Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Deel 2

[p. 365]

III. Blijspel en klucht.

Toen A.L. Barbaz in 1807 zijn blijspel, De lichtzinnige, of de gevaren der onbedachtzaamheid uitgaf, schreef hij in de voorrede: ‘'Er is, tot heden toe, in zo verre my bekend is, geen regelmatig groot blyspel, of karakterstuk, hetwelk de Franschen het hooge blyspel noemen, oorsprongkelyk in onze taal geschreven: immers kan men de stukken van Asselyn, van Langendyk (ten onrechte welëens de Nederlandsche Moliere genoemd), en van andere blyspeldichters, hoe volgeestig ook, niet tot de gezegde soort rangschikken: zy behooren veelëer, uit hoofde van derzelver samenstel en styl, tot het koddige dan tot het fyne boertige vak. Nomsz heeft het laatste, in zynen Man van vertrouwen, en in zynen Driftigen, beproeft, doch hy is 'er, naar myn oordeel, niet gelukkig in geweest.’ Er is in die woorden veel waars, ook al stelt men enkele blijspelen van Asselijn en Langendijk hooger dan de schrijver dezer voorrede deed, want zijn ook enkele blijspelen dier dichters in zeker opzicht zeden-comedie's, fijne karakterteekening bevatten zij niet, en Nomsz, die een nieuwen weg wilde inslaan, is daarbij niet gelukkig geweest. Barbaz is inderdaad de eerste, die Hollandsche karaktercomedies heeft gegeven, terwijl zijne kunstgenooten in de eerste jaren der 19^de eeuw het oude pad der anecdote en van het grappige bleven bewandelen¹⁾, dat hij zelf in den beginne ook had ingeslagen²⁾. Doch Barbaz, die zich aangordde,

1) O.a. D.W. Stoopendaal in De minnaar automaat en de knecht goochelaar en in het grappige Waar is de brand (herdrukt in 1866). De stukjes van Tollens zijn erg onbeduidend; De bruiloft (1799) heeft eene onmogelijke verwikkeling, Het huwelyk naar de mode (1800) is eene vrije bewerking naar Molière's Mariage forcé en Gierigheid en praatzucht (1801) is zeer onbeteekenend. De Majoor Breekyzer (1802) van P. Linthorst is meer een tooneelspel dan een blijspel. De huwlijksdag van Krelis en Elsje (1806) van J.G. van Beulingen is eene navolging en voortzetting van De bruyloft van Kloris en Roosje; in Liefde en list (1807) van denzelfden schrijver treedt één persoon in zes vermommingen op.

2) Nl. in De nieuwsgierige (1793), De gelykheid (1795) en De Abderiten (1804). De triomf van den poëet (1802) is een vervolg op zijne vertaling van Piron's Metromanie.

[p. 366]

‘het hooge blyspel’ bij ons in te voeren, liet slechts één zijner comedies, De vleijer, in Nederland spelen en koos voor De lichtzinnige Frankrijk, voor De logenaar (1818) Duitschland als schouwplaats, omdat ‘het karakter en de levenswyze der Franschen, Duitschers, Italianen en diergelyken, meer dan die van onzen landäart, voor het vrolyke blyspel zyn geschikt; men kan met beter gevolg onze landgenooten in het deftig treurspel, of in het ernstig tooneelspel, doen voorkomen, naardien onze samenleving niet zeer ryk in grappige voorvallen is.’ Wat die achttiende-eeuwsche opvatting betreft, ‘darüber liesse sich trefflich streiten,’ maar zeker is het, dat de drie zoo even genoemde blijspelen van Barbaz, al zijn zij weinig nationaal en al bekent de dichter, dat hij in het ééne ‘den styl’ van Molière, in het ander dien van Destouches en in het derde dien van Regnard gevolgd heeft, niet onverdienstelijk zijn. Zijne overige blijspelen - zij zijn op één enkel na allen in verzen geschreven - zijn van minder beteekenis. De bediller (1812) is een vervolg op De lichtzinnige; Pasquin, landheer van Villa-Rosa (1821) diende om ‘de schitterende talenten van onzen verdienstelyken tooneelspeler Rombach,’ die in knechtrollen uitmuntte, te doen uitkomen, en Othello, of de jaloersche zwart (1814) is een ‘hekelspel’ op Shakespeare's tragedie, waarvan in het laatst der 18^de eeuw twee vertalingen het licht hadden gezien. Ook andere drama's werden door Barbaz op dezelfde wijze gepersiffleerd.

Een niet minder vruchtbaar schrijver was M. Westerman, maar hij had minder hooge aspiraties en schreef kleine stukjes in proza. De blijspelletjes Wat doet het lot niet! (1797)¹⁾ en Getrouw tot in den dood (1798) zijn erg onbeteekenend, maar De herstelde misslag (1800) is niet onaardig en De naamgenooten (1801), Het huishouden van Jan Steen (1805)²⁾ en De eerste April zijn nog al vroolijk. De tabaksfabrikanten (1814) heeft natuurlijk betrekking op de tijdsomstandigheden. C.A. van Ray, die eene menigte tooneelstukjes vertaald en nagevolgd heeft, schreef ook eenige oorspronkelijke blijspelletjes, waarin historische personen de hoofdrol vervullen, n.l. Adriaan Brouwer en Joost Graasbeek (1806)³⁾, Desiderius Erasmus te Bazel (1809), Robert Hennebo en zijne vrienden (1815) en De schilderkamer van Frans Hals (1840). In al die stukjes wordt veel gezongen; Erasmus b.v. zingt vele coupletten op allerlei Fransche wijsjes en klaagt daarin o.a. over zijne rheumatiek. Van Ray's Een wisjewasje uit het huwelijksleven (1812) is geen onaardige parodie op Kotzebue's Menschenhass

1) Herdrukt in 1801.

2) Herdrukt in 1823.

3) Herdrukt in 1813.

[p. 367]

und Reue en diende als tusschenspel voor Focquenbroch's De min in 't Lazarushuis (1674), dat nog altijd vertoond werd.

Evenals in De tabaksfabrikanten van Westerman, wordt in De verheugde haring-visschers (1814) van H. Kraijestein en in De Hollanders of het gelukkige uur (1814) van J.H. Gravé gejubeld over de bevrijding van Nederland. De laatstgenoemde schrijver heeft ook in 1830 nog eens op het tooneel getuigenis afgelegd van zijne vaderlandsliefde¹⁾. A. van Halmael volgde het voorbeeld van Barbaz en gaf in De hekelaar (1817) eene karaktercomedie, die echter niet geestig is; jaren later bracht hij in Henri Picard (1846) den bekenden Ommelander ten tooneele, die kamerheer van Lodewijk XIV was en te gelijk vermomd den kost verdiende als liedjeszanger op den Pont Neuf; het laatste stuk heeft nog meer van een tooneelspel dan het eerste. A. Beeloo, die evenals Van Halmael in verzen schreef, bracht den Muiderkring ten tooneele in Maria Tesselschade Visscher (1819), dat geen onaardig beeld geeft, maar ook weer te ernstig is. C. van der Vijver, die in 1815 de recensenten had afgestraft in De tooneel-critiek, werkte in den Nieuwe spiegel der vaderlandsche kooplieden (1827) Langendijk's bekend blijspel om. Van de drie blijspelen, die C.W. Thöne schreef, Oude en nieuwe zeden (1828), De mededingers (1830) en De onvergenoegde (1832) is het laatste het aardigst. A. van der Hoop schreef De bekeerde liberaal (1831) in proza - het is een echt gelegenheidsstukje uit den tijd van den Belgischen opstand - en volgde in Een uur te laat (1835) eene Fransche vaudeville. Een gelegenheidsstuk is Alles voor het vaderland (1831) van T.J. Kerkhoven, die in De tweeling-zusters (1834) een onbeteekenend blijspel gaf, maar wiens Kom hier (1837), dat evenals zijn Neen (1837) vrij naar het Duitsch bewerkt is²⁾, jaren lang op het tooneel is gebleven.

A. Ruysch, de vruchtbare schrijver van tooneelspelen, heeft ook verscheidene blijspelen het licht doen zien. Het verkeerde adres (1827)³⁾ is eene vrije bewerking van eene Fransche vaudeville en De Hollandsche krijgsgevangenen in Henegouwen (1832) is vol ‘vaderlandsliefde en regtschapenheid’. Zijne overige comedies, De bloedzuigers (1835)⁴⁾ De gans met de paauwenstaart (1839), Een bankbiljet van duizend gulden⁵⁾, De oom uit Oost-Indië (1865)⁶⁾, en Kikkerstein en Eksterlust

1) In Rozendaal, of de ontmoeting.

2) Het eerste is naar het ‘Solospiel’ Komm her! (1825) van F. von Elsholz.

3) In 1885 verscheen de 3^de druk.

4) Herdrukt in 1837 en 1901 (7^de dr.).

5) Herdrukt in 1868, 1885 en 1898 (5^de dr.).

6) Het is 5 malen herdrukt; de uitgave van 1899 is de 5^de.

[p. 368]

(1866)¹⁾ zijn weinig meer dan kluchten vol overdrijving, maar zij zijn ten minste vroolijk. De blijspelen van Ruysch zijn in proza en vol liedjes; de Fransche vaudeville was nog steeds overheerschend op ons tooneel en liet, zooals wij boven zagen, haar invloed ook gelden op het zooveel deftiger tooneelspel. De meeste blijspelen en kluchten uit de eerste helft der 19^de eeuw zijn dan ook vol ‘Einlagen’, die in een zeer los verband staan met den tekst.

Stoffel en zijn broers (1831) van J. van Lennep is een eenigszins sentimenteel nastukje en Een droom van Californië (1848) bevat eene ernstige waarschuwing. Wie was de verdrukte? (1849) is een vermakelijk blijspel, ontleend aan een Franschen roman, en Lastige lieden, eene zeer vrije navolging van Molière's Les Fâcheux, is waarlijk datgene, wat de schrijver wilde geven, n.l., ‘een rarekiek of toover-lantaarn van karakters en typen.’ Het is zeer te betreuren, dat Van Lennep zich niet met meer ernst aan het blijspel heeft gewijd en er zich niet meer tijd voor gegund heeft.

Zonder liedjes en in dichtmaat geschreven zijn De fortuinzoeker (1834) en De brave vrouw (1836) van H.J. Foppe; in het laatst-genoemde stukje komen vele aardige tooneeltjes voor. Maar beide blijspelen staan ver achter bij De neven (1837)²⁾ van P.T. Helvetius van den Bergh, ook in verzen geschreven en met eene goede karakterteekening, eene niet onaardige verwikkeling en vol geestige gezegden en tooneeltjes. Het is niet vreemd, dat de comedie eenige malen herdrukt is en langen tijd op het tooneel is gebleven, want zij is zeker wel de beste uit de eerste helft der 19^de eeuw. Hieronymus Jamaar (1838) is niet onaardig, maar heeft toch weinig te beteekenen en het blijspel De nichten (1841) van Van den Bergh is gevallen. En dat is niet te verwonderen. Er is geest genoeg in het stuk, maar het is veel te gerekt en de charge is zoo groot bij vele der onaangename personen, dat zelfs het tooneel haar niet dulden kan.

C.K. van Hemert's De booswicht ontmaskerd (1840) is meer een tooneel- dan een blijspel, De huisknecht en de baron (1843) van G.J. Beelenkamp gaat nog al. De ultra's in Duitschland (1850) van A. Hirschig Cz. is eene niet geestige politieke satire. Een dag op een kantoor (1853) van Th. van Stolk is vervelend en De gevaren eener al te verliefde natuur (1857) van denzelfden heeft eene onmogelijke intrige. Veel te lang, maar zeer goed is Het fatsoen (1853), waarvan de stijl en de manier aan De nichten herinnert. P.J. Peterson, die verder geheel onbekend is, heet de schrijver, maar er is reden,

1) In 1900 verscheen de 3^de druk.

2) Herdrukt in 1838, 1850 en 1853.

[p. 369]

hier aan een ‘nom de plume’ te denken. Als de oppositie regeert (1865) van P. Hummel is niet onaardig, maar gerekt. In De schijnheiligen (1865) van J. Hilman zijn vele herinneringen aan Sara Burgerhart; het staat daardoor nog boven Eene moeder (1865) en boven De karakterlooze (1865) van denzelfden schrijver, in wiens blijspelen alle losheid en vroolijkheid ontbreekt. Den Kikkert en den Dikkert (1869) van L. Kettman is een vroolijk stukje in verzen, evenals De hondenbelasting (1875), heel geschikt voor een nastukje. Ook Huwelijks-beletselen (1869) van M. Kalff is in verzen geschreven en vroolijk. J.A. Heuff gaf in Het nichtje van den bakker (1869) een aardig nastukje, en in Oom Frederik (1887) een grooter blijspel. Een Fransch krijgsgevangene (1873) van E. Seipgens is niet onaardig. Van de vele nastukjes van A. Wijnstok is IJverzucht (1871) het grappigst.

Een zeer vruchtbaar schrijver was J. van Maurik. Een bittere pil (1874)¹⁾, De buren (1875)²⁾ en Paketten voor dames (1877)³⁾ zijn kluchtspelen van weinig beteekenis, maar het blijspel Janus Tulp (1879)⁴⁾ had een welverdiend succes. Veel zwakker zijn de blijspelen Fijne beschuiten (1883)⁵⁾ en Men zegt (1885); Roode Sander (1894) is een vrij flauw stukje, maar Anarchisten (1895) is eene vroolijke klucht, waarin het kunstgedoe van eenige jaren geleden, dien tijd van intens-sereene mooiheid, belachelijk gemaakt wordt.

J.J. Cremer's Titulair, in 1874 opgevoerd⁶⁾, is eene veel te lange klucht en De koopman in oudheden⁷⁾ van R. Faassen staat evenmin hoog, maar heeft toch meer comische kracht dan Fransch of Duitsch (1878) en De groote Schootmans (1879)⁸⁾ van J. Gram. Mijn broer de minister (1876) van H. Th. Boelen is te stijf voor een blijspel en ook niet vloeiend genoeg van versificatie. Hoe oom op zijn neus keek (1878) van H. de Veer sluit zich aan bij het 8^ste hoofdstuk uit zijn Trou-ringh voor 't jonge Holland (1868). Grooten opgang maakte De kiesvereeniging van Stellendijk (1880)⁹⁾ van Lodewijk Mulder, waarschijnlijk voor een deel door de uitstekende vertooning van de Rotterdammers, want het slot is zwak. Een lief vers (1881) viel minder in den smaak en Op glad ijs (1901) heeft veel goeds, maar is meer een tooneelspel dan eene comedie. Susanne Bartelotti (1881) en Huyg de Groot in Amsterdam (1883) van J.A. Alberdingk Thijm spelen in de 17^de eeuw; zij

1) Herdrukt in 1884.

2) In 1889 verscheen de 3^de druk.

3) Herdrukt in 1880 en 1888.

4) Herdrukt in 1880 en 1887.

5) Herdrukt in 1889 en 1902.

6) Gedrukt in 1876.

7) Herdrukt in 1894.

8) Herdrukt in 1901.

9) In 1903 verscheen de 5^de druk

[p. 370]

zijn niet vroolijk genoeg. Een man van principe (1882) van G.J. Kolff en Lente's eerstelingen (1883) van J.E. Slingervoet Ramondt zijn aardige stukjes. F. van Eeden's blijspel Het sonnet (1884)¹⁾ heeft al de gebreken van een eersteling; De student t'huis (1891)²⁾ is veel beter en Don Torribio (1890) is eene vermakelijke satire zoowel op het koningschap als op de democratie. Ik heb een stuk geschreven (1884) van Jan C. de Vos is een weinig overdreven. Geestige blijspelen zijn Een ministerieele crisis (1887) en Gevaar voor oorlog (1891) van H. van Meerbeke (M.W. van der Aa), beide gericht tegen ‘sommige politieke zeden van onzen tijd’; zij schijnen echter minder geschikt te zijn voor de opvoering. Ook De candidatuur van Bommel (1898)³⁾ van Dr. Juris (J. de Koo) handelt over politieke zeden, maar in een zeer kleinen kring; het blijspel heeft meer opgang gemaakt dan Tobias Bolderman en Vier ton (1901) van denzelfden schrijver. Een kriezis (1898) van M. Emants is een zeer fijn en geestig blijspel, Een nieuwe leus (1898) van denzelfden schrijver eene aardige klucht. Vroolijke mopjes zijn De spreektaalveredelingsbond (1900) en Kritiek (1902) van C.P. Brandt van Doorn. Een geestig blijspel is Groote dagen (1901) van H.M. Dekking, dat eenige overeenkomst heeft met Het lintje (1901) van A.N.J. Fabius en A. Reyding; het laatste is wat uitgebreider en de intrige is meer ingewikkeld. De referendaris-titulair (1905) van Cornélie Noordwal is wel aardig, maar hier en daar wat overdreven.

In de eerste helft der 19^de eeuw heeft ons blijspel en onze klucht sterk onder den invloed gestaan van de Fransche vaudeville. In bijna elke comedie werden liedjes ingevoegd, die in 't geheel niet in verband stonden met de handeling. En de blijspeldichters, die zich aan dien invloed wisten te onttrekken, schreven, evenals hunne voorgangers, in verzen en verstonden niet de kunst, het losse en levendige aan te brengen, dat een blijspel eischt. Eerst nadat de poëzie plaats gemaakt had voor het proza, zijn er aardige blijspelen in onze taal geschreven. Want de laatste jaren zijn voor het Nederlandsche blijspel niet onvruchtbaar geweest.

Boven werd er op gewezen, dat somtijds de grenzen tusschen treurspel en tooneelspel nauwelijks zijn te trekken. Diezelfde opmerking geldt voor het tooneelspel en het blijspel. Er zijn uit de laatste jaren

1) Herdrukt in 1903.

2) In 1903 verscheen de 3^de druk.

3) In 1903 verscheen de 4^de druk.

[p. 371]

vele drama's met comische tooneeltjes en blijspelen met een zeer ernstigen achtergrond; meermalen kan men zelfs twijfelen, tot welk van beide rubrieken een tooneelstuk moet worden gebracht. In het Engelsche en het Spaansche drama der 17^de eeuw was zulk eene vereeniging van het ernstige en het comische zeer gewoon. Bij ons te lande vindt men hetzelfde in enkele drama's en tragi-comedies uit de eerste helft der 17^de eeuw, maar daarna niet meer. Thans doet zich hetzelfde verschijnsel weer voor, maar in anderen vorm; het is een bewijs, dat de dramatische schrijvers van onzen tijd er naar streven, om op het tooneel het leven met al zijne tegenstellingen zoo getrouw mogelijk weer te geven.