Geschiedenis van den Amsterdamschen schouwburg 1496-1772

De eerste rederijkers te Amsterdam.

De platte grond van Amsterdam, in 1536 door Cornelis Anthoniszoon ‘geconterfeyt’ en in 1544 uitgegeven, geeft een duidelijk beeld van de grootte der stad in dien tijd¹⁾. Zij bezat toen twee kerken en zes poorten. Wanneer men, van den IJkant beginnende,

1) Zie Wagenaar, Amsterdam, 8^vo, I, tegenover blz. 59.

[p. 6]

het Damrak en het Rokin afwandelde, kwam men aan het einde daarvan bij de stadsgracht; de breedte van de stad bedroeg ongeveer de helft van dien afstand. Een belangrijk gedeelte van de bebouwde ruimte werd ingenomen door achttien kloosters en den ruimen Bagijnhof. Vergelijkt men de kaart van 1536 met eene van ruim twee eeuwen later, toen Amsterdam den vorm had aangenomen, dien de stad zoo langen tijd heeft behouden, dan blijkt, dat zij in 1536 ongeveer een zesde gedeelte innam van de ruimte, die zij later besloeg. De meeste huizen waren nog van hout. Toch heerschte er reeds zekere welvaart en kon Karel V in 1544 getuigen, dat de stad ‘principaelick gefondeert is op de Seilage van Westen en den Oosten, daar by de inwooners leven’.¹⁾

Amsterdamsche rederijkers worden voor het eerst in 1496 genoemd, toen zij deelnamen aan een landjuweel te Antwerpen. Zij speelden er ‘dat grootste mysterie In principio erat verbum’ en verwierven als prijs twee schalen, terwijl hun ‘voor 't verste incomen te water’ nog eens ‘twee schalen van de schoonste, ende eenen roosen hoet’²⁾ werden toegekend³⁾. Hoe de kamer heette, wordt niet gemeld. De verre reis, die de Amsterdamsche rederijkers ondernamen, om aan het feest deel te nemen, getuigt niet alleen van hun ondernemingsgeest, maar pleit ook voor de gissing, dat hunne kamer reeds eenige jaren had bestaan en zich ook buiten hunne eigen stad al eenigen naam had verworven. Het is echter niet waarschijnlijk, dat zij in denzelfden tijd is opgericht als ‘Het bloemken Jesse’ (1430) te Middelburg, ‘De Akerboom’ (1433) te Vlaardingen en ‘De Goudsbloem’. (1437) te Gouda, want dan zou zij wel eerder dan in 1496 genoemd zijn. Bij de blijde inkomst van Philips de Schoone te Amsterdam in het laatst van Juni 1497 vertoonden rederijkers ‘batementen ende stomme figuren’.⁴⁾

‘Die van den Rethorycken’ komen opnieuw voor in een besluit der burgemeesters van Amsterdam van 24 October 1518, toen deze het verzoek inwilligden, om te vergoeden ‘sekere costen bij

1) T.a.p. blz. 135.

2) Krans van roozen.

3) Zie Belgisch Museum, I, blz. 152.

4) Vgl. J. ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam, III, blz. 308.

[p. 7]

hen gedaen ende doen int opheffen vande Camer vande rethorycken bedragende ter somme toe van 29 gld ende vier stuivers ende voert een jarelijcx gracelijke retenue tot onderhoudenisse der voersz. kamer’.¹⁾ De burgemeesters, ‘begerende dat de Rethorycke voortganck hebben zal, genegen sijnde tot heure voorsz. begheerten’, besloten dan die som te schenken en tevens ‘een jaerlijcse retenue van 1 {?} groote vl(aa)ms jaers, omme de huer van hare Camer mede te betalen’.

Het blijkt niet, of hier sprake is van eene nieuw opgerichte kamer of van eene, die reeds vroeger bestond, want opheffen kan zoowel beteekenen: in een beteren toestand brengen, als: instellen, grondvesten. In elk geval werd in 1533 een nieuwe kamer opgericht. Den laatsten December van dit jaar werd nl. afgekondigd, dat, daar negen ‘retoresinen’, die met name genoemd worden,²⁾ ‘hen vervordert hebben gehadt een vergaderinge ofte Camer te maken, sonder wete van den gerechte, ende daer en boven op Dinsdach Sonnendage lestleder te spelen een batement ofte spell sonder tzelve eerst te laten visiteren bij den gerechte, contrarie den placaet Kij(serliker) M(ajesteit)’, en zij ‘in denzelven spelen diversche spiticheden op gheestelicke personen gepleecht (ende anders daerinne veel rumoers ende twisten onder de gemeente dezer stede verwect hebben)’, ‘mijne heeren van den gerechte’ dit ‘nijet en willen laten ongestraft omme alle vrede ende enigheit binnen dezer goede stede te houden’, en daarom de genoemde rederijkers hebben aangezegd, dat zij terstond eene bedevaart naar Rome moesten doen en eerst mochten terugkeeren, als zij ‘aldaer geweest ende goet bescheyt daar af gekregen zullen hebben’.³⁾ En denzelfden dag lieten ‘mijne heeren van den gerechte’ bekend maken, ‘dat gheen Camer van de Retorisijnen voortaen hen zullen onderwinden eenige openbare batementen te spelen voor en alleer die bij den gerechte gevisiteert ende toegelaten zullen wesen omme gespeelt te worden’.⁴⁾ Het spel, dat zooveel aanstoot gaf, had tot

1) Het besluit is afgedrukt door J.H. Rössing in De Tijdspiegel, 1875, I, blz. 152.

2) Men vindt ze ook bij Wagenaar, VIII, blz. 726.

3) Afgedrukt door Rössing, t.a.p.

4) Eveneens, blz. 153.

[p. 8]

onderwerp ‘dat laetste capittel Danielis, daer inne verhaelt zijn vele schandaloese woerden’.¹⁾

De straf had niet de gewenschte uitwerking. Want niet alleen trad één der negen kamerbroeders, Hendrik Hendrikszoon de snijder, iets later op als profeet van de naaktloopers,²⁾ maar de rederijkers gingen door met hunne aanvallen op kerk en staat, o.a. in een Spul van Sinnen van den Siecke Stadt.³⁾ Het stuk was ontstaan in de kamer ‘'t Lavender bloemken’.⁴⁾ Dat dit dezelfde kamer was, als die, waarvan de leden zich in 1533 het hooge ongenoegen van de stadsregeering op den hals hadden gehaald, is niet waarschijnlijk; de magistraat zal hare vergaderingen wel hebben belet. Andere spelen, zooals Swerelts aendoen, geschreven door Reinier Pauwels, en 't Spel van de Christen Kercke hebben dezelfde strekking en zijn kort na 1533 geschreven en waarschijnlijk ook opgevoerd. Het was niet te verwonderen, dat de landsregeering en de stadsmagistraat deze buitensporigheden trachtten tegen te gaan. Den 10^den October 1534 wordt den graaf van Hoogstraten opgedragen de stadsregeering aan te zeggen, dat zij moesten ‘recouvreren van de rhetoryckers een spel, by henluyden gespelt in de schutters Doelen, dat men seyt zeer scandaleus te wesen’, en ‘die rhetoryckers te intendiceren, voirtaen geen spelen te spelen, dair gemencioneert wort van de scrifturen’. En in eene ‘Memorie... aengaende de Lutherije’ van 1535 wordt weer vermeld, dat er ‘kort te voren zijn gespeelt diversche famose speelen, inhoudende dwalingen ende blasphemie, in 't openbaer voor allen volcke’.⁵⁾

Bij den opstand, dien de naaktloopers veroorzaakten, den zoogenaamden Herdoopersaanslag, die den 10^den Mei 1535 plaats had, werd eene rederijkerskamer zijdelings betrokken. Hunne vergaderplaats was boven de Waag, tegenover het Stadhuis, en daar bevonden zich zes haakbussen, waarvan de Herdoopers zich meester

1) Vgl. de aankondiging door Dr. J.F.M. Sterck van Dr. H.F. Grondijs, Een spul van sinnen van den Siecke Stadt, Borculo, 1917, in Van onzen tijd, XVII, blz. 456, Reinier Pauwels was waarschijnlijk de Utrechtsche boekdrukker van dien naam. Vglk. Bibliotheekleven, 1917, bl. 99.

2) Vgl. Ter Gouw, IV, blz. 244.

3) Uitgegeven door Dr. Grondijs.

4) Vgl. Sterck, t.a.p., blz. 454.

5) Zie voor het vorige Sterck, t.a.p., blz. 453, 454, 456.

[p. 9]

wilden maken. Maar hun toeleg mislukte en burgers schoten uit het lokaal der rederijkers op het Stadhuis, toen de wederdoopers daarheen de wijk hadden genomen.¹⁾

In de 16^de eeuw worden (ongeveer 1534) twee Amsterdamsche kamers met name genoemd, nl. In Liefde vierich en In liefde bloeyende²⁾. Van een stuk ‘van Sint Jans Onthoofdinghe³⁾ luidt één der slotregels:

‘Wij sullen se vinden
In liefden vierich’.

En bij het vieren van den vrede van Cateau-Cambresis op 23 April 1559 werden de beide rederijkerskamers voor hunne medewerking beloond door een geschenk van de stadsregeering.⁴⁾ Na dat jaar wordt de kamer In Liefde vierich niet meer genoemd.

1) Vgl. Ter Gouw, IV, blz. 268-270.

2) Vgl. Een spul van sinnen van den Siecke Stad (zie hiervoor), vs. 73 en 1260, waar de deviezen der beide kamers genoemd worden.

3) ‘Ghemaeckt tot Amsterdam’.... Aan het slot: ‘Jan Thönissen fecit tamsterdam.... Reyer gheurtz scripsit a^o 1552’. Het Hs. is in de Kon. Bibl. te Brussel. (Vgl. Dr. G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de eeuw, 1889, I, blz. 218.)

4) ‘Die Rethorizijns In Liefde bloeyende een ton engels bier mitten exeijs ende een vette weer (= hammel), coste ts(ame)n IX gl. XVIIj st.
die Rethorizijns in Liefde vierich een ton engels bier mit exeijs ende een ham van XX st. coste ts(ame)n VII gl. XVIIj st.’ (Zie Ter Gouw, IV, blz. 506).