengewoon groot.

Busken Huet als auteur van de Litterarische fantasien en kritieken geeft een karakteristiek van Petrarca in zijn studie over Tollens. Aan het begin van dit opstel spreekt hij zijn verontwaardiging uit over het feit, dat de vrienden van Tollens deze dichter met Petrarca gelijk wilden stellen, zoals gebeurd is op de herdenkingsavond van de Haagse Rederijkerskamer.²⁾ Van Tollens uitgaande formuleert Huet zijn opvattingen over Petrarca als mens en dichter:

Niet slechts heeft Tollens nooit eene duidelijke voorstelling gehad van Petrarca's persoon of eeuw of poëzie, maar, ook afgezien van eene betrekking als die tot Laura, alleen denkbaar te midden der fransch-italiaansche zeden van April 1325,³⁾ vormen beide dichters in alle opzichten een scherp kontrast. Petrarca was een hoveling en een wereldling, een schitterend edelman en geleerde, alleen voor den vorm een dienaar van paus en kerk, en daarbij van zulk een hartstogtelijk karakter, dat hij nog op zijn zeventigste jaar zich beklaagde zijne zinnen niet meester te zijn. De krooning op het Kapitool is zijnerzijds een meesterstuk van grooter en kleiner intrigen geweest, niet ongelijk aan het jagt maken op ridderorden in onze demokratischer dagen. Zoo zijne eeredienst voor Laura hem van het aangaan van een huwlijk heeft afgehouden, dit belette niet dat in de straten van Avignon verschillende knapen en meisjes, kinderen van burgerdochters, zijne beeldtenis droegen. Een man, in één woord, wiens kunstvorm het tegenbeeld aanbiedt der natuurlijkheid en eenvoudigheid welke voor Tollens den hoogsten rang der schoonheid vertegenwoordigden, en voor wiens maatschappelijken rang Tollens overal schichtig uit den weg zou zijn gegaan; om niet te spreken van het burgerlijk rood der verontwaardiging dat, bij eene ontmoeting met den galanten Petrarca, den eerzamen rotterdamschen verfhandelaar naar het aangezigt zou zijn gestegen. Maar tegelijk een man wiens naam onsterfelijk voortleeft onder de heroën der dichtkunst, gelijk hij door de kracht van zijn genie de legende eener meer dan aardsche liefde heeft geschapen.⁴⁾

Huet's voorstelling van Petrarca wordt gekenmerkt door het sarkasme, dat zo vaak in zijn kritieken optreedt. De bekentenissen van de dichter, allerlei levens-

1) Catalogus van de bibliotheek van wijlen Ev. Johs. Potgieter, Amsterdam 1879, p. 15.

2) G.D.J. Schotel, Tollens en zijn tijd, Tiel 1860, hfdst. 38. Zie boven, p. 279, waar ik uit het betreffende lofdicht van Withuys geciteerd heb.

3) Lees: 1327.

4) Litterarische fantasien en kritieken, Haarlem z.j., dl. VI, p. 97-98.

[p. 308]

feiten worden in ongunstige zin geïnterpreteerd, zonder door te dringen tot de kern. Al laat Huet de dichter in Petrarca enig recht wedervaren, toch blijkt zijn intellectualistische geesteshouding uit de opvattingen over de liefde voor Laura, die, volgens hem, een ‘legende’ is, door het vernuft van Petrarca geschapen, en dus niet voortgekomen uit zijn dieper gevoelsleven.

Huet plaatst Laura naast Beatrice in zijn studie over Dante: ‘.... Petrarca's Laura, Dante's Beatrijs, zijn van nabij vermaagschapt aan de middeneeuwsche ridderpoëzie. Beide vrouwen zien zich het voorwerp eener bovenaardsche liefde. etc.’ (XII, p. 87).¹⁾ Hij stelt overigens Dante, om zijn Divina Commedia ver boven de andere grote Italianen:

Van Petrarca, van Boccaccio, spreekt dit van zelf. Zij beoefenden meestentijds geheel andere soorten van litterarische kunst.... Zoo er in Petrarca's Laura iets is hetwelk aan Dante's Beatrijs herinnert, het blijft bij dit enkele punt van overeenkomst. (XII, p. 97).

Huet heeft enkele verhandelingen geschreven, die betekenis hebben voor de kennis van het Petrarquisme, - studies over Shakespeare, Milton en Hooft.²⁾ Ik citeer in de eerste plaats de volgende karakteristiek van de petrarquistische stijl:

Wanneer ik beproef een sonnet van onzen eigen dichter Hooft te parafraseren, naar Petrarca gevolgd of in Petrarca's stijl, dan geef ik den lezer meteen een denkbeeld van de sonnetten van Shakespeare. Het zijn dezelfde overdreven zegswijzen, dezelfde dooreengevlochten beelden, fijn uitgewerkt, hetzelfde gezochte en duistere, wezenlijk of schijnbaar. (XII, p. 120).

Het sonnet van Hooft - de vertegenwoordiger van deze stijl - dat Huet parafraseert is: ‘Zelfwassen ranken van het alderfijnste goud.’ (zie p. 112). Daarin wordt immers het ideaalbeeld van de geliefde der petrarquistische dichters met al de traditioneele trekken geschilderd.

Milton wordt door Huet op de volgende wijze met Dante en Petrarca vergeleken: ‘Milton, bevinden wij, is een Romeo zonder Julia geweest, een Faust zonder Gretchen; of zoo men liever wil, een Petrarca zonder Laura, een Dante zonder Beatrijs.’ (XII, p. 179). De schrijver wijst op de voorliefde, die Milton voor deze dichters heeft gehad: ‘.... sedert hij Dante en Petrarca leerde kennen, heeft hij zijne hoogste eer gezocht in het vinden van eene den man en de vrouw gelijkelijk waardige dichterlijke voorstelling.’ (XII, p. 183).³⁾

In zijn studie over Hooft schenkt hij aandacht aan het feit, dat in diens werk de invloed van verschillende dichters en scholen versmolten is, terwijl tevens nationale trekken spreken: ‘....In sommige plaatsen van Granida vlecht hij door een rhytme van Ronsard een beeld van Petrarca, en eindigt met een vaderlandschen trek.’ (XVIII, 48). Aan Hooft's bewondering voor Petrarca worden wij apart herinnerd:

1) In zijn studie over Byron vergelijkt Huet de figuur van Aurora uit Don Juan - wegens haar louterende invloed - met Beatrijs en Laura: ‘Dit vorstelijke in Aurora doet dezelfde werking als het vorstelijke in Laura bij Petrarca, en in Beatrijs bij Dante.’ (XVII, p. 167).

2) Dl. XII, p. 106 sqq.; dl. XII, p. 150 sqq.; dl. XVIII, p. I sqq.

3) Vgl. het citaat naar Milton: XII, p. 184.

[p. 309]

Zijne vereering voor den italiaanschen sonnettedichter leeft in den versregel: 't Gansche aardrijk is van doen tot een Petrarca's graf! (XVIII, p. 54).¹⁾

Staat Huet vrij koel tegenover Petrarca als dichter, voor de Humanist heeft hij wel waardeering gevoeld. In Het Land van Rembrand plaatst hij Petrarca naast Erasmus in zijn betekenis voor de studie der Oudheid: ‘Voor Zuid-Europa is Petrarca, voor Noord-Europa Erasmus, honderd of honderdvijftig jaren later de heraut dezer verjongingskuur geweest.’²⁾ - Zijn verdere mededelingen gaan echter op andere auteurs terug. Hij verwijst naar hetgeen Burckhardt en Doorenbos over Petrarca geschreven hebben.³⁾ Op het voorbeeld van Delprat neemt hij aan, dat Petrarca en Geert Groote elkaar in Avignon ontmoet zouden hebben en voegt er bij: ‘Ons schijnen geen twee andere namen toe, zulk eene scherpe tegenstelling te vormen’.⁴⁾

Op Ginguené baseert hij een mededeling over Petrarca's geringschatting voor zijn Italiaanse verzen, en ook de prijzende woorden over zijn welsprekendheid als Latijns redenaar.⁵⁾

Huet's reisboek Van Napels naar Amsterdam (1877) vermeldt bij de inventaris van de Biblioteca Laurenziana ook: ‘brieven van Cicero gekopieerd door Petrarca, echte portretten van Petrarca en Laura in een geschreven exemplaar der Sonnetten’.⁶⁾ De auteur weidt echter niet uit over deze herinneringen aan de dichter.

In een brief aan Jan ten Brink (1884) wijst hij op het belang van vergelijkende literatuurstudie, speciaal voor het tijdvak der Renaissance: ‘Gij zoudt uwe studente ten eene dienst bewijzen, geloof ik, indien gij aan uw onderwijs die rigting gaaft, en naar aanleiding van Coornhert hen over Boccaccio onderhieldt, naar aanleiding van Samuel Coster over Ariosto, naar aanleiding van Hooft over Petrarca, naar aanleiding van Huygens of Vondel over Guarini en Tasso, enz. enz.’⁷⁾

Samenvattend mag men constateeren, dat Huet wel intellectueele belangstelling voor Petrarca heeft gehad, maar, blijkens enkele der geciteerde uitspraken, niet tot de ziel van de dichter en zijn kunst is doorgedrongen.

Multatuli noemt de naam van Petrarca in één van zijn voorberichten. Hij beklaagt zich over het ‘mutisme’ van ‘het Lezend Publiek’. Dan haalt hij een reeks van de beroemdste dichters en schrijvers aan, die wèl contact met hun landgenoten hadden en plaatst daar tegenover, hoe deze mogelijkheid hèm onthouden wordt door de schuld van het publiek:

1) Het geciteerde vers is de slotregel van Hooft's gedicht: Op het steuren van Petrarchaes graf. Zie p. 141.

2) Cd. Busken Huet, Het Land van Rembrand, Haarlem 1882-1884, dl. I, p. 282.

3) J. Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien, 1867. (Dikwijls herdrukt). - W. Doorenbos, Petrarca, de Profeet van het Humanisme, Winschoten 1860. Zie p. 314 sqq.

4) Dl. I, p. 313. - Op p. 5 heb ik deze opvatting bestreden.

5) Dl. I, p. 579; p. 605. Voor dit werk van Ginguené zie men p. 321.

6) Van Napels naar Amsterdam, Amsterdam 1877, p. 155.

7) Brieven van Cd. Busken Huet, uitgeg. door zijne vrouw en zijn zoon, Haarlem 1890, dl. II, p. 287.

[p. 310]

Indië maakte Kalidasa, Griekenland, de homerische rhapsoden, Euripides, Plato en Aristoteles. Rome, Virgilius, Horatius en Terentius. Italië, Dante, Petrarcha en Tasso.... men neme 't my niet kwalyk, dat ik zoo ver beneden al die mannen sta: ik ben door niemand gemaakt, en zit nog altyd te wachten op 't eerste blyk dat Nederland - Nederland als zoodanig - kennis draagt van m'n bestaan.¹⁾

Andere vermeldingen van Petrarca in het werk van Multatuli zijn mij niet bekend, behalve een schertsende passage uit een brief aan ‘Tine’, waarin de auteur de spot drijft met het stijve dameskapsel van die tijd (1845):

Petrarcha speelde zoo gaarne met de krullende lokjes zyner Laura, elke kronkel harer haren gaf hem een dichterlyk idee, dat wel beschouwd ook een soort van kronkeling of krul is. Lieve hemel, hoe zoude de poeet van Italië het gemaakt hebben als hy zyne denkbeelden uit het vastgelymd coiffuur onzer dagen had moeten scheppen?²⁾

William ten Hoet, één der meer vergeten negentiende-eeuwse schrijvers,³⁾ vervaardigde o.a. de ‘Fantazie-Roman’: Het woud van de vier perken. (Tiel 1879). Ter inleiding plaatst hij als ‘Proemio’ het sonnet, waar de Rime van Petrarca mee aanvangen: Voi ch'ascoltate in rime sparse il suono.

Waarom is juist dit gedicht gekozen? Om te beginnen pronkt Ten Hoet wel gaarne met citaten uit verschillende dichters.⁴⁾ Verder heeft hij gemeend, dat de geest van het sonnet overeenkwam met de strekking van zijn roman. Hij zegt namelijk ergens: ‘Ik weet niet, of men al begrepen heeft, dat de vervloeking van den wellust zonder de liefde.... het thema is van mijn geheele boek.’ (II, p. 142, noot). Mutatis mutandis kan men Petrarca's sonnet dan wel opvatten als een waarschuwing in deze richting.

De dichter M.G.L. van Loghem (Fiore della Neve) gedenkt ook Laura in een lyrische verheerlijking van de schoonheid in Een liefde in het Zuiden:

U vierde steeds de mensch, 't zij hij zijn Muze roemde,
Als Laura, Beatrice, Elvire u eer bewees
Het zij hij u zijn maagd Maria noemde -.⁵⁾

Dat Joseph Alberdingk Thijm voor Dante voelde, misschien deels onder invloed van zijn Italiaanse vrienden, is voldoende bekend. Van Deyssel vertelt echter in

1) Verzamelde werken van Multatuli, (Uitgevers Maatschappij Elsevier), voorbericht dl. III (Ideeën I), p. VI.

2) Multatuli, Brieven, uitgeg. door M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel, 2de dr., Amsterdam 1912, dl. I, p. 171.

3) Zie voor deze Romanticus het artikel van Dr. A. Zijderveld, Mr. William ten Hoet. (1823-1897). Ts. v. Ned. taal- en letterk. LIII, p. 96.

4) Voor Dante zie men dl. I, p. 30, 43, 171. (Ugolino!).

5) Fiore della Neve, Een liefde in het Zuiden, 6de dr., Amsterdam [1896], p. 29. (Op p. 69 is een herinnering verwerkt aan Dante's episode van Paolo en Francesca).

[p. 311]

de biografie van zijn vader, dat er in de huislijke kring wel verzen van Petrarca werden voorgedragen door één der dochters. Het ontroerde Thijm, wanneer zij ‘sonnetten van Petrarca voordroeg.’¹⁾ - Men zou graag een meer positief getuigenis bezitten, dat de hoofse lyriek van Petrarca de sympathie van Thijm verworven heeft, maar in zijn omvangrijk oeuvre wordt, voor zover ik weet, geen oordeel over Petrarca uitgesproken.

Carel Vosmaer, met zijn grote belangstelling voor cultuurgeschiedenis, heeft zich meer voor Petrarca's werk geïnteresseerd dan de meeste van zijn tijdgenoten. Zijn boek Inwijding bevat enige passages, die zijn opvattingen over de dichter weergeven. Daar is in de eerste plaats een uitvoerig gesprek over de liefde van Dante en Petrarca.²⁾ Naast Frank van Arkel en Sietske nemen hieraan deel: de abate Candini, Melzi en later ook Mrs. Hudson. Het gesprek wordt ingeleid door Melzi, die er op wijst, hoe Dante, Boccaccio en Petrarca ons het oude Florence als in een spiegel tonen. Er ontspint zich een gedachten wisseling tussen Melzi en Candini: de eerste zoekt ‘realiteit’ in de sonnetten van Dante, terwijl Candini deze poëzie beschouwt als ‘louter fantasie en een mengsel van idealen vrouwendienst en wijsgeerige speculatie’. Volgens Frank van Arkel echter zijn in deze kunst ‘de werkelijkheid en de verbeelding, het stoffelijke en het ideale versmolten’. - Nu komt het gesprek op Laura en Petrarca. Ook hier verdedigen de beide Italianen een tegengestelde opvatting. Voor Melzi is Laura ‘zeer zeker geen allegorie; Laura kennen wij uit Memmi's portret....’, - Candini daarentegen spreekt van ‘louter eene mystieke vereering, la Celeste Venere.’³⁾ Ook Mrs. Hudson, de cynische Amerikaanse, mengt zich in de conversatie, als zij hoort, dat men spreekt over de aard van Petrarca's liefde voor Laura:

- Wonderlijke Europeanen! zei mrs. Hudson lachend, gij zijt toch allen verstokte antiquaren. Wat gaat u Petrarca, wat Laura aan? Het doode heeft altijd meer belang voor u dan het levende....⁴⁾

Wat Candini en Melzi met hun ideeën over de hemelse en aardse Venus bedoelen, is haar volkomen onbegrijpelijk en zij vervolgt:

- ik heb de eer niet Laura van nabij te kennen, maar in één ding had zij zeker gelijk, gebruik te hebben gemaakt van haar schoonheid.... Maar ik zou eer denken, dat Laura wel bemerkt heeft, dat Petrarca meer met concetti

1) J. Alberdingk Thijm, door A.J., Amsterdam 1893, p. 14.

2) Mr. C. Vosmaer, Inwijding, 's Gravenhage 1888, p. 177-182.

3) Beiden trachten met versregels uit het Canzoniere hun mening te steunen. Men vindt hier geciteerd: Sest. 2: Giovene donna...., vs. 19; Canz. 9: Gentil mia Donna...., vs. 37-39; de inzet van Son. 163: L'aura serena ...., Son. 165: L'aura soave ...., Son. 164: L'aura celeste....; Canz. 9, vs. 3.

4) Elders laat Vosmaer Mrs. Hudson op haar ironische wijze de herleving van de belangstelling voor Dante en Petrarca sinds de Romantiek constateeren: ‘Europa voelt zich zoo grijs en stram, dat het overal een badkuur gaat doen in alle ‘Sources de Jouvence’. In de muziek rakelt men bestoven composities op, in de poëzie Dante en Petrarca en de gansch verouderde antieken, in de kunst, - wat is uw heele praerafaelitism dan een betuiging van eigen onmacht?’ (p. 91).

[p. 312]

schermde dan met projetti. Het was, geloof ik, de tijd van wat gijlieden platonische liefde noemt, dat is een locomotief zonder wielen.
- De liefde der veertiende eeuw was iets anders dan de tegenwoordige, zei Melzi, daar was nog vrouwendienst en vrouwenvereering in; het was liefde, getuigen vele sonnetten, maar met ideale vormen.
- Het was een louter ideale bespiegeling, zei de abate, die wij niet met liefde mogen verwarren; Petrarca zong:

Ik ben de laurierboom
En alle mijn gedachten zijn de blaadren,
Die smachten om op Laura's slapen
Den krans te winden van den roem en 't schoone.¹⁾

En de liefde voor Laura loste zich ten slotte op in een hymne aan de Madonna. - Onnatuurlijk en ziekelijk, zei mrs. Hudson. Laat dat spel varen. Geen vrouw is daar meer mêe gediend. Wij lachen er hartelijk om. De moderne liefde is niet meer etheriesch; zij is reëel en natuurlijk geworden, etc. (p. 181-183).

Men ziet hier in de figuur van Melzi naast die van de abate Candini twee opvattingen van het Canzoniere weergegeven. Mrs. Hudson vertegenwoordigt het nuchtere cynisme, omdat zij de hoge poëtische en geestelijke waarde van 's dichters liefde niet gevoelt.

Vosmaer wil door deze passage de lezer inwijden in de aard van Petrarca's liefde, die hij ook historisch en psychologisch beschouwt. Het is goed gezien, juist Italianen van gedachten te laten wisselen over hun beroemde landgenoot: in hen leeft de nationale traditie voort.

Melzi voelt zich aangetrokken tot Frank-Vosmaer, die bizondere liefde voor de Italiaanse cultuur bezit: ‘Melzi op zijn beurt was verwonderd in den Nederlander iemand te vinden, die de natuurbeschrijvingen in Petrarca's Epistolae en Aeneas Sylvius' Commentarii kende.’ (p. 195).

Dat Vosmaer inderdaad bekend is met de inhoud van verschillende brieven, kunnen een paar citaten uit Inwijding bewijzen. De schrijver schetst de opkomst van de Florentijnse cultuur en de stijgende ontwikkeling van de individualiteit, juist bij de kunstenaars:

....Een Dante, die de middeneeuwen sluit met de drie geweldige poorten, waarop hij Inferno, Purgatorio, Paradiso grift; een Petrarca, die den modernen tijd opent, nieuw leven scheppend uit de antieken en uit de natuur; de eerste, voor wien de natuur een eigen leven heeft, de eerste, die een hoogen bergtop bestijgt om de emotie van het vergezicht, die met liefde een landschap of een antieke ruïne beschrijft,.... etc. (p. 225).

Wij vinden hier dus toespelingen op verschillende passages uit Petrarca's Epistolae: de bestijging van de Mont-Ventoux; de schildering van Vaucluse, indrukken

1) Vosmaer doet hier een poging, om Petrarca's woordspelingen met ‘lauro’ en ‘Laura’ te imiteeren.

[p. 313]

van het antieke Rome.¹⁾ Vosmaer, die zelf de Oudheid zo liefheeft, toont levendige belangstelling voor de brief, waarin Petrarca de machtige suggestie beschrijft, die Rome op hem uitoefent. Een laatste citaat uit Inwijding volgt:

In Petrarca's zoo belangrijke en vermakelijke Epistolae ziet men, hoe zelfs een Italiaan, als hij Rome voor het eerst begroet, ‘verstomd is door het wicht van zooveel wonderen. Grooter’, zegt hij, ‘was mij Rome en grooter zijne overblijfselen dan mijne reeds groote verwachting. Niet dat door deze stad de wereld was beheerscht, verwonderde mij, maar dat zij zoo laat er door was beheerscht.’²⁾

L'antiche mura, ch' ancor teme ed ama,
E treme 'l mondo quando si rimembra
Del tempo andato....³⁾

Zoo zegt hij in zijn verheven Canzone aan Cola di Rienzi; en in zijn Epistolae schrijft hij:⁴⁾
‘Iedere stap, dien ik in Rome doe, brengt mijne ziel in beweging.... [Volgen historische herinneringen in verband met de antieke gebouwen].... Vaak zat ik op den bouwval van het eenmaal prachtvolle badhuis van Diocletianus, wijl er de lucht gezond is, het uitzicht vrij, en nergens meer stilte en als geheiligde eenzaamheid;.... voor de oogen van wie daar neerzit, liggen de brokstukken van het vergane verleden. Daar spraken wij, gij ervarener in de nieuwe, ik in de antieke zaken. Daar liep ons gesprek over die wijsbegeerte, welke de zeden opbouwt, en bij wijlen over de kunsten, alsmede hare beoefenaars en beginselen.’
En hoe oud en nieuw elkander telkens over eeuwen heen de hand reikt.... in 1366 besprak hier Petrarca de thans zoo ‘brûlante’ vraag ‘of het nuttig zou zijn, dat Rome en Italië vereenigd waren.’
Dat was het Rome, door den Paus verlaten, door de Colonna's en Orsini's in angst en beroering gehouden, een pooze bezield door de vaderlandsliefde van Riënzi,

Un cavalier ch'Italia tutta onora,
Pensoso piu d'altrui che di se stesso;⁵⁾

en waar, ondanks druk en jammer, Petrarca op het Capitool werd gekroond met den lauwerkrans des dichters.
Nog behield Rome veel van de ‘magnificenza anticha’; nog kan men zeggen:

Roma mia - ancor bella! (p. 349-350).⁶⁾

1) Ep. Fam. IV, 1; XIII, 8, en elders; VI, 2. (In deze laatste brief spreekt Petrarca o.a. over de Thermen van Diocletianus).

2) Ep. Fam. II, 14.

3) Canz. 6: Spirto gentil che quelle membra reggi, vs. 29-31.

4) Ik bekort het citaat, dat Vosmaer laat volgen. Het is opgebouwd uit verschillende passages van de genoemde brief over Rome, (Ep. Fam. VI, 2), door Petrarca aan Giovanni Colonna di San Vito gericht.

5) Canz. 6: Spirto gentil...., vs. 100-101.

6) Vgl. Canz. 6, vs. 42.

[p. 314]

Aan Vosmaer komt de lof toe, dat hij van de generatie vóór de Tachtigers wel de meest veelzijdige belangstelling voor Petrarca bezit. Hij verdiept zich in de aard van de liefde in het Canzoniere en citeert meer dan eens uit bepaalde sonnetten of canzonen. Sommige verzen worden wel toegepast op de schoonheid van Sietske:

Gli occhi sereni e le stellanti ciglia,
La bella bocca angelica, di perle
Piena e di rose e di dolci parole. (p. 200).¹⁾

Ook de patriot in Petrarca mocht op Vosmaer's belangstelling rekenen. Betekenis heeft vooral, dat hij bekend is met de brieven van de dichter. Hierin juist benadert hij Petrarca als mens, in zijn liefde voor de natuur, zijn leven in de eenzaamheid, maar tevens in zijn dwepen met het oude Rome. Over liet algemeen zijn de Epistolae nooit zo bekend geworden in Nederland. Zelfs in de 17de eeuw treffen wij maar uiterst weinig sporen daarvan aan. Ook is Vosmaer wel iets verschuldigd aan de standaardwerken van zijn tijd, die de moderne Petrarca-studie ten goede zijn gekomen.²⁾ Misschien bestaat er enig verband tussen zijn waardeering voor het Canzoniere en het feit, dat Vosmaer beter dan zijn tijdgenoten de lyriek van Jacques Perk begrepen heeft. Hij meent in diens gedichten een toon te herkennen, die aan de Italiaanse zanger verwant is. (zie p. 343).

De citaten uit Inwijding³⁾ tonen, dat Vosmaer zowel de lyricus als de Humanist bewondert, die met zo grote liefde voor de Oudheid bezield was.

Doorenbos heeft Petrarca tot onderwerp van een studie gemaakt: Petrarca, de Profeet van het Humanisme.⁴⁾ Hij ziet als zijn verdienste, dat hij de mensheid een nieuwe richting wees, dat hij de band tussen leven en wetenschap herstelde en zegevierde over het middeleeuwse dogmatisme en mysticisme, omdat hij de klassieke Oudheid als het ideaal van de ware humanitas begreep en voelde: voor Petrarca staat het menselijk leven in het centrum. In de geschriften der Ouden ziet hij een leerschool voor het leven. Vandaar zijn bezieling voor de antieke cultuur en zijn kritiek op de heersende stromingen in het geestesleven van zijn eigen tijd. Doorenbos oordeelt echter met groter objectiviteit over zijn strikte betekenis voor de wetenschap dan Lamers en sommige andere classici.

Tot Petrarca's positieve verdiensten rekent Doorenbos het verzamelen en copieeren van klassieke handschriften en ook de stimuleerende werking, die van hem op anderen

1) Citaat uit Son. 167: Non pur quell' una bella ignuda mano, vs. 9-11.

2) Vooral: G. Voigt, Die Wiederbelebung des classischen Alterthums. (Zweite Auflage, Berlin 1880-1881).

3) Petrarca wordt nog vaker in deze roman genoemd, maar die plaatsen hebben geringe betekenis: p. 177 (portretten van Petrarca en Laura door Simone Memmi), p. 188 (gevoelens ‘à la Dante en Petrarca’), p. 192 (muurschilderingen in de geest van de Trionfo d' Amore), p. 279 (autograaf van Petrarca in de Laurenziana), p. 320 (Arezzo, geboorteplaats van de dichter). Hetzelfde geldt voor een vermelding in Vogels van diverse pluimage, (Leiden z.j.), dl. II, p. 247.

4) Eene voorlezing door Dr. W. Doorenbos, Winschoten 1860.

[p. 315]

uitging, bij wie hij eveneens belangstelling en liefde voor de Oudheid wist te wekken. Op letterkundig gebied werden zijn Epistolae en verhandelingen het voorbeeld voor heel veel auteurs. Dat Petrarca de Averroïsten en de Scholastici bestreden heeft, beschouwt Doorenbos als een negatieve verdienste. Hij betoogt echter, dat Petrarca geen geleerde in de strikte zin van het woord is geweest: hij heeft geen nieuwe wetenschappelijke methode gevormd en ook persoonlijk geen resultaten bereikt, die een geestelijke omwenteling te weeg moesten brengen. Daarom noemt Doorenbos hem de Vates van het Humanisme.

Hij verklaart nu de ‘acedia’ van Petrarca uit het innerlijk conflict, dat hij zich een hoog humanistisch ideaal had gevormd, maar terzelfdertijd gevoelde, het niet volkomen te kunnen bereiken: ‘Petrarca wilde wel groot en goed te gelijk zijn, doch in beide opzigten miste hij het juiste criterium. Hij was en bleef overspannen, waardoor het hem onmogelijk werd zijne daden en zijne gedachten te verzoenen.’ (p. 27). Doorenbos waardeert dus het streven van Petrarca naar de ware humanitas, maar hij staat kritisch tegenover zijn feitelijke praestaties op wetenschappelijk gebied. Deze reserve is hem wel ingegeven door het standaardwerk van G. Voigt: Die Wiederbelebung des classischen Alterthums.¹⁾ Hierin wordt op uitnemende wijze de plaats van Petrarca in het Humanisme bepaald. Verschillende classici hebben hem in dit opzicht wel geïdealiseerd. Voigt echter laat ook zijn objectieve kritiek gelden. Doorenbos heeft ongetwijfeld veel aan hem te danken voor zijn studie over Petrarca.

Minder juist zijn de uitspraken van Doorenbos in verband met Petrarca's poëzie. Daar is bijvoorbeeld de volgende zinsnede: ‘Hij zelf beschouwt zijne Italiaansche rijmen als het spel zijner jeugd, en in waarheid behooren zij tot de kunst der Middeleeuwen, niet tot het nieuwe leven, dat het humanisme opwekte.’ (p. 22). - En dan de moderne analyse van eigen sentimenten in het Canzoniere? En de natuurlyriek? Spreekt in die verzen niet juist de mèns Petrarca, - met al zijn smarten en vreugden, zijn verrukking en wanhoop?

Ook uit de Handleiding tot de geschiedenis der letterkunde²⁾ blijkt, dat Doorenbos zuiverder blik heeft op de Humanist dan op de Italiaanse dichter. Wat het eerste punt betreft, biedt dit werk slechts een uittreksel van de besproken verhandeling. Als mens wordt Petrarca met Dante vergeleken en beschouwd in zijn verhouding tot andere dichters:

Dante is stellig veel idealer karakter dan Petrarca, die juist door zijne grootere middelmatigheid meer invloed kreeg op zijne tijdgenooten; terwijl daar, waar hij ééne richting der Middeleeuwsche poëzie volmaakte, zijn groot gebrek ligt, en zijn invloed nadeelig voor de toekomst werkte, ik bedoel in zijne minneliederen. (I, p. 315, noot).
Het onderscheid tusschen Dante's lot en dat van Petrarca is treffend. De eene telkens diep getroffen in zijn innigste hoop, en als balling van 't eene oord naar 't andere trekkende, wel geëerd door enkelen, maar toch ramp-

1) Vol. I, p. 21-159: Francesco Petrarca, die Genialität und ihre zündende Kraft.

2) Tweede dr., Arnhem 1881-1885, dl. I, p. 314-320.

[p. 316]

spoedig in alles; de andere daarentegen een glorierijk leven leidende, waarin hem meer eer en geluk te beurt viel dan waarop hij zelfs in zijne grootste ijdelheid gehoopt had. (I, p. 317-318).

Kentekenend voor het beeld, dat Doorenbos van hem vormt, is de volgende uitspraak: ‘Zonder twijfel zijn de verdiensten van Petrarca het grootst in de herstelling der klassieke letterkunde.... Zijne Latijnsche geschriften drukken dan ook zijne denkbeelden en richting het best uit.’ (I, p. 318-319).¹⁾

Maar hoe staat hij nu tegenover de dichter in Petrarca? Hij citeert uit zijn patriottische canzonen²⁾ en ook uit de antipauslijke sonnetten, terwijl hij zegt:

Wanneer men er over klaagt, dat de inhoud van Petrarca's rijmen zoo schraal is, vergeet men wel eens zijn prachtige Canzone op Italië.... Scherp tastte ook Petrarca de gebreken der geestelijkheid aan, etc. [volgt citaat]. Wanneer een man, die door pausen, keizers, koningen, wereldlijke en kerkelijke vorsten met eerbewijzen overladen werd, zich zoo krachtig durfde uiten, mag men hem toch wel niet van volslagen lafheid en vleierij beschuldigen, zooals velen in deze eeuw gedaan hebben. (I, p. 319-320).

Hier neemt Doorenbos Petrarca toch in bescherming tegen de al te ongunstige kritiek op de moreele zijde van zijn karakter, die ook bij sommige Nederlandse auteurs wel eens voorkomt. De geest der eeuw is hier ongetwijfeld van invloed geweest en misschien hebben verschillende, wat eenzijdig-strenge uitspraken van Duitse geleerden als Blanc, Voigt, Koerting dikwijls geen goed gedaan aan het oordeel over Petrarca als mens.

Wanneer Doorenbos evenwel de minnelyriek van het Canzoniere bespreekt, toont hij meer historische belangstelling dan artistieke waardeering. Hier moet met nadruk op gewezen worden, omdat men, mijns inziens, in dit opzicht de invloed van Doorenbos op de Tachtigers wel eens overschat. Petrarca als Humanist heeft hem sterk geboeid, - als dichter in veel geringer mate.³⁾ Hij kan zijn leerlingen de ogen hebben geopend voor de geestelijke bevrijding, die Petrarca nastreefde, maar het komt mij voor, dat hij geen juiste kijk op de Italiaanse zanger bezit. Nergens dringt hij door tot de kern van het Canzoniere, of blijkt, dat hij de schoonheid daarvan beseft. Op

1) Over de Epistolae zegt Doorenbos: ‘Zijne Latijnsche brieven werden voortdurend nagevolgd, zoodat men de sporen er van zelfs bij onzen Hooft ontdekken kan. Petrarca is veelal natuurlijker.’ (I, p. 318).
Waarin die ‘sporen’ bestaan, deelt de schrijver niet mee. Overeenkomst, eventueel, behoeft nog geen invloed te zijn. De Epistolae van Petrarca waren niet algemeen bekend bij onze Zeventiende-eeuwers. Wij bezitten geen enkel getuigenis, dat Hooft ze gelezen heeft.

2) Canz. 16: Italia mia .... en Canz. 6: Spirto gentil .....

3) Als zijn literatuur over Petrarca noemt Doorenbos de biografie door L.G. Blanc in de Allgemeine Encyclopädie van Ersch en Gruber. (Leipzig 1844, 3e Section, 19er Theil, p. 204-254), - het werk van A. Mézières, Pétrarque, (Paris 1868) en dat van G. Koerting, Petrarca's Leben und Werke. (Leipzig 1878). Het dient opgemerkt, dat ook deze laatste auteur eigenlijk meer bewondering voor Petrarca heeft om zijn Latijnse geschriften dan wegens zijn betekenis als Italiaans dichter. Aan Blanc heeft Doorenbos misschien zijn scepticisme ten opzichte van Petrarca's liefdesgevoelens te danken en de opvallende voorkeur voor de politieke poëzie van de dichter.

[p. 317]

het gebied van de poëzie zal hij dus de Tachtigers niet met Petrarca vertrouwd gemaakt hebben.

Het spreekt van zelf, dat verschillende auteurs van werken op literair-historisch gebied uit de tweede helft van de vorige eeuw ook wel over Petrarca spreken. Ik noem hier J. van Vloten, die in zijn Beknopte geschiedenis der nieuwe letteren (Amsterdam 1876) Petrarca van neutraal standpunt beoordeelt. Hij waardeert inhoud en klank van zijn poëzie, maar spreekt toch ook van zijn ‘vindersgekunsteldheid en gemaaktheid’. (p. 82-85).

De literatoren noemen gaarne Petrarca's naam in verband met de kunst van Jan van der Noot, Hooft, of Perk. - Langzamerhand zijn allerlei levensbizonderheden van de dichter algemeen bekend geworden in de kringen van de geletterden. Als bijvoorbeeld Jan ten Brink vermeldt, dat de vader van H.J. Schimmel zich verzette, toen zijn zoon een letterkundige loopbaan wilde kiezen, herinnert hij aan Petrarca, die ditzelfde heeft ondervonden.¹⁾

Vooral in werken of artikelen over de tijd van Humanisme en Renaissance wordt ook de betekenis van Petrarca behandeld. Dit is eveneens het geval in studies over de geschiedenis of de aesthetische waarde van het sonnet, zoals de opstellen van A.S. Kok.

In Vlaanderen is heel weinig over Petrarca te vinden. De sonnettenlyriek ontwikkelt zich, na Jan van der Noot,²⁾ rechtstreeks onder Franse invloed. Na de herleving van 1830³⁾ zijn er enkele dichters, die Italiaans kennen, - Van Kerckhoven heeft uit Dante vertaald -, maar zij houden zich niet met de poëzie van Petrarca bezig. De enige auteur, die vermeld moet worden, is Pol de Mont: hij spreekt wel eens over Petrarca in sommige van zijn studies, b.v. in De Wedergeboorte in Occitanië⁴⁾, wanneer hij de Troubadours behandelt, en in zijn opstel Hélène

1) Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de 19de eeuw, Amsterdam 1888-1889, dl. II, p. 260. - Zie Petrarca, Ep. Sen. XVI, 1. - Ik citeer nog een passage uit een ander werk van Ten Brink. Hij wijst aan, hoe de pastorale ten dele is voortgekomen uit bepaalde trekken, die reeds in de poëzie van Dante en Petrarca aanwezig waren: ‘Dantes Béatrice en Petrarcaas Laura, de eene, de verheven ideale schepping van den theologizeerenden Wijsgeer, de andere, de geïdializeerde Geliefde van den Dichter-theoloog, hadden beide den weg bereid voor zoovele idyllische Bergères, als er sints de Carmosina van Sanazaro tot de Galathée van Honoré d'Urfé in de Herderspoëzie zouden gevierd worden.’ Gerbrand Adriaensen Brederoô, Utrecht 1859, p. 256.

2) Naar aanleiding van deze dichter wordt Petrarca reeds door een der oudere Vlaamse letterkundigen genoemd, namelijk door K.F. Stallaert in zijn werkje: Jonker Jan van der Noot, met een berigt over zyn leven en zyne werken, Gent 1857, inleiding, p. 15 en p. 20.

3) De patriottische gevoelens van die tijd komen zelfs tot uiting, wanneer Ph. Blommaert er in de voorrede van één zijner uitgaven op wijst, dat de Africa van Petrarca vergeten is, terwijl zijn Italiaanse poëzie onsterfelijk blijft. Dit wordt hem aanleiding te betogen, dat een dichter geen ware roem verwerven kan, als hij niet in de vaderlandse tale schrijft. Gedichten van Jacob van Zevecote, verz. uitgeg. door Ph. Blommaert, Gent-Rotterdam 1840, p. IV.

4) Losse schetsen uit de letterkundige geschiedenis van onsen tijd, Hasselt 1889-1890, dl. II, p. 202 sqq.

[p. 318]

Swarth¹⁾, in verband met het sonnet. Ook in zijn Inleiding tot de Poëzie kenschetst hij Petrarca als de sonnettendichter bij uitnemendheid.²⁾

In het werk der moderne Vlamingen, voor zover mij bekend, heb ik geen vertalingen van Petrarca of aanrakingspunten met de Italiaanse dichter gevonden.

Tijdschriftartikelen over Petrarca in de 19de eeuw. - Voor dit tijdvak is het materiaal heel uitgebreid. Niet altijd is de waarde van de opstellen even groot, maar men vindt er veelheid van gedachten en gevoelens, soms bewondering, soms kritiek, waarbij de ééne schrijver speciaal belangstelling toont voor de Humanist, een ander voor de Italiaanse dichter, terwijl een derde zijn lotgevallen ‘lyrisch’ weergeeft.³⁾ De geest van de 19de eeuw heeft de voorstelling, die men zich van Petrarca vormt, in menig opzicht beïnvloed.

Als eerste van de artikelen noem ik een studie, welke eigenlijk op medisch gebied ligt. Er komen echter aardige bladzijden over Petrarca en Laura in voor, zodat vermelding gerechtvaardigd is, hoewel het stuk uit het Duits vertaald is bovendien. Het is te vinden in Het Vaderlandsch Magazijn van 1801: Genees- en geschiedkundig onderzoek wegens de pest van de jaaren 1348-1350.⁴⁾ Aanleiding voor de Duitse medicus tot het schrijven van dit opstel was het verzoek van een vriend, met wie hij ‘de heerlijke gedichten van Petrarcha las’. De auteur geeft een uitvoerige beschrijving van de ontzettende epidemie, gedeeltelijk volgens mededelingen van Petrarca. Hij citeert uit de brief aan ‘Socrates’, waarin Petrarca de machteloosheid der mensen tegenover de ziekte schildert en dan zijn eigen sombere voorgevoelens uitspreekt, omdat de besmetting reeds doorgedrongen is tot Avignon, waar Laura woont. (Ep. Fam. VIII, 7).⁵⁾ Ook herinnert de schrijver aan de verzen van Petrarca, die vertolken, hoe de dichter in dromen en visioenen de aankondiging van Laura's dood ontvangt. Wij vinden er de terzinen van Son. 212: Solea lontana in sonno consolarme:

1) Dl. III, p. 115 sqq.

2) Inleiding tot de Poëzie, Groningen 1898. Zie de afdeling: Sonet of Klinkdicht, (p. 94 sqq.). Ook bij de bespreking van canzone en madrigaal wordt Petrarca genoemd. (p. 107).

3) De meeste van deze artikelen worden vermeld door J. Berg, Over den invloed van de Italiaansche letterkunde op de Nederlandsche gedurende de 19e eeuw, Amsterdam 1919, p. 23-24.

4) Vaderlandsch Magazijn van wetenschap, kunst en smaak, dl. I, (1801), 1e stuk, p. 367-406 en 2de stuk, p. 545-578. (Over Petrarca: p. 387-390). Uit het Hoogduitsch van Kurt Sprengel. Het stuk is ontleend aan diens werk: Beiträge zur Geschichte der Medicin, I Bnd., I St., (Halle 1794), p. 36: Der schwarze Tod der Jahre 1348-1350. Deze studie van Sprengel is, in de vertaling uit het Vaderlandsch Magazijn, later nog als apart uitgaafje in ons land herdrukt. [1833].

5) Deze brief wordt geciteerd in een artikel van Dr. Israëls. (zie p. 334). Ook Prof. W. Moll maakt er melding van in zijn Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, Arnhem 1864-1871, dl. II, 3de stuk, p. 75, noot: ‘Men herinnere zich hier den beroemden brief van Petrarcha, waarin hij de verwoestingen, die de zwarte dood maakte, op hartroerende wijze beschrijft en beklaagt.’ - Later nog citeert K.O. Meinsma een paar fragmenten uit deze brief in zijn werk De Zwarte Dood, Zutphen 1924. Zie beneden, p. 378.

[p. 319]

 

- Non ti soven di quella ultima sera, -

 

dice ella, - ch' i' lasciai li occhi tuoi molli,

 

e sforzata dal tempo me n'andai?

 

I' non te 'l potei dir allor nè volli,

 

or te 'l dico per cosa esperta e vera:

 

non sperar di vedermi in terra mai.

Ook wordt Son. 213 vermeld: O misera ed orribil visïone! Hier durft Petrarca nog angstig hopen, dat het visioen geen werkelijkheid zal worden, maar in Parma ontvangt hij spoedig daarop van ‘Socrates’ de tijding, dat ook Laura bezweken is. Het artikel vertelt, hoe de dichter haar sterven in de ‘triumph des doods’ (Trionfo della Morte) heeft herdacht. Hier wordt geciteerd de laatste terzine van Son. 292: Lasciato hai, Morte, senze sole il mondo:

Non la conobbe il mondo mentre l'ebbe:

conobbil' io, ch'a pianger qui rimasi,

e 'l ciel, che del mio pianto or si fa bello.¹⁾

Hoewel de studie van medische aard is, heeft men er toch verschillende bizonderheden over Petrarca en over Laura's dood uit kunnen vernemen - de auteur heeft De Sade's Mémoires geraadpleegd - door citaten uit het Canzoniere toegelicht, terwijl hij op de betekenis van Ep. Fam. VIII, 7 als historisch document wijst.

Ditzelfde tijdschrift bevat een artikel over Boccaccio²⁾ door Jeronimo de Bosch, - het vervolg en slot van zijn serie stukken over de herleving der letteren in Italië.³⁾ Bij zijn beschouwingen over de aard van de liefde der grote dichters in dat land, voegt de schrijver een proza-parafrase in van de beide eerste strofen en de congedo van Canz. 23.⁴⁾ Ook de betrekkingen tussen Boccaccio en Petrarca worden besproken. Geciteerd wordt de brief van Boccaccio, waarin deze aan zijn vriend zijn angsten belijdt en raad vraagt in verband met de fatale voorspellingen, die een monnik hem was komen doen. Petrarca stelt hem echter gerust. In Nederlandse vertaling volgt een groot fragment uit deze brief, die getuigt van beider oprechte vriendschap.⁵⁾ Verder wordt de droefheid van Boccaccio beschreven, toen een dergelijk leidsman hem ontviel: ‘Hiervan was ook het gevolg, dat Boccacius, naa den dood van Petrarcha, een kwijnend leven leidde en gauw stierf.’ Het artikel geeft dus een indruk van de bizondere betekenis, die Petrarca als mens voor Boccaccio heeft gehad.

1) In de voortzetting van het artikel wordt bij de getuigenissen over de minderwaardigheid der middeleeuwse ‘artsen’ ook herinnerd aan ‘Petrarcha's klachten over de geneeskundigen van zijnen tijd.’ (1801, II, p. 553).

2) Vaderlandsch Magazijn van wetenschap, kunst en smaak, dl. II, (1803), 2de stuk, p. 737-764: Het leven van Boccacius.

3) Zie boven, p. 263 en de noot aldaar.

4) Canz. 23: Amor, se vuo' ch' i' torni al giogo antico.

5) P. 757-760. De bedoelde brief is Ep. Sen. I, 5. Zie beneden, p. 377.

[p. 320]

Ten slotte vermeld ik nog een studie over Rienzi uit dezelfde jaargang.¹⁾ Hierin wordt ook de verhouding van Petrarca tot de Tribuun toegelicht: het ontstaan van hun vriendschap, het gemeenschappelijk dwepen met de oude grootheid van Rome, die zij hersteld wilden zien, blijkens de brieven van de dichter. Petrarca moedigt Rienzi en de burgers van Rome aan, maar hij is het tevens, die Cola waarschuwt en berispt, warmeer zijn onderneming het vertrouwen van velen dreigt te verliezen.²⁾ De catastrofe in de familie Colonna, toen het optreden van Rienzi in 1347 aan zes leden van dit geslacht het leven kostte, is aanleiding tot het citeeren van Petrarca's getuigenis over de kloeke standvastigheid en berusting, waarmee de oude Stefano deze ramp gedragen heeft. (Ep. Sen. X, 4). Door dit artikel valt dus het licht op de relaties, die tussen Petrarca en Cola Rienzi bestaan hebben.

Thans zullen wij overzien, welke artikelen in de Vaderlandsche Letteroefeningen tijdens de vorige eeuw de bekendheid met Petrarca vergroot kunnen hebben. In 1806 verschijnt een stuk: De voornaamste leevensbyzonderheden van den dichter Giovanni Boccaccio.³⁾ Hij wordt hier genoemd: ‘een kweekeling van den beroemden Petrarcha’. De schrijver bespreekt hun verhouding, - de bewondering van de één en de vriendschap van de ander. Ook wordt de testamentaire beschikking van Petrarca ten opzichte van Boccaccio vermeld: ‘Petrarcha, die hem dikwijls uit zijne verlegenheid geholpen hadt, besprak hem, bij uitersten wille, vijftig Florijnen voor eene winterkleeding, ten einde hij op zijn gemak zijne Studien zou kunnen voortzetten.’⁴⁾

In dezelfde jaargang wordt een voorval meegedeeld, dat op aardige wijze illustreert, welke macht de figuur van Petrarca op zijn tijdgenoten heeft uitgeoefend: Een blinde Italiaansche Schoolmeester en Petrarcha.⁵⁾ Het is de bekende geschiedenis van de oude ‘grammaticus’ uit Pontremoli, die, begeleid door zijn zoon, Petrarca over Napels en Rome te voet achterna reisde, omdat hij een zó beroemd man éénmaal persoonlijk wilde ontmoeten. (cf. Ep. Sen. VI, 7). In Parma vond hij eindelijk de dichter, die hem vriendelijk ontving:

Ten huize, waar Petrarcha zich bevondt, gekomen zijnde, verzogt hij zijn' Zoon dat hij hem wilde opbeuren, ten einde hij het hoofd mogt aanraaken, 't welk zulk eene verscheidenheid van edele gedagten in zich begreepen hadt. Voorts verzogt hij de hand van den Dichter te mogen kusschen, zeggende: ‘ô, Staa mij toe, die hand te drukken, welke zo schoone gedagten geschreeven heeft!’

Het verhaal is door de schrijver ontleend aan Dobson's Life of Petrarch (zie p. 235),

1) Vaderlandsch Magazijn van wetenschap, kunst en smaak, dl. II, (1803), 2de stuk, p. 693 sqq. en 861 sqq.: Omwenteling te Rome, door Nicolaus Rienci. In den jaare 1347. (Naar het Hoogduitsch).

2) Vgl. Ep. Var. 48, (de ‘epistola esortatoria’), en Ep. Fam. VII, 7.

3) Vaderl. Letteroef. 1806, II, p. 640-642.

4) Andere artikels over Rienzi en Boccaccio, waarin Petrarca in hetzelfde verband genoemd wordt, blijven nu verder buiten beschouwing.

5) Vaderl. Letteroef. 1806, II, p. 683-684. (‘Uit Dobson's Life of Petrarch’).

[p. 321]

de bewerking van De Sade's Mémoires,¹⁾ waardoor verschillende anecdoten rondom Petrarca in ruimer kring verspreid zijn.

Een goed overzicht bevat het artikel uit 1809: Narigten, het karakter en de schriften van den Italiaanschen dichter Petrarcha betreffende.²⁾ Volgens de schrijver is het opstel vertaald naar een Engels werk, dat niet nader wordt aangeduid. Het moeten echter de Memoirs of the House of Medici geweest zijn, de vertaling van een Frans boek door Nicolaas ten Hoven, die hierin ook uitstekende beschouwingen over Petrarca geeft. Daar dit werk reeds boven behandeld is, mag ik voor inhoud en strekking van dit vertaalde artikel naar p. 240 van mijn boek verwijzen.

In 1813 brengt hetzelfde tijdschrift een opstel: Vergelijking der drie Romeinsche Minnedichters, Ovidius, Propertius en Tibullus, zoo met elkander, als met de Nieuweren, bijzonder met Petrarcha.³⁾ Het stuk is ontleend aan P.L. Ginguené: Histoire littéraire d'Italie.⁴⁾ Men vindt er eerst een uiteenzetting over de liefde bij de klassieke lyrici: deze is sterk zinnelijk, terwijl gebrek aan kuisheid en trouw zowel bij de minnaars als bij hun geliefden voorkomt. Verder wordt behandeld, hoe Christendom, Platonisme en Ridderschap een edeler opvatting van de liefde vestigden, waarbij zich toen een mystiek taalgebruik aansloot, vooral bij de Troubadours met hun dichterlijke vrouwenverering. Tegen deze cultuurhistorische achtergrond moet men het werk van Petrarca, de ‘Zwaan van Vaucluse’, beschouwen: ‘Uit de zeden zijner eeuw, en de zijne in het bijzonder, moet een liefde-roman voortkomen, die niets gemeen heeft met die van Tibullus, Propertius en Ovidius en een bijzondere stijl, zaamgesteld uit platonische, godsdienstige, vrome uitdrukkingen, zuivere, teedere en dikwijls zelfs al te fijne denkbeelden.’ Het artikel eindigt met een goede karakteristiek van Petrarca's poëzie. Al is dit opstel dus niet oorspronkelijk, toch heeft het betekenis, omdat de dichter hier in cultureel verband met zijn tijd beschouwd wordt, waardoor geest en toon van het Canzoniere beter worden verklaard.⁵⁾

De belangrijkste studie over Petrarca uit het eerste kwart van de 19de eeuw is: Francesco Petrarca, door Gerrit Joan Meyer, eveneens in de Vaderlandsche Letteroefeningen verschenen.⁶⁾ De schrijver wil eerst de levensgeschiedenis van Petrarca meedelen, dan een kort overzicht van zijn Latijnse werken geven, en ten derde, Petrarca als minnedichter schetsen.⁷⁾

Het biografische gedeelte is tamelijk beknopt; alleen de diplomatieke zendingen

1) Het verhaal is te vinden in Mémoires, tome II, p. 17-18.

2) Vaderl. Letteroef. 1809, II, p. 28-36.

3) Vaderl. Letteroef. 1813, II, p. 372-382. (‘Uit: Ginguené, Hist. Lit. d'Italie.’). Voor een gissing omtrent het auteurschap vergelijke men p. 322, noot 2.

4) De eerste editie van dit bekende werk verscheen te Parijs in 1811 etc. Over Petrarca: tom. II, chap. XII-XIV, p. 334-568. Ginguené volgt grotendeels de opvattingen van De Sade. In de Vaderl. Letteroef. vindt men hier de vertaling van chap. XIV, p. 490-502.

5) De Sade heeft het eerst dit inzicht geopend.

6) Vaderl. Letteroef. 1814, II, p. 1-26. Een noot vermeldt: ‘Voorgelezen in de Amsterdamsche afdeeling der Hollandsche Maatschappij van fraaije Kunsten en Wetenschappen, den 14 Januarij, en in de Maatschappij Felix Meritis, den 3 Februarij, 1813.’

7) Meyer moet het werk van Ginguené gebruikt hebben: Histoire littéraire d'Italie. Zie hier boven.

[p. 322]

worden vrij uitvoerig behandeld. Uit de bespreking van de Latijnse werken blijkt, dat Meyer van Ginguené heeft geleerd, hoe Petrarca niet hieraan zijn grootste roem in nieuwere tijden dankt. Hij staat vrij ‘rationalistisch’ tegenover de geest der Latijnse verhandelingen. In verband met De vita solitaria spreekt hij van: ‘eene sombere en menschenschuwe leer, die aan het beminnend hart van Petrarca niet eigen was, maar welke verkeerde godsdienstige begrippen en onmatige liefde voor de studie hem hadden doen omhelzen.’ Ook in De otio religiosorum ontdekt hij ‘dezelfde sombere kloostergeest.’ Slechts over De contemptu mundi luidt het oordeel gunstiger: ‘Noch Augustinus, noch Montaigne, noch Rousseau hebben met meer eenvoudigheids het binnenste van hun hart opengelegd, noch met meer openhartigheids hunne zwakheden beleden.’¹⁾

Nu gaat Meyer over tot het derde deel van zijn opstel, het onderwerp, dat hij zelf het aantrekkelijkst gevonden moet hebben en waaraan de studie voornamelijk zijn betekenis dankt: Petrarca als minnedichter. De inleiding bevat dezelfde ideeën, die boven reeds besproken zijn: dat het verschil tussen de klassieke lyrici en Petrarca verklaard moet worden uit de geest van zijn tijd, toen de vrouwenverering het karakter van de dichtkunst bepaalde.²⁾ Om een indruk van Petrarca's poëzie te geven, heeft Meyer enkele verzen in proza geparafraseerd en andere stukken berijmd vertaald, terwijl een paar gedichten door H.H. Klijn in Nederlandse versvorm zijn gegoten. - Wat hij bewondert in Petrarca, heeft hij geformuleerd als: ‘eene oorspronkelijkheid zonder voorbeeld, eene onovertroffen gevoelsuitdrukking, eenen aan overvloed grenzenden rijkdom van gedachten en beelden, eene eerwaardige deftigheid van wijsgeerige en zedelijke denkbeelden, en eene welluidende en innemende zuiverheid van stijl.’³⁾ En dan worden aan het slot van dit artikel de verzen geciteerd, waarin Helmers zijn bewondering voor de grote Italiaanse dichter heeft uitgesproken.⁴⁾

De waarde van Meyer's artikel ligt hierin: hij beschouwt Petrarca vooral in zijn kwaliteit van dichter. In menig klassiek-georiënteerde studie, als die van Jeronimo de Bosch b.v. (p. 263), komt de artistieke zijde van Petrarca's oeuvre nauwelijks in het geding. Jammer is echter, dat hij de conflicten in het gevoelsleven van de dichter slechts oppervlakkig aanroert en niet de aandacht vestigt op de loutering van de liefde in het Canzoniere.⁵⁾ Hij wil de lezers op de schoonheid van deze poëzie wijzen; vandaar de parafrases en vertalingen, die goed gekozen zijn.⁶⁾ Bij Son. 28:

1) Vgl. Ginguené, tome II, p. 450, 452, 453.

2) Zie boven, p. 321, in het artikel, dat aan Ginguené ontleend is. Sommige plaatsen uit Meyer's studie stemmen vrijwel overeen met passages uit dat stuk: misschien is hij daar de samensteller van geweest.
Voor blz. 16 van het opstel Francesco Petrarca vergelijke men Ginguené, tom. II, p. 490, en voor blz. 17 zie men p. 499-500 aldaar.

3) Ontleend aan Ginguené, tom. II, p. 563-564.

4) Zie p. 272. Meyer citeert de strofe: ‘Het is Petrarcha, -’ etc.

5) Een deel der verdiensten en tekortkomingen moet men dus eigenlijk op naam van Ginguené stellen.

6) In proza zijn weergegeven fragmenten uit de volgende sonnetten: Son. 12: Quando fra l' altre ....; Son. 47: Benedetto sia ....; Son. 26: Già fiammeggiava ....; Son. 27: Apollo s'ancor vive ....; Son. 92: In mezzo di ....; Son. 260: Valle, che de' lamenti ....; Son. 269: Zefiro torna .....

[p. 323]

Solo e pensoso i più deserti campi - voor Meyer is deze zang ‘de schoonste en aandoenlijkste van allen’ - is de sonnetvorm behouden:¹⁾

Ik zoek, met trage schreên, langs schaars betreden paden,

Naar 't eenzaamst oord, waar nog geen wandlaar is geweest,
Waar 't oog geen voetstap vindt en geen bespieders vreest,
Om in 't verhoogd genot der reinste vreugd te baden.²⁾

Elke andre schuilplaats moet mijn schuwe blik versmaden;
Dees houding, dit gelaat, de spiegel van mijn' geest,
Waarin, al wie me ontmoet, mijn diepe ontroering leest,
Zou ligt 't inwendig vuur, dat mij verteert, verraden.

En schoon geen menschlijk oog het ook bespieden kon,
Daar is geen bosch of beemd, geen heuvel, stroom of bron,
Die geen vertrouwling wierd van mijn geheimste zuchten.

Ja! in wat woestenij of ontoeganklijk oord
Ik me aan elks oog onttrek; de liefde ziet en hoort
En volgt me, waar ik ga; hem kan ik niet ontvlugten.

Meyer heeft de vijfvoetige jamben door alexandrijnen vervangen. De terzinen van zijn vertaling zijn beter geslaagd dan de quatrijnen. Ook enige canzonen worden nader besproken, Canz. 14: Chiare, fresche e dolci acque, Canz. 17: Di pensier in pensier, di monte in monte en no. 8, 9 en 10, ‘de drie zusters’.³⁾ Van Canz. 14 zijn de beide eerste strofen in dichtvorm vertolkt, maar de bewerking is niet bizonder goed uitgevallen, zoals de inzet reeds getuigt:⁴⁾

Frissche waatren, zuivre stroomen,

Spiegel harer schoone leên!

Bad van haar, die, in mijne oogen,

De eenigste aller vrouwen scheen!

Lieve boomtak, waar ze op steunde!

'k Zie, ô 'k zie u overal! etc.

Het artikel bevat ook de beginstrofen van Canz. 17.⁵⁾ Onder de vertaling staat de naam van H.H. Klijn. Reeds het begin is uitgedijd tot de volgende regels:

1) Ook hier volgt Meyer Ginguené, die een Franse vertaling in sonnetvorm geeft. (tom. II, p. 509).

2) Deze regel klinkt vreemd. Petrarca vlucht juist in de eenzaamheid om zijn smart voor de mensen te verbergen. In vs. 7 spreekt hij van: ‘gli atti d'allegrezza spenti.’

3) Zie boven, p. 237, noot 4. Ook Ginguené bespreekt deze canzonen apart en vertaalt ze grotendeels in proza.

4) Voor de Italiaanse tekst zie men p. 47.

5) Zie de tekst hiervan op p. 93.

[p. 324]

 

In een' maalstroom van gedachten

 

Scheurt de liefde me eindloos voort:

 

'k Dwaal langs heuvelen en dalen,

 

Smachtend naar een eenzaam oord.

 

Waar zal ik de kalmte vinden? etc.

Het tweede couplet in zijn geheel is nog theatraler van toon. Ook houdt Klijn zich meestal niet aan de oorspronkelijke tekst. Ditzelfde geldt voor zijn gedicht, dat Son. 261 weergeeft.¹⁾ Ook hier is het resultaat niet gunstig. Ter vergelijking de woorden van Laura in de Italiaanse tekst en in de Nederlandse vertolking:

..............In questa spera

sarai ancor meco, se 'l desir non erra:

i' son colei che ti die' tanta guerra,

e compiei mia giornata innanzi sera.

Mio ben non cape in intelletto umano:

te solo aspetto e, quel che tanto amasti

e là giuso è rimaso, il mio bel velo. - (vs. 5-11).

Nu de verzen van Klijn:

‘Ik, die op de aarde uw hart kon kluistren,

Die u bestreed, - ik schut uw lot:

Ik wacht u hier, waar 't hoog verrukken,
Dat taal noch beeld ooit uit kan drukken,

Ons zaligt door het reinst genot.

En 't geen uw gansche ziel vervulde,
Die sluijer, die me op de aarde omhulde,

Dat, u betoovrend, vlugtig kleed,

Dat zonk....’

Wat het opstel van Meyer aantrekkelijk maakt, is, dat hier grote liefde voor Petrarca als dichter spreekt; een dergelijke studie moet bij de hoorders en lezers belangstelling voor de Italiaanse zanger hebben opgewekt. Wij zien tevens, dat het werk van Ginguené, wat de mededelingen over Petrarca betreft grotendeels gebaseerd op De Sade, ook bij ons bekend was.

Een andere jaargang van de Vaderlandsche Letteroefeningen bevat een fabel uit één der brieven van Petrarca: De Spin en de Podagra.²⁾ De brief in kwestie (Ep. Fam. III, 13) is aan Giovanni Colonna di San Vito gericht, die zijn avontuurlijk leven als bedelmonnik in Tivoli eindigen wilde.³⁾ Maar de gelofte aan Madonna Povertà viel de bekeerde Franciscaan zeer zwaar en dikwijls zondigde hij. Petrarca

1) Son. 261: Levommi il mio pensier in parte ov' era, - één der visioen-gedichten.

2) Vaderl. Letteroef. 1816, II, p. 455-456. (‘Uit het Latijn van Petrarcha’).

3) Deze Colonna was een oom van kardinaal Giovanni Colonna.

[p. 325]

schreef toen een schertsende brief, om hem te waarschuwen, en de meest eenvoudige levenswijze aan te prijzen. De inhoud van de fabel, die hiertoe dienst doet, komt op het volgende neer. De podagra is weggevlucht van een boer, die haar van de vroege morgen tot de late avond met honger en zware arbeid kwelde, zonder dat zij ooit eens rust genieten kon. De spin heeft juist de woning van een genotzuchtige rijkaard verlaten, waar een stoet van bedienden dagelijks haar web vernielde. Als beiden elkaar hun nood geklaagd hebben, doet de podagra het voorstel, van woonplaats te ruilen:

Naardien uit al, wat ik gezegd en gehoord heb, blijkt, dat wij beiden ons kwalijk bevonden, zullen wij best doen, met elkander van kwartier te verwisselen. U zal mijn waard - mij de uwe het beste voegen. De voorslag geviel; beiden verruilden hun oponthoud; en sinds dien tijd heeft de Podagra in de paleizen der wellustige Rijken, de Spin in de hutten der schamele Armen hare woonstede gevestigd.

Over het algemeen zijn Petrarca's Epistolae weinig bekend geworden in Nederland. Soms is een vermelding te danken aan de Mémoires van De Sade.

De Vaderlandsche Letteroefeningen van 1825 bevatten een belangrijk artikel: Het leven van Franciscus Petrarca beschouwd in betrekking tot het geheim van zijn hart, door J. ter Borg, ‘Leeraar der vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam’.¹⁾ Met dat ‘geheim van zijn hart’ bedoelt de schrijver Petrarca's autobiografie De contemptu mundi, door hem zelf wel aangeduid als ‘Secretum meum’. Wij bezitten door deze verhandeling dus een aparte studie over dit Latijnse werk van Petrarca, dat nooit in het Nederlands vertaald is.²⁾ - Ter Borg tracht zich een beeld te vormen van Petrarca's innerlijk leven, zoals dat in het genoemde werk beschreven is. Hij merkt op, dat de levenswijze van de dichter niet steeds overeenkomt met bepaalde uitingen in zijn ‘Geheimenis’.

De schrijver wijst enige punten van overeenkomst aan tussen de geschiedenis van Augustinus en die van Petrarca. Uitvoerig spreekt hij over de roemzucht van de dichter. Daarnaast plaatst hij nu citaten uit De contemptu mundi, waar Petrarca bekent, dat hij zich, ondanks al zijn glorie, onbevredigd voelt, omdat er geen rust is in zijn hart. Ook vermeldt Ter Borg de passage uit Ep. Fam. IV, 1, waarin Petrarca beschrijft, hoe zijn verblinding brak: hij beklimt de Mont-Ventoux, slaat Augustinus' Confessiones op en leest de woorden, die hem in de ziel grijpen en de grote ommekeer in zijn leven te weeg brengen: ‘Et eunt homines admirari alta montium, et ingentes fluctus maris, et latissimos lapsus fluminum, et oceani ambitum, et gyros siderum, et relinquunt se ipsos.’³⁾

Vervolgens beoordeelt Ter Borg op zeer subjectieve wijze Petrarca's verhouding tot de Klassieken: ‘geen heilige, maar een hartstogtelijke geest leidt hem in de

1) Vaderl. Letteroef. 1825, II, p. 153-167 en 301-322. Een noot vermeldt: ‘Uitgesproken in de Maatschappij Felix Meritis.’

2) De Latijnse tekst is éénmaal in Nederland gedrukt, n.l. in de editie van De remediis utriusque fortunae, Roterodami 1649. Zie boven, p. 203-204.

3) Zie voor een Nederlandse vertaling van deze brief p. 369-370. Augustinus: Confessiones, lib. X, cap. VIII.

[p. 326]

letterkunde’ - ‘en hij wordt voor duizend dingen, in de zaak van God te doen, ongeschikt’, tot het woord van Augustinus hem tot inkeer brengt. Schromelijk miskent de schrijver het feit, dat Petrarca de werken der Ouden ook liefhad om de moreele hoogheid, om de ‘christelijke’ geest avant la lettre. Ook ontleedt hij Petrarca in verband met zijn dichtkunst en zijn liefde, maar hier is het oordeel even eenzijdig. Wel spreekt hij van ‘een hemelsch waas’, dat over de zangen van Petrarca ligt, maar, volgens hem, vlood de muze, toen door Laura's dood de grondslag aan zijn poëzie ontvallen was. Ter Borg gaat dus de kern van het Canzoniere voorbij: hoe dàn juist de liefde gesublimeerd wordt, - getuige de gedichten ‘in morte di Madonna Laura’. Hij heeft die verzen dus blijkbaar niet, of slechts oppervlakkig, gekend. Dat zijn psychologische uitbeelding van Petrarca faalt, vindt zijn verklaring hierin, dat hij zijn christelijke beginselen als enige maatstaf vooropstelt: ‘Wat had hij kunnen zijn voor het Rijk Gods en het heil der menschen, zoo hij tijdig genoeg eene gehuwde vrouw, met elf kinderen, uit het hart geworpen had, om niets dan de heerlijkheid des Verlossers, als de heerlijkheid Gods en des eeuwigen levens, daarin op te nemen!’

Hoewel Ter Borg De contemptu mundi als uitgangspunt neemt, houdt zijn interpretatie van Petrarca's innerlijk toch niet voldoende rekening met allerlei trekken, die wij daaruit leren kennen. Petrarca verdedigt ook voor Augustinus de hoogheid en de verheffende invloed van zijn liefde, maar de schrijver ziet hierin uitsluitend een zondige neiging. Toch maakt hij gebruik van de Trionfo della Morte, canto II, om weer te geven, hoe Laura Petrarca inspireerde, het pad der deugd te volgen. - De dichter belijdt zijn schuld jegens God in Son. 1: Voi ch'ascoltate in rime sparse il suono. Van dit gedicht, dat het Canzoniere inleidt, voegt Ter Borg een proza-vertaling in.

De verdiensten van deze studie zijn, dat inhoud en strekking van De contemptu mundi eens nader worden ontleed en dat men hier een indruk krijgt van de tweespalt in Petrarca's geest. Jammer is het, dat de schrijver onrecht doet aan verschillende zijden van 's dichters persoonlijkheid, omdat hij zijn psychologische basis niet ruim gekozen heeft. Waarschijnlijk heeft De contemptu mundi zijn belangstelling vooral gewekt door de rol, die Augustinus wordt toebedeeld. Ter Borg's artikel is een goed voorbeeld van christelijk-georiënteerde interpretatie van Petrarca's gemoedsleven.

In de Vaderlandsche Letteroefeningen van 1854 staat een klein stukje: Petrarca en Rousseau.¹⁾ De inhoud beantwoordt niet aan de verwachtingen, die de titel wekt: hier geen vergelijking tussen beide dichters, maar slechts een paar anecdotische mededelingen. Van Petrarca wordt verteld, dat hij met buitengewone zorg verbeterde, wat hij in verzen of proza geschreven had, daar hij wilde vermijden, dat het nageslacht de stijl van zijn werk zou kunnen laken. Geciteerd wordt zijn uitspraak:

Van daar mijne vrees en de langdurigheid van mijn arbeid. Ik lees iedere bladzijde tienmaal over, want ik wil niet dat er iets te onvolmaakts uit mijne

1) Vaderl. Letteroef. 1854, II, p. 347-349.

[p. 327]

handen ga. Laat de bode, die aan mijne deur klopt, liever onverrigter zake heengaan, dan dat hij iets medeneme dat mijn naam zou schandvlekken.¹⁾

Nu volgt een parallel-anecdote over Rousseau. Ook hij polijstte altijd zijn werk. Eens wachtte een knecht, die hem een brief moest overhandigen, op antwoord. Rousseau gaf hem een epistel mee, maar zodra de man het huis verlaten had, snelde hij hem achterna, om de brief weer af te nemen. Toen de stijl daarvan hem niet voldeed, gebood hij de knecht, te zeggen, dat hij hem, Rousseau, niet thuis getroffen had en daarom zonder antwoord terugkeerde. - Dit voorval geeft de schrijver aanleiding, Petrarca te prijzen, maar Rousseau te veroordelen: ‘Wat Petrarca deed uit hoogen kunstzin en om den nazaat niets van zich in handen te geven wat niet den stempel der reinste kunst droeg deed Rousseau uit kleingeestige ijdelheid, die hem niet veroorloofde anders dan met de meeste berekening ook in de kleinste zaken, de eens voorgenomen rol te spelen’.

Ook de Boekzaal bevat in de eerste helft van de 19de eeuw een viertal artikelen, die met Petrarca in verband staan. Uit 1812 dateert: Herinnering aan Petrarcha.²⁾ De inhoud van dit opstel heeft echter weinig betekenis. Petrarca wordt genoemd: ‘de vriend en leerling van Dantes’; ‘terwijl hij van Laura zong en het aangebeden beeld zijner liefde onsterflijk maakte, vereeuwigde hij zijn' naam.’ - In hoofdzaak worden enige meer anecdotische bizonderheden over Petrarca meegedeeld, bijvoorbeeld:

....dat hij de nachtegalen niet beminde en altijd een lederen kleed droeg, waarin hij gewoon was, te slapen; elke nieuwe gedachte in een slapeloozen nacht bij hem opgekomen, schreef hij zorgvuldig met een griffel op zijn rok, uit vreeze van dezelve te vergeten. Dit was een Dichterlijk kleed, dat vele verzen bevatte, etc.³⁾

Ook wordt verteld van de rechter (bedoeld is kardinaal Giovanni Colonna), die niet wilde, dat iemand als Petrarca een getuigenis met een eed zou bekrachtigen: ‘Wat u betreft, Petrarcha! wij gelooven u op uw woord; gij behoeft niet te zweeren.’⁴⁾

1) Deze woorden parafraseeren een passage uit één der Epistolae Metricae, waar Petrarca als volgt aan een vriend schrijft:

Ipse obscurus ero, proprio nisi carmine noscar.
Hinc timor, hinc studium decies dum scripta relegi
Haereo contineoque domi, prohibensque vagari
Arceo, tum licet ingeminans ad limina pulset
Nuncius ac properet vacuum dimittere malo
Dedecus ille meum quam si ferat ....

Ep. Metr. lib. II, ep. 4. Poëmata, p. 448.

2) Boekzaal, Dec. 1812, p. 668-671. De titel wekt het vermoeden, dat de schrijver eens in de Mémoires van De Sade gebladerd heeft.

3) Deze bizonderheid is overgeleverd door de zestiende-eeuwse biograaf Lodovico Beccadelli, wiens Vita del Petrarcha, opgenomen in Tomasini's werk Petrarcha redivivus (p. 213 sqq.) dikwijls in de achttiende-eeuwse edities van de Rime herdrukt is. Zie A. Solerti, Le vite di Dante, Petrarca e Boccaccio, Milano [1904], p. 462.

4) Zie Ep. Fam. V, 2. Vgl. De Sade, Mémoires, tom. I, p. 170.

[p. 328]

De Boekzaal van 1814 vertelt een Anekdote van Petrarca en Boccaccio.¹⁾ Zoals men weet, wilde Petrarca zijn vriend steunen en op het goede pad houden: ‘Daar hij [Boccaccio] vriendschap onderhield met Petrarca, den beroemden minnaar van Laura, wiens liefde zoo rein was, als zijne geschriften sierlijk en verheven zijn; zoo poogde deze hem menigmaal van zijne dwaasheden terug te brengen.’ - Maar later is Boccaccio tot het andere uiterste vervallen. Toen wilde hij alles, wat hij geschreven had, vernietigen:

Petrarca, even verlicht als deugdzaam, had ruim zoo veel werk, om hem van dit dwaze denkbeeld, als te voren van zijne losse levenswijs, af te brengen;²⁾ doch het was hem onmogelijk te verkrijgen, dat Boccaccio de vermaarde Vertelsels (bekend onder den naam van Decamerone) in wezen liet, die deze als allerschadelijkst voor de zeden beschouwde.

Er waren echter reeds handschriften van de Decamerone buiten Italië verspreid, en, eindigt de bezorgde schrijver van het artikel: ‘Men mag met regt vragen, of het voordeel, door dit werk aan de letteren toegebragt (de Italiaansche verhalende stijl kent er geen beter) de schade kunne opwegen, die hetzelve door zijne vrije tafereelen aan de zeden gedaan heeft. -’ Het stukje weerspiegelt dus eigenlijk meer het oordeel van die tijd over Boccaccio dan dat over Petrarca. Toch zien wij deze laatste hier weer als vriend en zedelijk leidsman van Boccaccio.

In een recensie uit de Boekzaal worden verschillende bizonderheden over Petrarca ter kennis van de lezer gebracht: het betreft een bespreking van N.G. van Kampen's Handboek van de geschiedenis der letterkunde bij de voornaamste Europische volken in nieuwere tijden. (dl. I, Haarlem 1834).³⁾ Ik vermeld deze kritiek, omdat hierin juist die bladzijden uit dat werk geciteerd worden, waar Van Kampen zijn opvattingen over Petrarca als Italiaans dichter uitspreekt.⁴⁾ Ook wordt de aandacht gevestigd op de proza-vertalingen, door deze auteur naar sommige fragmenten uit het Canzoniere vervaardigd.

De Boekzaal van 1842 bevat een prijzende beoordeling van Lamers' Disputatio over Petrarca.⁵⁾ De criticus stemt in met de parallel tussen Augustinus en Petrarca, maar hij had ook een dergelijke vergelijkende beschouwing over Petrarca en Erasmus verwacht. Vooral Lamers' ideeën aangaande Laura en de liefde van de dichter worden ter lezing aanbevolen. Waardeering verdient het, dat Lamers ook over de ‘edele christelijke gevoelens’ van Petrarca spreekt. Wel onderschrijft de recensent de opvatting, dat Petrarca een uitnemend voorloper van de Hervorming is geweest, maar de vergelijking tussen hem en Luther verwerft niet zijn goedkeuring.

Minder gunstig luidt de kritiek op hetzelfde werk, verschenen in De Gids van 1842.⁶⁾ De schrijver is een bekend classicus, J.C.G. Boot. Deze verwijt Lamers, dat hij te

1) Boekzaal, Jul. 1814, p. 78-79.

2) Boccaccio was onder de indruk van voorspellingen, die hem verkondigd waren. Petrarca sprak hem weer moed in: Ep. Sen. V, 1. (Zie voor deze brief p. 377).

3) Boekzaal, Jan. 1836, p. 17-30. Voor dit werk zie men p. 282.

4) Zie Handboek etc., dl. I, hfdst. 7, p. 289-319. Hiervan worden p. 304-310 geciteerd.

5) Boekzaal, Nov. 1842, p. 599-605. Voor het proefschrift van Lamers zie men p. 288 sqq.

6) De Gids, 1842, Boekbeoordeelingen, p. 642-647.

[p. 329]

veel de Mémoires van De Sade volgt en andere belangrijke schrijvers als Marsand of Mehus verwaarloost. De karakterschets van Petrarca voldoet wel, maar Boot heeft bezwaren tegen het hoofdstuk over zijn verdiensten voor het herstel van de letteren, omdat die bladzijden zeer onvolledig zijn. Lamers heeft te weinig gegevens geput uit de brieven van Petrarca. Ook mocht zijn betekenis voor de Italiaanse dichtkunst niet buiten beschouwing gelaten worden. Verder mist men belangrijke bizonderheden over allerlei kwesties, want Lamers vertelt niet, wèlke werken van de Ouden Petrarca aan de vergetelheid heeft ontrukt en op welke wijze hij de studie der geschiedenis reeds kritisch heeft opgevat.

Naast de besproken artikelen in de bekendste periodieken, Vaderlandsche Letteroefeningen en Boekzaal, vindt men ook opstellen over de dichter in minder belangrijke tijdschriften uit de eerste helft van de 19de eeuw. Daar is de Schouwburg van 1808. Het mengelwerk bevat een studie: Petrarcha.¹⁾ Eerst geeft de schrijver een levensgeschiedenis van de dichter.²⁾ De liefde voor Laura wordt als volgt gekenschetst: ‘Het was een dweepende, maar door den adel van zijn geest en hart gelouterde hartstogt.’ - ‘Zij was het, die zijne liederen dien zacht verwarmenden gloed, die fijnheid, tederheid en gepastheid van gewaarwordingen mededeelde.’ - De invloed van Plato's werk komt ter sprake: ‘Uit deze lectuur ontleende hij voornamelijk die neiging naar het ideale, welke in alle zijne dichterlijke en wijsgeerige werken doorstraalt; vooral zijne denkbeelden van schoonheid en liefde des geestes, van den oorsprong der zielen, van derzelver overgang naar de sterren.’

Petrarca wordt geroemd om zijn ‘gloeijende verbeelding, teeder gevoel, uitgestrekte menschenkennis en wijsgeerige inzichten.’ Ter illustratie worden enige passages uit zijn geschriften geciteerd, naar het Duits vertaald, ontleend aan het werk van [J.] F. Butenschön, Petrarca; ein Denkmal edler Liebe und Humanität. (Leipzig 1796). Dit is een verzameling brieven van en aan Petrarca, die grotendeels op fantasie berusten, al is gebruik gemaakt van bekende feiten. De Duitse schrijver citeert ook Guérin, de auteur van een Description de la fontaine de Vaucluse. (Avignon 1804). Ook hieruit vindt men vertaalde fragmenten terug in het artikel in de Schouwburg. Eveneens uit Butenschön's werk is Petrarca's epigram op Vaucluse overgenomen:

Valle locus clausa toto mihi nullus in orbe
Gratior, et studiis aptior ora meis.
Valle puer clausa fueram, juvenemque reversum
Fovit in aprico vallis amoena situ.
Valle vir in clausa meliores dulciter annos
Exegi, et vitae candida fila meae.
Valle senex clausa supremum ducere tempus,
In clausa cupio, te duce, valle mori.³⁾

1) Schouwburg van in- en uitlandsche Letter- en Huishoudkunde, 1808, dl. II, p. 521-537.

2) Sommige jaartallen en opgaven zijn onjuist.

3) Het epigram komt voor in Ep. Fam. XI, 4.

[p. 330]

Dit artikel bevat dus wel verschillende bizonderheden over Petrarca en zijn geschriften, maar zijn Italiaanse poëzie wordt buiten beschouwing gelaten: er komen geen citaten uit het Canzoniere in voor. Het opstel is ook niet oorspronkelijk, maar in hoofdzaak ontleend aan het genoemde Duitse werk.

Het tijdschrift Saturnus brengt zijn lezers in 1824 een stuk: De dichter Petrarca.¹⁾ Hier wordt deze weer naast Rousseau geplaatst:

Duizenden voor en na hem kunnen misschien de genoegens van onzinnelijke liefde zoo goed gevoeld hebben, als Petrarca, maar behalve hem en Rousseau is het aan niemand gelukt, zijn gevoel zoo uit te drukken, dat ieder minnaar, en in 't algemeen ieder fijn gevoelige, zijne eigene gewaarwordingen in Petrarcaas gedichten weder vindt.

De helft van het artikel wordt ingenomen door een uitvoerige beschrijving van de kroningsplechtigheden, in de eerste plaats van de gecostumeerde triomfstoet met allegorische figuren. Petrarca wordt door de Romeinse ‘dochters’ met bloemen en reukwerk gehuldigd op zijn terugweg van het Capitool, maar één dame giet bij vergissing een bijtende vloeistof op het hoofd van de dichter, hetgeen hem van al zijn haar beroofd zou hebben. Na deze triomftocht hangt Petrarca zijn driedubbele kroon in de San Pietro en begeeft zich naar de feestmaaltijd in het paleis van de Colonna's: later bindt hij bellen aan armen en benen en danst met de ‘genoodigde schoonen’.

Dit bizarre verhaal van de dichterkroning gaat terug op een brief, die oorspronkelijk aan Sennuccio del Bene werd toegeschreven, maar waarvan de authenticiteit, althans in deze vorm, reeds in de 16de eeuw betwijfeld is.²⁾

Uit de verdere inhoud van het artikel noem ik nog het verhaal van de blinde taalmeester uit Pontremoli,³⁾ en de vermelding van Petrarca's legaat aan Boccaccio.⁴⁾ Als levensschets heeft het stuk in Saturnus geen aparte betekenis; het toont echter, dat het fantastische relaas van de dichterkroning ook in Nederland is doorgedrongen.

Degelijk is een studie in Van Kampen's Magazijn (1826): Over den invloed van Petrarca op de klassieke letterkunde, door Mr. J.P. van Walree.⁵⁾ Hier wordt Petrarca beschouwd in zijn verhouding tot de klassieke schrijvers en dichters en in verband met zijn betekenis voor de herleving van de studie der Oudheid. De auteur heeft zijn onderwerp breed opgevat en schildert Petrarca als bestrijder van de middeleeuwse dialectici en als baanbreker voor de vroeg-humanistische ideeën. Uit het betoog blijkt, in hoe menig opzicht Petrarca's geestdriftige liefde voor de

1) Saturnus. Gedenkwaardigheden uit den ouden en nieuwen tijd, 1824, p. 83-104.

2) Het stuk werd voor het eerst uitgegeven in de 16de eeuw. Het is in vertaling opgenomen in de bijlagen van De Sade, Mémoires, tom. II, notes, p. 5 sqq.: ‘Relation du couronnement de Pétrarque au Capitole.’ Aan dit werk heeft de schrijver van het artikel ontleend.

3) Vgl. boven, p. 320.

4) Cf. p. 320.

5) Magazijn voor wetenschappen, kunsten en letteren, verzameld door N.G. van Kampen, dl. VI, (1826), p. 33-84. Het zou duidelijker zijn, als de schrijver tot titel gekozen had: ‘Over den invloed van P. op de studie van de klassieke letterkunde.’ Van Walree's verhandeling is ook afzonderlijk verschenen: Amsterdam 1826.

[p. 331]

Oudheid inspireerend op tijdgenoten en jongeren heeft gewerkt. In het laatste deel van deze verhandeling wordt de verdere ontwikkeling van het Humanisme in Europa overzien. Van Walree spreekt uitsluitend over Petrarca als Latinist en Humanist. Zijn figuur als minnaar van Laura of als Italiaans dichter wordt dus niet geschetst. Goede citaten, vooral uit Petrarca's Epistolae, verhogen de waarde van deze studie.

Een literair karakter daarentegen draagt het artikel in Nieuwe Keur van 1831: Petrarca en Laura.¹⁾ Het bestaat uit zeven brieven. De inzet luidt:

Van Petrarca's en Laura's liefde zal ik u verhalen, mijne dierbare Nanny? -- Welaan, ik ben daartoe bereid. Ik heb de drie reusachtige quarto-deelen van Sadi's [sic] gedenkschriften voor mij liggen.. etc.

De schrijver heeft inderdaad de gegevens voor het leven van Petrarca en de opvattingen over Laura aan De Sade's Mémoires ontleend, - dat wil zeggen, de feiten: de weergave daarvan is echter zeer subjectief. Soms is de toon wat cynisch, bijvoorbeeld in de biografische mededelingen aan het begin, - elders weer pathetisch, wanneer het geluk van Petrarca's tedergevoelend hart beschreven wordt, toen hij in Sinte Clara zijn ‘zusterziel’ ontmoette. De tweede brief is gewijd aan de vallei van Vaucluse:

Zij werd het heiligdom zijner verlorene liefde; zijne tranen vloten in de bron, de klagten, die uit de kloven kwamen, behoorden hem; de liederen, die in het dal weergalmden, waren de zijnen; en waar Vaucluse genoemd wordt, zal men Petrarca gedenken.

Het beeld van Petrarca wordt geschetst als: ‘een gelaat vol geest en schranderheid, een oog vol vuur, zijn hart was teederheid, zijn temperament hartstogt, zijne neiging losbandigheid.’ - Op enigszins sceptische toon herhaalt de schrijver Petrarca's getuigenissen over Laura's schoonheid en deugd. Hij geeft een vrije vertaling van de quatrijnen van Son. 3: Era il giorno ch'al sol si scoloraro, waarin de dichter zijn eerste ontmoeting met Laura herdenkt. Zij wordt, op het voorbeeld van De Sade, een dochter genoemd van Audibert de Noves en Ermessende.

De volgende brieven bevatten het verhaal van Petrarca's liefde: soms toont Laura hem haar gunst en genegenheid, maar door eigen onstuimigheid vernietigt hij deze toenadering. Dan geeft hij zich in Vaucluse aan zijn zwaarmoedigheid over en zoekt heil bij zijn biechtvader Pater Denis. (Fra Dionisio da Borgo San Sepolcro). Nu onderneemt Petrarca ook een reis naar Rome; niets vermag hem van zijn smart te bevrijden. Simone Memmi moet Laura's portret gaan schilderen, opdat de dichter het altijd bij zich dragen kan.

Enkele verzen uit het Canzoniere worden in het Nederlands geciteerd. Er is een proza-parafrase van Son. 11: Se la mia vita da l'aspro tormento, een rijmloze bewerking van Son. 13: Io mi rivolgo in dietro a ciascun passo en een sterk gewijzigde dichterlijke vertolking van Son. 14: Movesi il vecchierel canuto e bianco. - Omdat dit laatste gedicht overigens nooit in het Nederlands vertaald is, laat ik de tekst,

1) Nieuwe keur van nuttige en aangename Mengelingen, (Lectuur voor alle standen), dl. IV, 1831, p. 37-57 en p. 98-107.

[p. 332]

waarin de sonnetvorm niet gehandhaafd is, hier volgen. Het hoofdmotief spreekt minder duidelijk dan bij Petrarca: zoals de oude pelgrim moeizaam de lange reis naar Rome volbrengt

per mirar la sembianza di Colui
ch'ancor lassù nel ciel vedere spera

- zo zoekt de dichter in andere vrouwen het beeld van Laura.

Van de kinderen, van de vrouw
Trekt hij naar een vreemd gewest;
En zijn haar is wit en grijs.
En door regenvlaag en dauw
Leiden hem de sterren.

En zoo wandelt hij steeds voort:
Over bergen en dalen,
Om 't gezegend oord van Rome,
En des Heilands beeld aldaar
In geloove aan te schouwen.

Eerlang ziet hij van aangezigt
Dezen dierbren weder;
Doch uw liefelijk oogenlicht
Ach, ik mag het nimmer zien
Flonkrend als de sterren.

De laatste brief van de reeks draagt een zeer lyrisch karakter. Hier vindt men een beschrijving van de visioenen, waardoor Petrarca in de natuur en ook in zijn dromen het beeld van Laura ontwaart. Wat haar verhouding tot de dichter betreft, verschilt de schrijver van mening met De Sade. Volgens deze laatste bleef Laura te Avignon, toen Petrarca haar in Vaucluse zocht te ontvluchten. De auteur van het artikel trekt De Sade's onpartijdigheid hier in twijfel: hij vermoedt, dat de abt dit geschreven heeft, omdat hij de strenge deugd van zijn ‘aanverwante’ boven alle verdenking wil stellen. De Nederlandse schrijver vindt dit een verdachte lezing, na alles wat verder in de Mémoires wordt meegedeeld over de betrekkingen tussen Laura en Petrarca. Hij zelf huldigt, (waarschijnlijk om ‘Nanny’, tot wie hij de brieven richt), de opvatting, als zou Laura de dichter naar het dal gevolgd zijn, hetgeen andere biografen aannemen; ‘deze laatste stemmen volkomen met de overleveringen en volksgeruchten overeen, die nog heden ten dage onder de dalbewoners van Vaucluse in omloop zijn.’

De auteur verdiept zich dan in de legenden over het kasteel van Petrarca, door een onderaardse gang met de woning van Laura verbonden en hij ontwerpt een echt romantisch beeld van hun ‘schuldelooze liefde’.

Dit artikel mist samenhang. De verschillende brieven vormen geen gesloten geheel. Soms spreekt de schrijver op ironische toon over Petrarca en zijn klachten, doch later geeft hij zijn eigen fantastische bewerking van het liefdesverhaal. Eerst volgt

[p. 333]

hij De Sade, maar daarna bouwt hij voort op romantische legenden uit de volkstraditie, evenals verschillende Franse auteurs gedaan hebben.

Ook De Fakkel wil zijn licht over Petrarca doen schijnen. De jaargang van 1836 bevat een studie: Petrarcha, beschouwd als geleerde en hersteller der klassieke letterkunde in Italië, door H.M.¹⁾ Als motto prijken hier de verzen, waarmee Helmers Petrarca roemt om zijn betekenis voor de beschaving der Europese mensheid. (zie p. 272). In het middelpunt van de aandacht staat de Humanist, niet de Italiaanse dichter. De levensfeiten, de opvattingen over de aard van Petrarca's liefde in verband met de geest en cultuur van zijn tijd, - dit alles heeft de schrijver wel aan het werk van Ginguené te danken. (zie p. 321). Met nadruk wordt er op gewezen, dat Petrarca zich, om zijn hart te veredelen, onafgebroken op de studie van de Klassieken heeft toegelegd, ook tijdens de jaren in Vaucluse:

....men wane daarom niet, dat hij hier zijnen tijd verbeuzelde met verliefde droomerijen, of de kostbare oogenblikken in eenzame mijmeringen en het vervaardigen van minneliederen liet verloren gaan. Daartoe was Petrarcha's geest te verheven, zijn hart te edel.

Met bizondere lof wordt melding gemaakt van De contemptu mundi.²⁾ Omdat de schrijver Petrarca uitsluitend als geleerde en staatsman wil schetsen, waagt hij zich, volgens eigen zeggen, niet aan het verstrekken van proeven uit de Italiaanse gedichten. Wel vindt men bij hem een vergelijkende karakteristiek van Petrarca's poëzie: ‘Het schitterend vernuft van Ovidius, de rijke verbeeldingskracht van Propertius, het gevoelige van Tibullus smelten bij hem te zamen’, - maar de kunst van Petrarca is reiner.³⁾

Dit artikel vertegenwoordigt het oude standpunt van de classici ten opzichte van Petrarca: door zijn Latijnse geschriften heeft hij groter roem verdiend dan door zijn Italiaanse poëzie.

In eenvoudige stijl gehouden is het overzicht van Petrarca's leven en werk, dat het Nederlandsch Magazijn van 1844 ons biedt: Petrarca.⁴⁾ Naast enige biografische bizonderheden vindt men hier romantische trekken, vooral in het afscheid van Petrarca en Laura, gevolgd door haar droevige dood. Er worden geen citaten uit de Rime gegeven. Ik vermeld het artikel niet om zijn inhoud, maar wegens het feit, dat hier op populaire wijze van Petrarca's leven wordt verteld voor een kring van lezers, die waarschijnlijk geen wetenschappelijke ontwikkeling bezat. De aantrekkelijkheid van de schets wordt verhoogd door een viertal illustraties: ‘Petrarca te Rome gekroond’, naar een schilderij van Tofanelli, ‘Avignon, met den ouden Romeinschen Burg’, ‘Vaucluse’, beide naar steendrukplaten van Lemercier, en verder de ‘Tombe te Arqua’, naar een plaat van Turner.⁵⁾

1) De Fakkel, of Bydragen tot de kennis van het ware, schoone en goede, verzameld door J.P. Sprenger van Eyk, 1836, p. 33-67.

2) Wij vinden hier de uitspraak van Ginguené terug, die op p. 322 geciteerd is.

3) Voor deze opvattingen vergelijke men p. 321 van dit hoofdstuk.

4) Nederlandsch Magazijn, ter verspreiding van algemeene en nuttige kundigheden, 1844, p. 134-136.

5) Voor de iconografie van Petrarca en Laura zie men de Catalogue of the Petrarch Collection, p. 497 sqq., en Prince d'Essling et Eugène Müntz, Pétrarque, Paris 1901.

[p. 334]

In dezelfde jaargang van dit tijdschrift staat nog een stukje: De Fontein van Vaucluse.¹⁾ Het is eigenlijk bedoeld als tekst bij een gravure van F. Wiesener, die een romantisch rotsenlandschap voorstelt. (‘Gezigt op de Fontein te Vaucluse’, - naar een tekening van Chapuy). - Hier wordt vermeld, hoe men nog op de rotsen het kasteel van Petrarca wijst en de woning van Laura aan de andere zijde van het dal. Men vindt hier de volgende ontboezeming over de vallei: ‘Er bestaat misschien op de gansche aarde geen andere plek, zoo schoon, zoo boven alle beschrijving bekoorlijk en boeijend, zoo vereeuwigd door de schoonste en verhevenste herinneringen, als juist Vaucluse.’

Wij zagen reeds eerder, dat het onderzoek naar de ontzettende epidemie uit het midden van de 14de eeuw de gedachten op de geschiedenis van Petrarca en Laura kon richten. (zie p. 318).

Ook Dr. A.H. Israels noemt Petrarca in zijn artikel in het Weekblad voor Geneeskundigen van 1853: Twee epidemiën in Nederland. Eene historische-pathologische studie.²⁾ De schrijver behandelt de hongersnood van 1314-1315 en dan de ‘Zwarte Dood’, de Bubonenpest, die in de 14de eeuw wel 25.000.000 slachtoffers heeft geeist in Europa. De waarde van dit opstel wordt vergroot door de letterkundige inslag, want ook uit verschillende kroniekschrijvers en auteurs heeft Dr. Israëls zijn gegevens verzameld. Met betrekking tot de pest-epidemie zegt hij:

Het zoude mij voor deze gelegenheid al te veel doen afwijken, wanneer ik hier de onbeschrijfelijke ellende dier tijden wilde schilderen, die door Petrarca, - wiens geliefde Laura aan die pest te Avignon was overleden, - en door Boccaccio in allerheerlijkste taal en kwalijk te evenaren meesterschap is teruggegeven.³⁾

Toch wil hij zijn lezers een enkele passage uit Petrarca's beschrijving niet onthouden en hij citeert deze in een noot onder aan de bladzij:

....Quando unquam tale aliquid visum, aut fando auditum: quibus hoc unquam annalibus lectum est, vacuas domos, derelictas urbes, squalida rura, arva cadaveribus angusta, horrendam vastamque toto orbe solitudinem? Consule historicos; silent. Interroga physicos; obstupescunt Quaere a philosophis; humeros contrahunt, frontem rugant, et digito labiis impresso silentium jubent. Credet ista posteritas? Cum ipsi, qui vidimus, vix credamus, somnia credituri, nisi experrecti, apertis haec oculis cerneremus, et, lustrata urbe, funeribus suis plena domum reversi, exoptatis pignoribus vacuam illam reperientes sciremus utique vera esse, quae gemimus. O felicem popolum pronepotum, qui has miserias non agnovit et fortassis testimonium nostrum inter fabulas numerabit.⁴⁾

1) Nederlandsch Magazijn, 1844, p. 193-194.

2) Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen, 1853, p. 451, 461, 473, 483. - Het was oorspronkelijk een lezing, door deze medicus in 1852 voor de Maatschappij ter bevordering der Geneeskunst gehouden.

3) Petrarca, Ep. Fam. VIII, 7; - Boccaccio, in de inleiding van zijn Decamerone.

4) Petrarca, in de genoemde brief. Misschien ontleent de auteur aan de besproken studie over de epidemie. Zie p. 318.

[p. 335]

Eén der negentiende-eeuwse almanakken heeft ook enkele bladzijden aan Petrarca gewijd, namelijk Vergeet mij niet van 1854. Hierin komt een prozastuk voor: Petrarca en Laura, door Mr. Scholten tot Gansoyen.¹⁾ Oorspronkelijkheid is ver te zoeken blijkens de mededeling aan het slot: ‘Genomen uit het Spaansche’. Misschien is aan deze meridionale bron het theatrale pathos van dit stukje te danken. Het is een dwepende verheerlijking van Petrarca's hemelse liefde. Die liefde, welke uiting zocht in zoetvloeiende zangen bij het murmelen der wateren van Vaucluse, kon niet ondergaan, toen Laura de echtgenote van Signor de Sade werd. En nooit behoefde zij zich voor hem of haar kinderen te schamen, hoewel toch ‘in het gemoed van Signora de Sade de herinnering aan haren Petrarca, haren dichter, eene zoete en tevens weemoedvolle gewaarwording was.’ - Hoor de idyllische toon:

Die beiden sleten hunne dagen, zóó kuische en zóó zonderbare liefde koesterende; en als Laura stierf, vermengde haar dichter zijne droefheid met die van Signor de Sade en beweende haar gedurende al zijne hem nog restende levensdagen!....
Ach, wanneer zullen wij op nieuw gevoel verkrijgen voor zoo zuivere en zoo dichterlijke liefde?

Het stukje is een goed voorbeeld van de pathetische toon, waarop verschillende gevoelige Romantici hun vertedering om Petrarca's liefde hebben vertolkt.

Het Leeskabinet van 1856 bevat een groep korte biografieën: De vier Italiaansche Puikdichters.²⁾ Deze zijn overgenomen uit Manitius' Grammatisch-practische leerwijze der Italiaansche taal en wel uit de tweede druk, bezorgd door D. Sluyter, die het werk uitbreidde met fragmenten uit de poëzie van Dante, Petrarca, Tasso en Ariosto, telkens ingeleid door een schets van hun leven.³⁾ Het Leeskabinet heeft nu, ter introductie, deze beknopte biografieën apart onder de aandacht van het publiek gebracht.

Het Vaderlandsch Museum houdt zich in 1861 bezig met het onderwerp: Gelauwerde dichters.⁴⁾ Eerst wordt de klassieke oorsprong van het gebruik geschetst en dan de herleving sinds het einde van de Middeleeuwen. Het zonderlinge verhaal van Petrarca's wederwaardigheden op de dag van zijn dichterkroning (zie p. 330) komt weer met al zijn dwaze details op het tapijt. Als bron worden een paar Franse Petrarca-vertalingen opgegeven: Placide Catanusi, Les oeuvres amoureuses de Pétrarque, traduits en françois, Paris 1669. (‘Aux Lecteurs’) en P.C. Levesque, Choix des poésies de Pétrarque, [Venise et] Paris 1774. (‘Vie de Pétrarque’). - Het artikel eindigt met de vermelding van enkele Nederlandse dichters, die eveneens met de lauwerkrans gekroond zijn.⁵⁾

1) Vergeet mij niet. Muzenalmanak voor 1854, onder redactie van J.J.L. ten Kate, p. 185-189.

2) Het Leeskabinet. Mengelwerk tot gezellig onderhoud voor beschaafde kringen, dl. IV, 1856, p. 108-114. De tekst over Petrarca omvat p. 110-111.

3) Voor de bespreking van dit studieboek zie men p. 301.

4) Vaderlandsch Museum, uitgeg. door C.P. Serrure, dl. IV, (1861), p. 253-258.

5) Dezelfde jaargang van het Vad. Museum bevat een citaat uit Petrarca's Trionfo d'Amore (canto III, vs. 79-82), als bewijsplaats, dat de ridders en jonkvrouwen uit onze middeleeuwse letterkunde tot in Italië toe bekend waren. - Vad. Mus. dl. IV, p. 276.

[p. 336]

Een uitmuntende studie: Petrarca, publiceert A.S. Kok in de Kunstkronijk van 1871.¹⁾ De schrijver heeft dit essai opgesteld naar aanleiding van zijn lectuur van een bekend werk over Petrarca, een paar jaar tevoren verschenen: A. Mézières, Pétrarque; étude d'après de nouveaux documents. (Paris 1868). Mézières ging uit van het volgende beginsel: ‘Ce que j'ai surtout essayé de démêler dans cette grande existence, ce sont les ressorts de la vie intérieure, les pensées favorites, les mobiles des actions, les sentiments ou les passions qui les inspirent.’²⁾

Een zelfde geest spreekt uit de studie van Kok. Ook hij wil in de eerste plaats een beeld geven van de stromingen, die Petrarca's gedachtenwereld beïnvloed hebben, en van de meest opvallende trekken, die men waarneemt in zijn gecompliceerde persoonlijkheid. Een goed inzicht leidt Kok er toe, om de toenmaals actueele gebeurtenissen in Italië tot uitgangspunt te nemen, dat wil zeggen: de vestiging der nationale eenheid, die hij terecht beschouwt als het resultaat van een eeuwenlange, worsteling, als ‘de verwezenlijking van denkbeelden, die tallooze jaren door de uitstekendste mannen met hartstocht zijn gekoesterd.’ Kok overziet de ontwikkeling van deze nationale gedachte, zoals die geleefd heeft in de grootste geesten van Italië: in Dante, met zijn keizer-ideaal, in Petrarca, die geestdriftig het streven van Rienzi volgt. In nieuwere tijden propageeren Alfieri, Leopardi en Manzoni allen het ideaal van een verenigd Italië. Belangrijk is dus, dat Kok Petrarca als patriot in een helder daglicht plaatst. Hij herinnert aan de beroemde canzone: Italia mia, ben che 'l parlar sia indarno en geeft enige fragmenten hieruit in proza-vertaling weer.³⁾

Na zijn uiteenzettingen over de vaderlander in Petrarca spreekt Kok van de dichter en minnaar. Over het Canzoniere zegt hij:

De loutering des gemoeds bij de koestering eener idealistische liefde is er mede in afgespiegeld, vooral in die helft der verzameling, welke na den dood van het voorwerp zijner liefde geschreven zijn. De lierzang op Maria, die als het ware het slotakkoord is, waarin zich alle verliefde tonen oplossen, behoort tot de prachtigste lyrische gedichten, die wij kennen.

De aard van Petrarca's liefde brengt de schrijver in verband met de geest van zijn tijd en de toenmaals heersende literaire stromingen. Hij merkt echter op, dat bij Petrarca de eredienst van de vrouw tot hoger sferen stijgt en samensmelt met het schone en het religieuze,⁴⁾ hoewel Petrarca anderzijds de liefdespoëzie juist tot de realiteit heeft teruggevoerd door de directheid, waarmee hij zijn persoonlijke sentimenten en indrukken verklankt. Ook aan andere kwesties heeft Kok zijn belangstelling gewijd: de invloed van Augustinus op Petrarca, - zijn vriendschap voor Boccaccio, - zijn betekenis voor de herleving der klassieke letteren, - zijn merkwaardige populariteit, reeds bij zijn leven: ‘Petrarca is van alle nieuwere

1) Kunstkronijk, uitgegeven ter aanmoediging en bevordering der schoone kunsten, onder redactie van Dr. Jan ten Brink, 1871, p. 70-71, 74-78, 81-84.

2) A. Mézières, Pétrarque, (deux édit.), Paris 1868, p. VII.

3) Canz. 16, str. 1, vs. 1-6; str. 2, vs. 20-27; str. 3, vs. 33-35, en str. 6 geheel.

4) Het artikel bevat een Nederlandse proza-vertaling van Son. 261: Levommi il mio pensier in parte ov' era.

[p. 337]

schrijvers - Voltaire en Goethe uitgezonderd - het meest bedeeld geweest met den roem en de algemeene toejuiching zijner tijdgenooten.’

Ook de gemoedstoestand van de dichter in zijn laatste periode wordt geanalyseerd: ‘Op het laatst van zijn leven zien wij Petrarca in eene schijnbaar droefgeestige, zelfs eenigszins bittere stemming. Hij had de kwaal der edele zielen, gelijk zijn levensbeschrijver zegt.’

Aan het einde van zijn studie keert de schrijver tot zijn uitgangspunt terug: Petrarca's ideaal van ‘een eenig en onverdeeld Italië’, zoals hij dat uitgesproken heeft in Canz. 6: Spirto gentil che quelle membra reggi, waaruit Kok eveneens een aantal verzen in proza vertaalt.¹⁾ Nadat hij Petrarca's betekenis heeft samengevat, besluit de auteur: ‘- hij was een man, die wat ook verouderd moge zijn - steeds nog door zijn karakter en edelen zin onze sympathie verwerft.’²⁾ De verdienste van dit artikel is, dat de schrijver Mézières' werk hier introduceert en een veelzijdig beeld van Petrarca ontwerpt. Geen vooroordelen, geen romantische fantasie of dwepend pathos, maar een grondige studie, waarin de geesteswereld van Petrarca wordt belicht, - een onderzoek, terzelfdertijd door wetenschappelijk inzicht en warme belangstelling gedragen.

Een geheel ander karakter vertoont het opstel van W.B.J. van Eyk in De Gids van 1875: Een liefde-drama uit de veertiende eeuw.³⁾ Ook deze predikant beschouwt Petrarca van streng ethisch standpunt. Aan het begin van zijn artikel spreekt de schrijver over de herdenkingsfestiviteiten, die men in Juli 1874 in Arquà, Padua, Vaucluse en Avignon georganiseerd had. Na het Dante-jubileum, waar Potgieter de aandacht op gevestigd heeft, kon men dus nu in Nederland iets lezen over de herinneringsfeesten ter ere van Petrarca.

De auteur vertelt over het leven van de dichter in Avignon, waar zijn ‘grenzen-looze ijdelheid’ hem tot een ‘slaaf der toenmalige mode’ maakte; - ‘ook het weeke, het ziekelijke, het onmannelijke van zijn karakter werd er door aangekweekt.’ Een keerpunt in deze periode van zedelijke achteruitgang vormt de romantische ontmoeting met Laura de Noves in Sinte Clara. Van Eyk volgt de opvattingen van Geiger, die zich haar als een maagdelijke schoonheid wil voorstellen.⁴⁾ Door Petrarca niet aan zich te binden, wil zij haar veredelende invloed op hem behouden. Deze reageert hier verschillend op in de achtereenvolgende jaren. Eerst komt de vertwijfeling, de rusteloze worsteling, totdat hij zich, na de episode van de Mont-Ventoux, in de eenzaamheid van Vaucluse terugtrekt, waar de metamorfose ten goede voltooid wordt. Nu verrijst het beeld van Laura in een nieuwe gedaante voor de dichter. Hij ziet haar ‘in een waas van hemelschen luister’; - ‘zijn liefde nam een

1) Canz. 6, str. 3, vs. 42; str. 4, vs. 43-46; str. 6, vs. 77-79.

2) In de Kunstkronijk van 1863 had Kok een goede studie over Dante gepubliceerd. (p. 7 etc.). Hij spreekt daarin ook over Petrarca, maar stelt deze dichter in bepaalde opzichten beneden Dante. (Zie b.v. aldaar p. 28, p. 40). Door de invloed van Mézières heeft Kok blijkbaar nu een zuiverder blik op Petrarca verkregen.

3) De Gids, Jul. 1875, p. 48-80. Later opgenomen in zijn bundel Analecta rediviva, Amsterdam 1897, p. 119-164.

4) Ludwig Geiger, Petrarka, Leipzig 1874, p. 212-218.

[p. 338]

meer etherisch karakter aan.’ Eerst nu kan hij de rijkdom van zijn geestesgaven ontplooien. De plechtigheid op het Capitool bekroont zijn streven.

Na zijn terugkeer in Zuid-Frankrijk schijnt het, of Laura, zonder haar gedragslijn te wijzigen, toch een zekere toenadering duldt, hoewel zij steeds, om zijnentwil, haar liefde verbergt. In roerende termen schildert Van Eyk het afscheid tussen haar en de dichter, vóór deze in 1347 opnieuw naar Rome vertrekt.¹⁾ Laura bezoekt Petrarca namelijk in Vaucluse en legt nu verantwoording af van haar houding. Zij moest wreed schijnen, maar het was ter wille van zijn behoud! - Ik citeer een fragment uit Van Eyk's beschrijving:

En als zij al den rijkdom van haar voortreffelijk hart voor hem uitgestort heeft, en hij van den adeldom harer reine liefde en edele zelfopoffering overtuigd is, wikkelt zij zich in de plooien van haar sluier, ten teeken, dat zij hare taak heeft volbracht.
- ‘En wanneer zal ik u terugzien, Laura?’
- ‘Eer dan gij vermoedt’, antwoordt zij, maar met eene stem, die van diepe aandoening trilt.
Petrarcha huivert. Eene siddering vaart hem door de ziel. ‘In mijne droomen misschien?’ vraagt hij zacht fluisterend.
- ‘Misschien!’ ‘Misschien!’ herneemt zij. Onderwijl loeit de stormwind. Het zwerk scheurt. De maan werpt een lichtstreep langs de rots over het meer op het gelaat van Laura!
Het is of een verheerlijkte gestalte naast hem staat.
- ‘Vaarwel! Francesco!’ lispelt zij, terwijl zij zich zachtkens uit zijn armen losrukt. ‘Vaarwel!’ - en met een wenk, ten teeken haar niet te volgen, verdwijnt zij pijlsnel uit zijn gezicht.
‘Vaarwel!’.... snikt hij, terwijl zich de knie onwillekeurig buigt en hij de armen naar haar uitstrekt. Nog eens herhalen de rotsen van Vaucluse zijn ‘vaarwel!’ en alles is stil. -

Petrarca wordt nu tijdens zijn verblijf in Italië door angstige voorgevoelens en visioenen verontrust. Laura verschijnt hem: zij staart hem aan ‘met een lijkkleur op de kaken’. - Van Eyk citeert Son. 213: O misera ed orribil visïone,²⁾ waarin de dichter de aankondiging van Laura's dood ontvangt. De schrijver houdt een pleidooi voor haar en betoogt, dat zij voortdurend gehoorzaamd heeft aan ‘een hoogere, zedelijke inspraak’. Voor Van Eyk heft de geschiedenis van haar sterfbed alle twijfel omtrent haar karakter op. Laura, ‘de liefdezuster bij uitnemendheid’, verzorgde vele slachtoffers van de epidemie, tot zij zelf werd aangetast. Maar toen

1) Dergelijke scènes gaan in oorsprong terug op de voorstelling, die De Sade van de betrekkingen tussen Laura en Petrarca geeft. Voor de toenadering harerzijds zie men Mémoires, tom. II, p. 53. Over het afscheid wordt gesproken: tom. II, p. 388. Men vergelijke ook de terzinen van Son. 212: Solea lontana in sonno consolarme.

2) In de vertaling van Ten Kate. Van Eyk citeerde reeds Son. 213: Pommi ove 'l sole occide i fiori e l'erba, eveneens volgens de Nederlandse tekst van dezelfde dichter. Voor Ten Kate's vertalingen naar Petrarca zie men boven, p. 293 sqq.

[p. 339]

schuwde men ook haar sponde niet, en zij ontsliep ‘als een Hemelsche’.¹⁾

Petrarca heeft Laura dus moeten verliezen, maar de kracht, die hij, onder haar invloed in de strijd om zijn loutering had veroverd, is hem gebleven:

....Het werd door Voltaire eens gezegd, ‘dat Petrarcha minder bekend zou geweest zijn, indien hij niet bemind had.’²⁾ Wij beamen dit woord, doch voegen er aan toe: ook als zedelijk wezen zou hij zonder Laura nimmer zóó hoog zijn gestegen, dat hij, met een terugblik op zijn leven, zeggen en zingen kon:

‘Nu zie ik, hoe men wijsheid leeren moet.’³⁾

Uit bovenstaand citaat blijkt duidelijk, hoe Van Eyk tegenover Petrarca staat: voor hem is de geschiedenis van deze dichterliefde een zedelijk proces, waarbij Laura de rol vervult van leidsvrouw tot de deugd. De fantasie heeft vrij spel, vooral in de scènes met de ingevlochten, theatrale gesprekken. Het is echter een feit, dat bepaalde passages uit De contemptu mundi en uit de Trionfo della Morte, waarin de verhouding van de dichter tot Laura geschilderd wordt, gerede aanleiding geven tot lyrische bewerkingen. Het stuk van Ds. van Eyk is weer enigszins te vergelijken met verschillende romantische schetsen, vooral uit de Franse literatuur, waarin verbeelding de historie aanvult, zodat een zeer subjectief beeld van de relaties tussen Petrarca en Laura wordt gegeven.

Ook De Huisvriend wil niet achterblijven in het jubeljaar. Er verschijnt een artikel: Francesco Petrarca.⁴⁾ Men wordt herinnerd aan de feesten in 1874 in Vaucluse, Padua, Arezzo en Florence gevierd, terwijl tevens verklaard wordt, in welk verband deze plaatsen tot de geschiedenis van Petrarca staan. Om zijn liefde wordt de dichter naast Dante en.... Abélard gesteld: ‘Laura en Petrarca, Dante en Beatrice, Abelard en Heloïse - dit zijn de gewijde namen uit het “Hooge lied der liefde”.’ De schrijver geeft een beknopt overzicht van Petrarca's leven en betekenis. Ook over Laura en Vaucluse wordt gesproken. Ik citeer uit de karakteristiek van zijn poëzie:

Als dichter is Petrarca nevens den geweldigen, mannelijken Dante zoetsappig en verwijfd te noemen, het model der lyrische dichters van alle tijden; bevallig, smaakvol, fijn in zijne uitdrukking, geestrijk, scherpzinnig, helder en melodieus in taal en vorm, rijk aan gedachten en beelden, maar arm in kracht, in echte innigheid en waarheid van gevoel, in gloed van hartstocht.

Wij zien, dat de vergelijking tussen Dante en Petrarca, die wij reeds eerder aan-

1) Een deel van deze voorstelling berust op fantasie van de schrijver. Toch is de kern ontleend aan de Trionfo della Morte, canto I, vooral vs. 103 sqq., waarin Petrarca bezongen heeft, hoe Laura sterven ging. (Vgl. ook De Sade, Mémoires, tom. II, p. 457).

2) Zie Voltaire's Essay sur l'histoire générale des nations, tom. II, chap. 69: ‘S'il n' avait point aimé, il serait beaucoup moins connu.’

3) Van Eyk citeert hier vs. 9 uit Ten Kate's vertaling van Son. 270: Quel rosignuol, che sì soave piagne.

4) De Huisvriend. Gemengde lectuur voor burgers in stad en land, verzameld door J.J.A. Goeverneur, 1875, p. 141-142.

[p. 340]

getroffen hebben, zelfs te pas gebracht wordt in een zo beknopt en populair artikel als het hier besprokene.

De Wachter van 1877 brengt een opstel: De drie vaderen der Italiaansche letterkunde: Dante, Petrarca, Boccaccio.¹⁾ Volgens een noot is dit stuk ontleend aan G.M.C. Denina;²⁾ het is ondertekend: A. Nuyens. Deze geleerde heeft het artikel dus vertaald of bewerkt. Over Petrarca handelen slechts een paar bladzijden. De historische achtergrond van de Toskaanse letterkunde wordt geschetst, waarbij ook de taalverhoudingen besproken worden. Verder wijst de schrijver op het feit, dat elk der dichters, in strijd met eigen streven en verwachting, juist zijn blijvende roem aan zijn Italiaanse werk verschuldigd is. Dante en Petrarca worden als volgt tegenover elkaar gesteld: terwijl Dante oorspronkelijk is in zijn navolging van Virgilius, en op zijn beurt andere dichters het veld vrij laat, om hèm na te volgen, is dit bij Petrarca juist omgekeerd: hij heeft het platonische genre volledig uitgeput en niemand heeft hem ooit in diè soort van poëzie kunnen evenaren. De dichter wordt verder in de volgende termen geprezen:

Er zijn geen woorden genoeg om uit te drukken, met welken rijkdom, met hoeveel geest en kieschheid hij de aandoeningen der liefde heeft weergegeven, niet alleen zonder toevoeging van eenige wulpsche of onkiesche kleuren; maar met de meest kiesche en ongekunstelde toevoeging van zedekundige en wijsgeerige gevoelens.

Met dit opstel van 1877 eindigt de reeks negentiende-eeuwse artikelen over Petrarca. Wel spreken de Tachtigers soms over hem, maar het zal tot 1905 duren, vóórdat er in ons land weer een studie verschijnt, die geheel aan de Italiaanse dichter gewijd is.

1) De Wachter. Nederlandsch Dante-orgaan, 1877, p. 233-246.

2) Schrijver van: Saggio sopra la letteratura italiana, Torino e Lucca 1762.