Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Deel 2

[p. 230]

VIII. De spelers.

Van de tooneelspelers uit de tweede helft der 18^de eeuw weten wij heel wat. In vele gedichten zijn zij verheerlijkt of uitgescholden, in tal van tooneeltijdschriften geprezen of gelaakt wegens het vervullen van allerlei rollen. Styl heeft ons Het leven van Jan Punt (1781)¹⁾ nagelaten en Corver zijne voortreffelijke Tooneel-aantekeningen (1786)²⁾, waaruit wij hem niet alleen als een groot tooneelspeler, maar tevens als een man van karakter leeren kennen. En in onzen tijd heeft archivistisch onderzoek naar het leven van vele acteurs der 18^de eeuw veel aan het licht gebracht, dat vroeger onbekend was³⁾. Er zijn bronnen genoeg, om van de tooneelspelers van dien tijd zoo goed als alle

1) In Levensbeschryving van eenige voornaame meest Nederlandsche mannen en vrouwen, dl. IX, 1781, blz. 1.

2) Vervat in een omstandigen Brief aan den Schrijver van het Leven van Jan Punt, geplaatst in het Leven van eenige beroemde Mannen en Vrouwen, Dienende tot opheldering van verscheiden zaken daar in vervat, en waar in des Schrijvers mistastingen, zoo wel ten opzigte van gemelden Punt, als in vele andere, in zijn werk voorkomende, op het duidelijkste en naar waarheid worden aangetoond; door M. Corver, thans rustend Tooneelspeler. Te Leyden, By Cornelis Heyligert, 1786. - Styl kwam tegen dat werk op in Vier Zamenspraken (tusschen Oom en Neef).... 1786, en Corver beantwoordde hem weer in Iets voor Oom en Neef.... 1787.
In dit hoofdstuk is vooral rekening gehouden met de werken van Corver, minder met die van Styl. Deze was zonder twijfel een man van oordeel en smaak, maar zijne levensbeschrijving van Punt is in zeer hoogdravenden trant geschreven en heeft al de fouten, die eene opgeschroefde biographie kan hebben. En bovendien kan hij, die in Harlingen woonde, onmogelijk op de hoogte geweest zijn van de Amsterdamsche tooneeltoestanden. Corver was dat wel en het blijkt bovendien uit zijn geheele werk, dat hij een buitengewoon begaafd, scherpzinnig en eerlijk man was.
Van deze werken en van enkele tooneeltijdschriften uit dien tijd maakte Mr. A. van Halmael Jr. gebruik voor zijne Bijdragen tot de geschiedenis van het tooneel, de tooneelspeelkunst, en de tooneelspelers, in Nederland. Leeuwarden, 1840, en Ferd. von Hellwald voor zijne Geschichte des Holländischen Theaters. Rotterdam, 1874.

3) Door P. Haverkorn van Rijsewijk, De oude Rotterdamsche Schouwburg, waarin o.a. verscheidene genealogieën van bekende tooneelspelersgeslachten zijn opgenomen.

[p. 231]

rollen op te geven, die zij hebben gespeeld, en al hunne deugden en gebreken op te noemen. Over honderd jaren zal het misschien moeilijker zijn, zich een oordeel te vormen over de tooneelspelers van onzen eigen tijd dan over Punt, Corver en hunne tijdgenooten.

De Amsterdamsche Schouwburg.

Van de acteurs uit de eerste helft der 18^de eeuw weten wij weinig meer dan van hunne voorgangers. Eenige tooneelspelers, die in het begin dier eeuw aan den Amsterdamschen Schouwburg verbonden waren, nl. Hermanus Koning, de wed. Brinkhuysen-Petit, Hermanus Benjamin en zijne vrouw Christina Petit, Thomas van Malsem, Enoch Krook, Daniel Kroon en zijne vrouw Petronella de Vlieg († 1737)¹⁾ werden reeds vroeger genoemd²⁾. Van Malsem en Petronella Kroon hebben op den Amsterdamschen Schouwburg de rollen van Thomasvaer en Pieternel in de Bruiloft van Kloris en Roosje gecreëerd, zooals het stukje door den eerstgenoemden veranderd was³⁾. Van dien tijd was ook Hendrik van Halmael, die eenige zinnespelen en een groot aantal blij- en kluchtspelen heeft geschreven. Blijkbaar was hij een ontwikkeld man, want hij heeft verscheidene comedies van Plautus voor ons tooneel bewerkt⁴⁾ en een drama uit het Spaansch vertaald. Hij schreef anoniem en gebruikte als vignet eene fijne kam met het onderschrift: ‘Purgat et ornat’. Robert Hennebo, die soldaat, herbergier, makelaar, letterkundige en rentenier is geweest, uit het Fransch en Engelsch vertaald en comische gedichten geschreven heeft, heeft ook op den Amsterdamschen Schouwburg gespeeld, voordat hij door den actiehandel rijk was geworden en eene buitenplaats bij Gouda had gekocht, die hij Actiehoven doopte. Willem van der Hoeven heeft meer naam gemaakt als schrijver dan als tooneelspeler; van zijne drama's is De doodelyke minnenyd (1714) het langst op het tooneel gebleven, omdat vele onzer meest bekende acteurs gaarne de rol van Claudius speelden. Cornelis Bor daarentegen was als tooneelspeler zeer bekend. Hij had vroeger met Ryndorp gereisd en men zeide, dat hij den beroemden Franschen acteur Michel Baron (1653-1729) dikwijls had zien spelen en veel van hem had overgenomen. Later is hij kastelein van den Schouwburg geweest en gaf hij les

1) Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland, der Amsterd. Universiteits-Bibl., blz. XIII, N^o. 156.

2) Zie boven, blz. 36-38.

3) Zie boven, blz. 225, 226.

4) Zie Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1888, blz. 85-93, 98-100, 132-138, 142-152.

[p. 232]

aan de jonge acteurs. Evenals Krook en Kroon, had hij ‘theorie’ en was een uitstekend tooneelspeler. Hij is de leermeester geweest van Punt. Lambertus van der Sluis (geb. 1677)¹⁾ bezat geen ‘theorie’, was houterig, maar had eene heel mooie stem en was een goed acteur, die door Van Effen geprezen werd²⁾. De oude Duim (geb. 1674) - waarschijnlijk was het Frederik, die zooveel voor het tooneel heeft geschreven³⁾ - wordt slechts eene enkele maal genoemd; hij is heel oud geworden en was een toonbeeld van braafheid⁴⁾. De voornaamste tooneelspeelster was Adriana Maas; Corver noemt haar ‘de Koningin van alle de Actrices, die wij bij ons geheugen aan den Schouwburg gehad hebben; in Treur- en Blijspel beide goed.’ Zij had geen ‘theorie’, maar die had zij niet noodig, omdat ‘alles bij haar Natuur en Talent was.’ Nog jaren na haar dood leefde de herinnering aan haar voortreffelijk spel onder alle tooneelspelers voort. Adriana is een tijd lang gehuwd geweest met Paulus van Schaagen, tooneelspeler en tooneel-meester; na diens dood heeft zij zich misdragen en is bedankt; later werd zij weer als actrice op den Schouwburg aangenomen, maar is kort daarna (ongev. in 1746) gestorven. Izaak Duim (1696-1782), de zoon van Frederik, kwam in 1727 aan den Schouwburg en is daar zijn geheele leven aan gebleven; hij speelde nog op 80-jarigen leeftijd. Behalve tooneelspeler was hij ook boekverkooper; honderden drama's, die het octrooi van den Schouwburg hadden, zijn bij hem uitgegeven. Hij was één der voornaamste acteurs en een zeer gezien man; zijn huis was eene plaats van bijeenkomst voor letterkundigen. Thomas Fokke was een goed komiek. Ook Jacobus Jordaan muntte uit in hetzelfde emplooi; hij is later tooneelmeester geweest, terwijl zijne vrouw, geb. Van Tongeren, bleef spelen in de eerste rollen, later in die van ‘Koninginne Moeders’ en daarna in die van de ‘Ouderwetsche Moeders’ in kluchten. Zij was het, die het talent van Adriana Maas ontdekte. Uit denzelfden tijd als deze tooneelspelers zijn waarschijnlijk Cornelis Troost⁵⁾, dien Corver, ‘een excellent Acteur in de galante Rollen’ noemt, en Christiaan Robyn, die het tooneel vaarwel zeide en ‘Oppermeester op een Oostindiesch Schip’ werd.

Wij kennen de samenstelling van den troep, die van 1731-1732 in den

1) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. XI, N^o. 124.

2) Vgl. De Hollandsche Spectator, N^o. 107.

3) Zie boven, blz. 141-143.

4) Vgl. Tooneel-aantekeningen, blz. 120, 200.

5) Was het de schilder? Deze heeft allerlei tooneeltjes uit blijspelen en ook schermen voor den Amsterdamschen Schouwburg geschilderd. Hij woonde te Amsterdam en stierf in 1750. Maar er is niets van bekend, dat hij acteur is geweest.

[p. 233]

Amsterdamschen Schouwburg optrad¹⁾; daartoe behoorden, behalve Van der Sluis, Jordaan en zijne vrouw, Krook, Petronella Kroon, Duim, Fokke en Adriana Maas, die reeds genoemd zijn, de vrouw van Van der Sluis, juffr. Benjamin, Lysje Bor, eene dochter van Cornelis, Jan de Bruin, zijne vrouw en zijne dochter Anna Maria, Lysje Kroon, Maria, eene dochter van Duim, Klaas Zeeman, Frans, een zoon van Fokke, le Febre, Chalon en Drooge Dries, Nieuwe Held (= Paulus Held?) en kaptein Stin (de drie laatsten zijn zeker door bijnamen aangewezen). Lysje Bor heeft, evenals eene harer zusters, spoedig het tooneel verlaten en een goed huwelijk gedaan. Anna Maria de Bruin, die in 1730 aan den Schouwburg was gekomen, trouwde in 1733 met Jan Punt, maar stierf in 1744. Punt (1711-1779) is één der beroemdste van onze tooneelspelers uit dien tijd. Hij was graveur en had in dat vak een goeden naam, maar kwam in 1732 aan den Schouwburg, waar hij al spoedig de eerste rollen vervulde. In 1745 verliet hij het tooneel, maar keerde in 1753 terug en werd twee jaren later ook kastelein van den Schouwburg. Na den brand van 1772 werd hem op zeer voordeelige voorwaarden het directeurschap van den Rotterdamschen Schouwburg toevertrouwd, maar zijn spel viel niet langer in den smaak; hij is zoo wat op zij gezet en in 1779 te Amsterdam gestorven. Punt is de eenige Nederlandsche tooneelspeler van zijn tijd, die een levensbeschrijver heeft gevonden.

In 1738 bij de viering van het eeuwfeest van den Schouwburg traden, behalve vele der bovengenoemde acteurs en velen, wier naam van elders onbekend is, ook op Maurits van Hattum en zijne vrouw Maria de Vos, Gerrit de Ridder, Gerrit Brinkman, Rieuwert Smit, Hendrina Margareth van Thil en verder verscheidene jonge lieden, die bekende tooneelnamen droegen²⁾. Van Hattum heeft eenige kleine tooneelstukjes uit het Fransch vertaald en De Ridder († 1745) een paar comische voorspelen. Vooral de laatste was een voortreffelijke komiek. Ook Brinkman was een zeer gezien acteur; na Punt's vertrek in 1745 speelde hij vele van zijne rollen en hij en Punt hadden vóór dien tijd ‘ieder hunne cabaal, dat ter dier tijd een heel spelletje in Amsterdam verwekte.’ Later is hij tooneelmeester geworden en in 1772 bij den brand omgekomen. Zijne vrouw Catharina was ook

1) Zie het schimpdicht Een nieuw lied, op de Bendes van de acteurs en actrices van de Amsterdamsche Schouwburg in het Zesde Vervolg van de Latynsche en Nederduitsche Keurdichten. Te Rotterdam, By Pieter van der Goes, 1733, blz. 87-91. Het vers is waarschijnlijk van dat jaar, omdat Punt er niet in genoemd wordt, die in 1732 aan den Schouwburg kwam.

2) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 253, 254.

[p. 234]

tooneelspeelster. Rieuwert Smit of Schmit was in 1774 nog aan den Schouwburg verbonden; hij was toen gehuwd met Maria Duim. Juffr. van Thil (geb. 1722) verliet den Schouwburg in 1747, om er in 1763 terug te keeren. Zij trouwde met C.C. Molster, bureaulist, speelde van 1773 tot 1786 te Rotterdam, maar keerde toen naar Amsterdam terug, waar zij in 1791 gepensionneerd werd¹⁾. Zij was eene uitstekende actrice, die nog in het laatst van haar leven de schouwburgbezoekers wist te boeien.

Niet minder verdienstelijk waren Elisabeth Ghyben, geb. Mooy († 1759)²⁾, die jaren lang de eerste rollen heeft gespeeld, hare dochter Cornelia, gehuwd met den acteur Jan Bouhon, die een paar jaren tot den troep van Corver behoord hebben, maar in 1765 naar Amsterdam zijn teruggekeerd³⁾, en Catharina Elizabeth Fokke (1727-1791), waarschijnlijk eene dochter van Thomas. Zij speelde de teedere rollen, werd Punt's derde vrouw, ging met hem naar Rotterdam, maar verliet in 1776 het tooneel; nadat zij weduwe was geworden, is zij een tijd lang kasteleines van den Rotterdamschen Schouwburg geweest en daarna te Amsterdam in het Oude Mannen- en Vrouwenhuis gestorven. Corver's eerste vrouw, Anna van Hattum († 1759), eene dochter van het reeds genoemde echtpaar, heeft geen naam gemaakt als actrice, maar heeft een Fransch blijspel vertaald. Haar echtgenoot daarentegen was zeker wel de voornaamste Nederlandsche tooneelspeler van zijn tijd. Maarten Corver werd in 1727 te Amsterdam geboren. Hij kreeg les van Punt in het graveeren, maar werd, toen hij 21 jaar oud was, tooneelspeler aan den Amsterdamschen Schouwburg. Hij bleef daar tot 1763 en vormde toen een eigen gezelschap, dat in den Haag en Leiden speelde, maar ook veel reisde. In weerwil van een zwak lichaam en een niet fraai geluid is hij een groot tooneelspeler geworden, doorkneed in al de geheimen van de kunst, in de theorie en in de praktijk. Zijne verdere lotgevallen en zijne verdiensten zullen later ter sprake komen.

Ouder dan Corver waren J. Wigman († 1745)⁴⁾ en Emanuel Robyn, die in 1747 het tooneel verliet, bij ongeluk met zijn broeder Christiaan naar Indië zeilde en daar gedood werd. Ook ouder dan Corver was

1) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, t.a.p., blz. 260.

2) Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland, blz. XV, N^o. 206.

3) Vgl. F. van der Goes in Het Tooneel, Redacteurs Mr. J.N. van Hall en C.N. Wybrands, Utrecht, I, 1878, blz. 289, die de lotgevallen der familie Bouhon te boek heeft gesteld.

4) Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland, blz. XIV, N^o. 186.

[p. 235]

Anthony Spatzier (1718-1777)¹⁾, een voortreffelijk acteur, niet alleen in ernstige, maar vooral in comische rollen. Sedert 1735 speelde hij op de Haagsche en Leidsche Schouwburgen, trouwde in 1737 met J. van der Palts, de weduwe van den directeur, zwierf met den troep door heel Nederland en ook naar Hamburg, kwam later aan den Amsterdamschen Schouwburg en werd in 1747, toen deze bijna twee jaren gesloten bleef, schoenmaker. In 1749 weer aangenomen, ging hij in 1773 met Punt naar Rotterdam als tooneelmeester en stierf daar 4 jaren later²⁾. Hij heeft eene menigte gelegenheidsgedichten geschreven, die op den Schouwburg werden uitgesproken. Zijn spel werd door den beroemden Franschen acteur Lekain geprezen. Corver noemt onder hen, die hij aan den Schouwburg gekend heeft, ook nog Jacobus Starrenburg, die lang was en eene zware stem had, Jacob Weemeyer, P. Zuyderhoudt en J. Lindeman.

In het speeljaar 1762-1763 waren de volgende tooneelspelers aan den Schouwburg verbonden: Punt, Duim, Brinkman en zijne vrouw, Corver, Spatzier, Schmit en zijne vrouw, Starrenburg, juffr. Cornelia Bouhon, juffr. Fokke, juffr. Jordaan, Weemeyer, H. 's Gravesande en zijne vrouw, Evers en zijne vrouw, W. van der Stel en zijne vrouw, J. Helders, Maria Elisabeth van Maarlen, geb. Ghyben, De Bruin en juffr. de Bruin, dus familieleden der eerste vrouw van Punt, A.W. Hilverdink, Van Berk, juffr. Verkuil³⁾, Reurhof, S. Knuem, juffr. Le Jeune, St. Leger, Van Goch, juffr. Dortmondt, Le Roy, Bouhon, Roelofs, P. Molet en juffr. Pfaff, en als dansers Nieri, juffr. Monti, La Rue en juffr. Capdeville⁴⁾. Van de meeste, hier voor het eerst genoemde, acteurs is weinig bekend; Helders en Knuem waren tevens boekverkoopers. In dat tooneeljaar ontstonden er oneenigheden met de commissarissen, ten gevolge waarvan Corver, juffr. Bouhon en nog eenige anderen den Schouwburg verlieten en een eigen gezelschap vormden. Later zijn verscheidene van hen weer naar Amsterdam teruggekeerd.

Zoo vinden wij in 1774 o.a. juffr. Bouhon met haar man, dochter en zoon weer aan den Schouwburg verbonden. Daar waren toen verder Duim, Henderik Angemeer, Helders, Hilverdink, N. Knolleman, Knuem, Adrianus van Maarlen en zijne vrouw, Schmit met zijne vrouw en dochter, Karel Passé, C.F. Bartholome, een danser, A. Schippers († 1817), de wed. Wilhelmina Seym, geb. Elburg, juffr. C.M. Triemer, J.E. Vooytius van Poll en zijne vrouw, Jan de

1) T.a.p., blz. XII, N^o. 138.

2) Zie Haverkorn van Rijsewijk, blz. 48, 49.

3) Corver noemt eens den komiek Verkuil.

4) Al die namen leest men in De Hollandsche Tooneel-beschouwer, 1763.

[p. 236]

Waal, Henderik van der Zanden en de wed. Catharina Zuyderhoudt, geb. Tethoff, en als dansers juffr. E. Boufelli, A. Busida, Margaretha Huurman en Clara Pfaff, geb. Van Santen¹⁾. Ook onder dezen waren er verscheidene, die vroeger tot andere gezelschappen hadden behoord.

Angemeer²⁾ speelde zoowel comische als tragische rollen en wordt door Corver geprezen³⁾. Passé († 1791) was een leerling van Corver, trad op in treur- en blijspel en was jaren lang een zeer gezien acteur te Amsterdam, vooral bij de dames. Juffr. Seym speelde de eerste rollen, totdat zij eene erfenis kreeg en het tooneel verliet.

In 1783 waren aan den Amsterdamschen Schouwburg Angemeer, Van Maarlen en zijne vrouw, Jan de Waal, juffr. Bouhon-Ghyben en hare dochter Cornelia, eene zeer goede soubrette en zangeres, die in 1785 den Schouwburg verliet, maar er in 1795 terugkeerde⁴⁾, D. Sardet († 1817) en zijne vrouw Jacoba Wouters († 1813), eene uitstekende tooneelspeelster, Passé, 's Gravesande, J. Gisser († 1788), Hilverdink, Knolleman, Lindeman, A. Schippers, Gravé, Foontjes en zijne vrouw, juffr. Hilverdink, Henke, Fricx, juffr. Voitus en juffr. Weiss⁵⁾. Ook bij hen waren weer eenigen, die vroeger elders gespeeld hadden. De vreemdste lotgevallen heeft wel Schippers ondervonden, die een goed danser, maar een slecht zanger was. Vurig patriot, is hij bij afwisseling tooneelspeler en kapitein bij de burgerartillerie geweest, maar ook wijnkooper en ondernemer van publieke vermakelijkheden⁶⁾. Dat hier geen melding wordt gemaakt van Johanna Cornelia Wattier, die sedert 1780 op den Amsterdamschen Schouwburg speelde, is zeker toeval. Zij werd in 1786 zeer geprezen te gelijk met juffr. Sardet. In dat jaar waren juffr. Molster, die in 1784 juffr. Bouhon-Ghyben was opgevolgd, Hilverdink, Van Maarlen, Angemeer, Gisser, Schippers, Helders, 's Gravesande, De Waal, Lindeman, Sardet en zijne vrouw, enz. nog aan den Schouwburg, waar ook Ward Bingley optrad. Als zangers worden o.a. Van Hamme, Meyer, juffr. Taverne en juffr. Hendriks genoemd, als dansers Monterossi en zijne vrouw, Lombardi, Grotta, Schippers, Jouardin, Prouvens, en de dames Voller, Phaff,

1) Vgl. J.H. Rössing, Geschiedenis der stichting en feestelijke opening van den Schouwburg op het Leidsche Plein te Amsterdam, Utrecht, 1874, blz. 74-78.

2) Rössing, t.a.p., noemt hem Henderik, Van Halmael, blz. 47, Anthony.

3) Vgl. Tooneel-aantekeningen, blz. 32.

4) Vgl. F. van der Goes, t.a.p., blz. 308, 309.

5) Deze acteurs worden genoemd in De Tooneelspel-beschouwer, 1783.

6) Vgl. Van Halmael, blz. 56, 57.

[p. 237]

Weiss en Martelli¹⁾. In hetzelfde jaar werd ook J. la Plas († 1795) als acteur aangenomen²⁾, die uitmuntte in de Krispijnrollen.

Johanna Cornelia Wattier (1762-1827) is de beroemdste Nederlandsche tooneelspeelster. Geboren te Rotterdam, is zij daar op zeer jeugdigen leeftijd onder Corver opgetreden, maar al spoedig aan den Amsterdamschen Schouwburg verbonden, waar zij tot 1815 gespeeld heeft. Zij was even voortreffelijk in het treur- als in het blijspel. In 1801 is zij gehuwd met den architect B.W. Ziesenis. Napoleon en later Koning Willem I gaven haar een jaargeld, evenals de stad Amsterdam. Zij is in vele gedichten bezongen en na haar dood heeft zelfs een professor, M. Siegenbeek, eene rede over haar gehouden.

Ward Bingley (1757-1818), die in 1782 met Maria Anna Wattier, eene zuster van Johanna Cornelia, trouwde, had ook een zeer goeden naam als acteur. Hij heeft een tijd lang aan het hoofd gestaan van het Rotterdamsche gezelschap, maar ging in 1784 failliet en kwam naar Amsterdam, waar ook zijne vrouw als actrice werd aangenomen. Bingley trad op in tooneel- en blijspel. In 1795 vormde hij een reizenden troep, maar speelde ook nog te Amsterdam. Zijne nagedachtenis is geëerd door den dichter J.C. Walré.

In 1795, toen de Schouwburg aan de stad was gekomen, ontstonden er oneenigheden tusschen de nieuwe commissarissen en de voornaamste acteurs, tengevolge waarvan juffr. Wattier, Bingley, Sardet en zijne vrouw heengingen³⁾. Het was nu niet alleen onmogelijk, treurspelen op te voeren, maar ook voor andere drama's veroorzaakte het gemis van zulke goede krachten grooten last. Toevallig kwam Andries Snoek (1766-1829) met zijn gezelschap te Amsterdam. Rotterdammer van geboorte, had hij tot een reizend gezelschap behoord, in 1792 en 1793 met zijne zuster Helena (1764-1807) als mededirecteur den Schouwburg te Rotterdam bespeeld, had daarna gereisd in de Zuidelijke Nederlanden en speelde toen te Utrecht en te Amsterdam. Men bewonderde zijn spel en trachtte hem aan den Schouwburg te verbinden, maar hij wilde alleen, wanneer men zijn heelen troep aannam, en men ging op zijn voorstel in.

Snoek speelde alle genre's en was zeer goed in alle, evenals zijne zuster Helena, die dikwijls de rollen van Johanna Cornelia Wattier -

1) Zie Nederlandsche dicht- en tooneelkundige werken, van het genootschap onder de spreuk: Door Natuur en Kunst, 1^ste stuk, Amsterdam, 1786; blz. 62-72, en den Schouwburgs Almanach, voor den jaare 1786, blz. 56, vlgg., waar het tableau de troupe meegedeeld wordt.

2) Zie Haverkorn van Rijsewijk, blz. 280.

3) Vgl. voor het volgende, Van Halmael, blz. 60, vlgg.

[p. 238]

deze was in 1796 naar den Schouwburg teruggekeerd - overnam. Tot Snoek's gezelschap behoorde verder Maria Hendrika Adams, die met Andries Snoek gehuwd was en zeer goed de oude vrouwenrollen speelde. Zij verliet het tooneel in 1817 en is in 1838 gestorven. Jan Adriaan Roos (geb. 1766), die getrouwd was met Hille Rivier, eene dochter van Simon, dien wij reeds als tooneeldichter hebben leeren kennen, speelde den raisonneur. Theodorus Johannes Majofski (1770-1836) was gehuwd met Johanna Christina Elisabeth Adams (1767-1844), evenals Snoek's vrouw, eene dochter van den reizenden tooneeldirecteur Johannes Adams; hij was een uitstekend acteur, maar trad niet in het treurspel op; ook zijne vrouw speelde mee. Willem Zeegers († 1816) had de lagere komieke rollen. Nog eenige andere leden der familie Adams behoorden tot den troep van Andries en Helena Snoek en ook hunne jongste zuster Anna Maria, die in 1797 met den acteur Dirk Kamphuizen († 1830) trouwde.

Tot het gezelschap, dat later den Schouwburg bespeelde, behoorde ook Johannes Philippus Croeze († 1809), die bijzonder goed verzen voordroeg. Sardet en zijne vrouw waren in 1799 nog aan den Schouwburg; in datzelfde jaar wordt ook genoemd¹⁾, behalve Wattier, Snoek en Bingley, die maar enkele rollen vervulde, Dirk Obelt (geb. 1763), die slechts korten tijd te Amsterdam heeft gespeeld, maar al spoedig, evenals vroeger, is gaan reizen, nu als directeur. Zijne vrouw Debora van Es († 1839) was ook eene goede actrice. Verder nog C. van Hulst, juffr. de Bruin en de zangeres juffr. Seeburger. Ernestine Anderegg, later gehuwd met den orchestmeester B. Ruloffs, was sedert 1789 aan den Schouwburg verbonden en eene zeer goede zangeres²⁾.

1) In De tooneelmatige roskam, 1793.

2) Vgl. J.A. Alberdingk Thym in Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneelalmanak voor 1878, blz. 75-77.

De Haagsche en Leidsche Schouwburgen.

In de 18^de eeuw traden meestal de tooneelspelers, die in den Haag voorstellingen gaven, ook te Leiden op. Maar van de gezelschappen, die daar gespeeld hebben, weten wij bitter weinig. De geschiedenis van het tooneel in beide steden moet nog geschreven worden³⁾ en wij

3) In het werkje van Mr. L.H.J. Lamberts Hurrelbrinck, Beknopt overzicht der geschiedenis van het Leidsche Tooneel, Leiden, 1890, staat wel iets over den Leidschen Schouwburg, maar zoo goed als niets over de gezelschappen, die daar optraden. Over den Haag bezitten wij niets dan enkele bladzijden in Mr. Van den Bergh's 's Gravenhaagsche Bijzonderheden, I, 1857.

[p. 239]

hebben alleen enkele verspreide berichten. In geen van beide steden bestond een schouwburg, zooals die te Amsterdam was ingericht. In den Haag had Fornenbergh in het laatst der 17^de eeuw een soort van schouwburg gesticht¹⁾, maar dat had hem niet verhinderd, om telkens groote reizen te ondernemen. De stad was blijkbaar niet groot genoeg voor een vasten schouwburg, ook al omdat de Fransche acteurs, die er bijna voortdurend speelden, de menschen trokken. De Nederlandsche tooneelspelers uit den Haag traden daarom niet alleen ook te Leiden op, maar reisden door het geheele land. En zoo staat de geschienenis van het Haagsche tooneel in nauw verband met die onzer reizende tooneelgezelschappen.

Jacob van Ryndorp schijnt Fornenbergh te hebben opgevolgd als directeur van het Haagsche gezelschap. Hij was een Amsterdammer van geboorte en heeft een groot aantal drama's van allerlei soort geschreven. In 1694 gaf hij te Leiden Genoveva²⁾ en in 1699 speelde hij te Rotterdam³⁾. In 1705 werd hem verlof gegeven, zijn schouwburg op het Buitenhof in den Haag te openen⁴⁾, en in hetzelfde jaar mocht hij te Leiden aan de Oude Vest een schouwburg ‘optimmeren’, om daar jaarlijks zes maanden lang vier malen in de week voorstellingen te geven⁵⁾. Tot het gezelschap van Ryndorp behoorde een tijd lang Cornelis Bor, die later aan den Amsterdamschen Schouwburg was verbonden. Verder J. van Hoven, François Schroder, Floris Groen, A. van Thil en Wybrand de Geest⁶⁾; de meesten van hen waren tevens tooneeldichters, evenals Adriana van Ryndorp, eene dochter of nicht van den directeur. Ryndorp's vrouw, Anna Catharina de Quintana, zal ook wel de planken hebben betreden, evenals Isabella Bernardina, Maria en Anna van Ryndorp en juffr. Nuellon, een familielid van den directeur⁷⁾. Juffr. Van Tongeren, die later aan den Amsterdamschen Schouwburg verbonden werd, was van haar 14^de jaar af bij dezen troep⁸⁾. Het gezelschap van Ryndorp dwaalde overal heen, ook buiten 's lands, maar van zijne voorstellingen in den Haag en Leiden is niets bekend. Ryndorp en de zijnen hebben o.a. de drama's van Buysero opgevoerd en hadden het dikwijls aan den stok met hunne Amsterdamsche collega's, omdat deze hunne drama's gebruikten⁹⁾.

1) Zie boven, blz. 79.

2) Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland, blz. XIII, N^o. 157.

3) Zie boven, blz. 79.

4) Zie Van den Bergh, t.a.p., blz. 27.

5) Vgl. Lamberts Hurrelbrinck, t.a.p., blz. 13-15.

6) Vgl. Van Halmael, blz. 74, 105

7) Zie Lamberts Hurrelbrinck, blz. 15, 19; Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 158, en noot c.

8) Vgl. Corver, Iets voor Oom en Neef, blz. 38.

9) Zie boven, blz. 223, vlgg.

[p. 240]

Ryndorp leefde nog in 1733, maar was toen waarschijnlijk niet langer directeur. In 1728 toch speelden de Haagsche en Leidsche komedianten te Utrecht onder directie van Maria van Ryndorp, wed. Maes. In 1736 vindt men daar het gezelschap van den Leidschen Schouwburg onder Jan en Abraham van der Palts¹⁾. Beide directeuren stierven in 1737²⁾; Anthony Spatzier, die 19 jaar was, maar zich al twee jaren bij het gezelschap bevond, trouwde de weduwe van Jan van der Palts en voerde voortaan met haar de directie³⁾. Dit gezelschap luisterde in 1738 te Utrecht de kermis op⁴⁾ en speelde ook te Alkmaar, den Haag, Delft, Delftshaven, Zwolle, den Bosch⁵⁾ en Weesp⁶⁾. In 1738 heeten zij weer het gezelschap van den Haagschen en Leidschen Schouwburg. Zij zijn in 1740 naar Hamburg getrokken en waarschijnlijk is daarna de troep uiteengespat. De Leidsche Schouwburg was later het eigendom van Isabella Bernardina van Ryndorp⁷⁾; welk gezelschap er in November 1754 gespeeld heeft⁸⁾, is niet bekend.

Intusschen bleef ook den Haag niet zonder een tooneelgezelschap. Reeds vóór 1732 gaf Johannes van Es, een Hagenaar, er voorstellingen in de kaatsbaan op het Buitenhof; dat duurde eenige jaren, maar toen werden alle schouwburgen gesloten - wegens den paalworm! Twintig jaren later kreeg Jan Jago voor 15 jaren verlof in eene tent in het Voorhout te spelen; de Gouvernante steunde in 1755 dit tooneel geldelijk, maar in hetzelfde jaar stierf de directeur en ging de onderneming te niet⁹⁾.

In het speeljaar 1762-1763 waren er oneenigheden geweest tusschen juffr. Bouhon en de directeuren van den Amsterdamschen Schouwburg; de bekende actrice was heengegaan en verscheidene tooneelspelers, o.a. Corver, waren haar gevolgd. Deze richtte nu een nieuw gezelschap op, waartoe behoorden juffr. Bouhon en haar man, die voornamelijk danser was, 's Gravesande, Van Maarlen, Faber, alle drie met hunne vrouwen, Drajer, Macor, S. Rivier, De Bruin en juffr. Laborie. Dat gezelschap bespeelde sedert Oct. 1763 den Leidschen Schouwburg¹⁰⁾,

1) Vgl. Van Sorgen, t.a.p., blz. 81, 82. In 1734 speelden Anna van Ryndorp en J. Jenais te Utrecht met een Fransch gezelschap.

2) Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland, blz. XII, en (Anthony Spatsier's) Onderrichting aan alle weldenkende beminnaaren der Nationaalen Schouwburg, blz. 2.

3) T.a.p.

4) Vgl. Van Sorgen, t.a.p.

5) Vgl. Onderrichting, t.a.p.

6) Vgl. Tooneel-Catalogus, t.a.p.

7) Vgl. Lamberts Hurrelbrinck, blz. 15.

8) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. LIII.

9) Vgl. Mr. L. Ph. C. van den Bergh in Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1886, blz. 78.

10) Vgl. Schouwburg Nieuws, of merkwaardige berichten, 1764, blz. 193.

[p. 241]

die vernieuwd en verfraaid werd, wat erg noodig was¹⁾. In 1766 richtte Corver zelf een schouwburg op in de Assendelftstraat in den Haag en sedert dien tijd bespeelde hij met zijn gezelschap zoowel dezen als den Leidschen Schouwburg. Wij kennen zijn repertoire te Leiden in het jaar 1774 uit de Ryswykze Vrouwendaagze Courand (1774)²⁾. Maar de zaken gingen niet goed. Wel ontving hij sedert 1767 jaarlijks ƒ3000 van den Prins, maar hij moest dan ook zes maanden van het jaar in den Haag spelen en dat leverde niet veel op. De Leidsche Schouwburg werd ook slecht bezocht en de directeur moest het dus van reizen hebben. ‘Wij verzamelden,’ schrijft hij, ‘gelijk de Mieren ons Brood in den Zomer, dat wij 's Winters hier in 's Hage opaten,’ en dat had zoo door kunnen gaan, maar nu werden in 1770, 1771 en 1772 te Rotterdam en in de beide laatstgenoemde jaren ook te Utrecht alle voorstellingen verboden - nu weer wegens de runderpest - wat hem eene schade van ƒ5000 deed lijden³⁾. Te Leiden had hij er in 1774 in acht maanden ƒ2600 bij gelegd; hij gaf de zaak dus op en verhuurde zijn schouwburg in den Haag aan vreemde gezelschappen.

In 1763 was hij begonnen met 20 tooneelspelers, van welke er in 1770 geen enkele meer bij hem was. In 1767 waren er 30, in 1774 bij de sluiting van het tooneel 14⁴⁾. Waarschijnlijk waren het dikwijls jonge krachten, die hij vormde, en die later, als zij veel van hun uitstekenden directeur geleerd hadden, een engagement te Amsterdam kregen. En men trachtte ze hem somtijds op minder eerlijke wijze af te halen⁵⁾. Zoo is dan ook deze troep weer uiteengespat. Het getob van Haagsche tooneelgezelschappen is dus niet alleen van onzen tijd. Corver ging naar Rotterdam en kreeg wel in 1782 voor zijn leven octrooi, om in den Haag te spelen⁶⁾, maar heeft persoonlijk daarvan geen gebruik gemaakt.

In de laatste jaren der 18^de eeuw bespeelde Ward Bingley met zijn troep, die den naam had aangenomen van Zuid-Hollandsche tooneelisten, den Haagschen Schouwburg⁷⁾, maar dàt gezelschap heeft niet lang

1) T.a.p., blz. 193, en Lamberts Hurrelbrinck, blz. 18.

2) Het is ook afgedrukt bij Haverkorn van Rijsewijk, blz. 385-388.

3) Vgl. Tooneel-aantekeningen, blz. 154, 163.

4) Vgl. Ryswykze Vrouwendaagze Courand, blz. 173, 174. Tot Corver's troep hebben o.a. ook behoord Angemeer, Hilverdink, Passé, juffr. Seym, Zuyderhoudt en zijne vrouw Catharina Tethoff (vgl. Rössing, t.a.p., blz. 74-77).

5) Vgl. Tooneel-aantekeningen, blz. 176, 177.

6) Vgl. Van den Bergh, 's Gravenhaagsche bijzonderheden, blz. 29.

7) T.a.p., blz. 30.

[p. 242]

geduurd. De Leidsche Schouwburg werd van nu af alleen door reizende troepen bespeeld, o.a. in 1780, 1784, en in Maart en November 1787 door acteurs uit Rotterdam¹⁾.

1) Vgl. Catalogus der Maatschappij van Letterkunde. Afdeeling Tooneel, blz. VIII, en Lamberts Hurrelbrinck, blz. 23-25.

De Rotterdamsche Schouwburg.

Toen, na den brand van den Amsterdamschen Schouwburg op 11 Mei 1772, de acteurs op half geld gesteld werden, ging Punt met verscheidene van hen naar Rotterdam en speelde daar sedert Mei van het volgende jaar in eene tent²⁾. Maar al spoedig verlieten eenige tooneelspelers, o.a. de Bouhon's en de Van Maarlen's, hem en bleef hij over met zijne vrouw en zijn zoon, juffr. Molster, de Van der Stel's, vader, moeder en dochter - de laatste was gehuwd met den danser J.M. Mol - Cornelis de Bruin, zijne vrouw Anna Jozepha Bokan († 1775) en hunne 17-jarige dochter Maria Elizabeth, Spatzier, N. Evers († 1779) en 's Gravesande met hunne vrouwen, P. Mallet en Simon Rivier, den veelschrijver. In het najaar van 1773 namen vier heeren, die het gezelschap voor Rotterdam wilden behouden, het bestuur op zich en engageerden eenige nieuwe spelers, o.a. Jacoba Wouters, die in 1778 met Dirk Sardet huwde, welke te gelijk met haar aan het Rotterdamsche tooneel kwam en een leerling van Corver werd. De vier heeren voerden het bestuur namens eene tooneelvereeniging, die nu een nieuwen Schouwburg liet bouwen, welke den 27^sten December 1774 geopend werd. Corver werd voor eenige voorstellingen geëngageerd en in 1775 de jonge Ward Bingley als acteur aangenomen. De zaken gingen echter niet heel goed en het salaris van Punt, die tevens kastelein van den Schouwburg was, werd verminderd. Spoedig daarna ontstonden er andere oneenigheden met Punt en zijne vrouw en in 1776 werd aan Corver de directie opgedragen in overleg met commissarissen, terwijl Punt voorloopig aan den Schouwburg verbonden bleef, maar in 1777 werd bedankt.

Het gezelschap, waarmede Corver speelde, bestond uit juffr. Molster, Evers en zijne vrouw, geb. Van der Sluis, Van der Stel met vrouw en dochter, Sardet en juffr. Wouters, Johanna Cornelia Wattier, die in 1777 werd aangenomen, terwijl zij nog maar 15 jaar oud was,

2) Vgl. voor het volgende het reeds meermalen aangehaalde, voortreffelijke werk van Haverkorn van Rijsewijk.

[p. 243]

en toch al ‘eenige jaren’ op een liefhebberijtooneel gespeeld had, juffr. M.E. de Bruin, Mallet, Bingley, Lindeman en nog een paar anderen. Corver begon met repetities in te voeren. Men hield die te Amsterdam niet, behalve voor ‘Machinespellen’ en geheel nieuwe stukken, en het gevolg daarvan was, dat vele acteurs hunne rol niet kenden en er geen gang in de voorstelling was. Corver liet, zooals hij ook vroeger gewoon was geweest, veel repeteeren en heeft ook hier ‘(z)yn volk onderweezen, en geformeerd, zo ver (hem) mooglyk. was’¹⁾. Doch er ontstonden oneenigheden met één der commissarissen naar aanleiding van de mooie jonge actrice Maria Elizabeth de Bruin, de zaken gingen niet goed en in 1779 werd de Schouwburg verhuurd aan juffr. De Bruin. Corver trad af als directeur; hij is nog eenige keeren te Rotterdam opgetreden en later ook in den Haag, wanneer de Rotterdammers zijn schouwburg bespeelden. In zijne laatste levensjaren leed hij zeer aan rheumatiek en den 9^den Augustus 1794 stierf hij. Zijne derde vrouw, Maria Koos - na Anna van Hattum's dood is hij eerst hertrouwd met eene dochter van den tooneelspeler Brinkman - bleef den Haagschen Schouwburg verhuren.

Juffr. de Bruin had bij haar gezelschap juffr. Molster, de familie Van der Stel, Evers en zijne vrouw, Bingley, juffr. Wattier en twee van hare broers, Mallet, Rivier en nog enkele anderen. Zelve was zij eene uitstekende actrice, ook in manskleeren, waarin zij wel eens aan den zwier ging. Maar ook zij kon het niet houden aan den Schouwburg, die nu in 1781 gesloten werd. Het gezelschap ging reizen, spoedig onder directeurschap van Bingley, die in het najaar van 1783 den Schouwburg, welke thans in handen was eener andere vereeniging, huurde en er om beurten met een Fransch gezelschap voorstellingen gaf. In Aug. 1784 werd Bingley failliet verklaard en ging naar Amsterdam, waar hij en juffr. Molster werden aangenomen, terwijl juffr. Wattier hen daarheen was voorgegaan. Al dadelijk trad een ander gezelschap op, waartoe juffr. Mol en haar broeder Nicolaas van der Stel, Jakob la Plas, Samuel Cruys, J. Ph. Croese, S. Rivier, Jan Adriaan Roos (geb. 1766), zijne vrouw Hille Rivier en Catharina Elisabeth Kraijesteijn, die in 1786 huwde met W. van Dinsen, behoorden, terwijl P.L. Kersteman directeur was. Ook dit gezelschap moest voornamelijk van reizen leven en speelde tevens in den Haag en Leiden. Juffr. Mol, La Plas en Cruys kregen in 1786 een engagement te Amsterdam en in het volgende jaar ging het gezelschap uiteen.

In 1792 huurden Andries en Helena Snoek den Schouwburg en

1) Vgl. Iets voor Oom en Neef, blz. 61.

[p. 244]

bespeelden dien met het gezelschap, dat boven reeds werd genoemd¹⁾, en nog enkele anderen. Maar de troep was veel op reis en speelde o.a. in het jaar 1794 niet te Rotterdam. En in 1795 kwam de geheele troep aan den Amsterdamschen Schouwburg en bezat Rotterdam geen tooneelgezelschap meer.

1) Zie blz. 237, 238.

Reizende tooneelspelers.

De acteurs van den Amsterdamschen Schouwburg gingen des zomers gewoonlijk op reis en bezochten de kermissen. Zij stelden dan één of meer onder hen tot directeur aan en dwaalden overal heen, naar Utrecht, Haarlem, Leiden, Rotterdam, Delfshaven, Dordrecht, Alkmaar, Zaandam, Leeuwarden, Franeker, Harlingen en zelfs naar Texel²⁾. Te Zwolle speelden zij in 1713, in 1717 onder directie van Gerard Noseman, in 1719 van Louis Chalon, in 1722 van A. Fokke, in 1723 van A. Fokke, J. de Bruin en Antje Noseman³⁾. Wij vinden de Amsterdammers te Utrecht in 1717 en 1751, van 1754-1756 onder directie van Starrenburg, in 1758 van Bouhon, in 1761 en 1762 van Bouhon en Spatzier, in 1780 en 1788 van 's Gravesande, in 1800 van Van Dinsen⁴⁾. In 1771 speelden Punt met zijne vrouw en de Bouhon's in den Haag⁵⁾, in 1788 en 1796 's Gravesande te Rotterdam⁶⁾.

De acteurs van de Haagsche en Leidsche Schouwburgen reisden niet minder. Ryndorp speelde in 1711, 1712, 1719 en 1724 te Utrecht; hij bleef daar zelfs, tijdens de vredesonderhandelingen, langer dan een jaar, van April 1712 tot Juli 1713. In 1728 stond dit gezelschap te Utrecht onder directie van Maria van Ryndorp, wed. Maes, in 1736 van Jan en Abraham van der Paltz, in 1738 van Spatzier en zijne vrouw, die vroeger met J. van der Paltz gehuwd was geweest. In 1753 vindt men de Haagsche en Leidsche acteurs te Utrecht onder Jan Jago, in 1757 wordt hun onder Santstra en Van den Bergh permissie geweigerd en van 1764 tot 1768 spelen zij onder Corver, somtijds tevens onder Bouhon. In den winter van 1765 op 1766 gaf Corver met de zijnen

2) Vgl. Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 163, 176, en 'T Galante Leeven, blz. 36.

3) Volgens eene vriendelijke mededeeling van Mr. C.P.L. Rutgers, Archivaris van Overijsel. Gerard en Antje Noseman waren natuurlijk familieleden van Jan, Jelis en Ariana (zie blz. 30, 31, 34, 35).

4) Vgl. Mr. W.G.F.A. van Sorgen, t.a.p., blz. 80, vlgg.

5) Vgl. F. van der Goes in Het Tooneel, t.a.p., blz. 293.

6) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 286, 344

[p. 245]

48 voorstellingen in de bisschopsstad¹⁾ en in het laatste jaar speelde hij ook te Rotterdam²⁾. In Zwolle speelde het Haagsche en Leidsche gezelschap in 1727 en 1732³⁾. Te Groningen trad Corver in 1771 op⁴⁾.

In 1771 speelde Rivier met een gezelschap te Utrecht, in 1773 Bouhon, die van Punt was weggeloopen, in 1784 Bingley, in de beide volgende jaren de wed. I.S. Mol en Co., in 1790 en 1791 gaf C. van Dinsen, geb. Kraijesteijn niet alleen met de kermis, maar ook in den winter daar voorstellingen. In 1796 was er J.D. Majofski, een broer van den later zeer bekenden tooneelspeler, in 1797 en 1798 Bingley, in het volgende jaar twee gezelschappen, het ééne onder 's Gravesande, het andere onder Obelt⁵⁾. Te Vlissingen traden in 1783 Bingley en Rivier met hun gezelschap op en in 1788 Bingley nog eens⁶⁾ - zijn troepje is nog in hetzelfde jaar uiteengespat⁷⁾. Te Nijmegen vinden wij in 1787 Theodoor Obelt en in 1789 en 1797 juffr. Van Dinsen, in 1789 ook een gezelschap onder F. Snyders en H. van Rumpt⁸⁾.

Die laatste troep is verder niet bekend. Dat is ook het geval met de ‘compagnie acteurs’, die in 1724 te Zwolle optrad⁹⁾, met den troep van J. van Nes, die in 1730 vier weken lang te Groningen speelde¹⁰⁾, en met het gezelschap van Maria Redeman, wed. David Wederborn, dat in 1731 te Utrecht voorstellingen gaf¹¹⁾.

1) Vgl. Van Sorgen, t.a.p.

2) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 12.

3) Volgens mededeeling van Mr. C.P.L. Rutgers.

4) Vgl. Mr. Rutgers in Groningsche Volksalmanak voor het Jaar 1900, blz. 219.

5) Vgl. Van Sorgen, t.a.p.

6) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 245, 287.

7) T.a.p., blz. 343.

8) Vgl. Van Schevichaven, t.a.p., blz. 174.

9) Volgens mededeeling van Mr. C.P.L. Rutgers.

10) Zie ‘Resoluties van Burgemeesters en Raad’ op 14 Jan. 1730. Deze mededeeling dank ik aan de welwillendheid van Mr. P.G. Bos, Commies aan het Rijksarchief te Groningen.

11) Vgl. Van Sorgen, blz. 82.

Nederlandsche tooneelspelers in den vreemde.

Ook in de 18^de eeuw reisden onze tooneelspelers buiten 's lands, maar toch minder dan vroeger. Den 2^den Dec. 1702 werd aan komedianten uit den Haag verlof gegeven, om op het raadhuis te Berlijn te spelen¹²⁾. Waarschijnlijk was het de troep van Jacob van Ryndorp, die in dien tijd te 's Gravenhage voorstellingen gaf. Den 11^den Oct. 1703 voerde Ryndorp met de zijnen te Kopenhagen een ‘vreugdespel’ op, dat tot titel had, De blyde geboorte-dag van Frederik IV, Koning

12) Vgl. Ferd. von Hellwald in Het Nederlandsch tooneel, I, 1872, blz. 254.

[p. 246]

der Dennen, Nooren en Wennen¹⁾; ook speelde hij eenige treurspelen van Vondel en had groot succes bij het hof en in de voorname kringen²⁾. In het voorjaar schijnt hij Danzig te hebben bezocht³⁾ en hij heeft ook te Lübeck, Hamburg en Kiel gespeeld⁴⁾, maar het is niet zeker, in welk jaar. Ryndorp reisde ook in Brabant⁵⁾ en speelde o.a. in 1718 met zijn troep in Brussel⁶⁾; zelfs Frankrijk bezocht hij, met name de stad Rijsel⁷⁾. Op die laatste tochten, vertelt Corver, heeft Cornelis Bor, die tot Ryndorp's gezelschap behoorde, den beroemden Franschen acteur Michel Baron dikwijls zien spelen en veel van hem overgenomen. Nu is Baron in de jaren 1691-1720 niet opgetreden, maar van 1720 tot zijn dood in 1729 weer aan het tooneel geweest. Die reizen van Ryndorp naar Frankrijk hebben dus waarschijnlijk tusschen 1720 en 1729 plaats gehad.

Een gezelschap Hollandsch-Fransche tooneelspelers kreeg in het voorjaar van 1731 met moeite verlof van den raad van Frankfort, om daar voorstellingen te geven⁸⁾; het is onbekend, wat voor lieden het waren.

In 1740 kwamen er weer Hollandsche acteurs te Hamburg; zij waren ‘afstammende van de oude beroemde Compagnie van Ryndorp en Noseman’⁹⁾, bespeelden, volgens hun zeggen, de schouwburgen van den Haag, Leiden en Utrecht en stonden onder directie van Anthony Spatzier¹⁰⁾. Mr. Joan Jakob Mauricius, die minister der Staten te Hamburg was, schreef voor hen een Voorspel, tot opening van den Hollandschen Schouwburg te Hamburg¹¹⁾, met eene Duitsche en eene

1) Herdrukt in 1733.

2) Vgl. Dr. J.G. Burman Becker in Kronyk van het Historisch Genootschap, XV, 1859, blz. 125.

3) Vgl. Bolte, Das Danziger Theater, blz. 154.

4) In het werkje van Mauricius, waarmede in 1740 de Hollandsche acteurs hunne voorstellingen te Hamburg openden (zie beneden), leest men, dat dezelfde troep ‘over een groote dartig Jaaren’ gespeeld heeft ‘in dees eigen Stadt, te Dantzig, Lubek, Kiel, ja zelfs te Koppenhagen’.

5) Vgl. Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 18.

6) Volgens het ‘Bericht’ vóór Arendsz' Joan Galeasso (1718).

7) Vgl. Corver, t.a.p.

8) Vgl. Mentzel, t.a.p., blz. 149.

9) Waarschijnlijk heeft Gerard Noseman (zie blz. 244) na 1717 tot den troep van Ryndorp behoord.

10) Tot het gezelschap behoorden o.a. H. Grantham, H. Krins, Adrianus Santstra en de vrouwen P. en A. van der Paltz, H. Santstra en A. de Lille (vgl. de rolverdeeling voor het Voorspel).

11) Ter eere van den Hoogedelen en Hoogwyzen Raad met de dankzegging na het spel. Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. Virg. Aeneid. I. Per Haec Ad Altiora. Te Hamburg, Gedrukt voor de Liefhebbers 1740.
Er zijn twee uitgaven van dit stukje; één er van is op blauw papier gedrukt. Het Voorspel is eigenlijk dat van het blijspel De malle wedding, of gierige Geeraard van Nil Volentibus Arduum, maar Mauricius werkte het eenigszins om en voegde er een nieuw tooneel aan toe. (Vgl. zijne Dichtlievende uitspanningen, Amsterdam, 1753, blz. 259).

[p. 247]

Hollandsche voorrede. Zij spreken daarin van hunne ‘Voorzaaten, die over een groote dartig Jaaren in deeze Stad en nog hooger Plaatsen na 't Noorden met Applaudissement en voordeel lang gespeeld hebben. Niemand heeft toen geklaagd, dat het Hollandsch moeielyk te verstaan was, en zo men de Goedheid en 't Geduld wil hebben van het een reis of drie na malkanderen te beproeven, zal de Ondervinding leeren, dat de twee Taalen zo veel niet verschillen, als men zich voorsteld.’ Daarna werd Schouwenbergh's Sigismundus, Prince van Poolen, naar Calderon, opgevoerd. Men speelde in de Fuhlentwiete en had zich in zooverre met een Duitsch gezelschap vereenigd, dat de Hollanders meestal een voorstuk en de Duitschers een nastuk gaven, of omgekeerd¹⁾. Den 29^sten Augustus 1740 begonnen de voorstellingen; wij kennen een gedeelte van het repertoire²⁾. In het begin van

1) Zie Heitmüller, t.a.p., blz. 106.

2) T.a.p., blz. 107. De opmerkingen van Heitmüller over dat repertoire zijn beneden alle critiek. Hij is verbeterd door Schwering, t.a.p., blz. 48, vlgg.
De volgende drama's zijn te Hamburg gespeeld:
29 Aug. Die veränderliche und doch am Ende standhafte Geliebte (?).
31 - De doodelyke minnenyd (1714) van W. van der Hoeven.
1 Sept. De gekroonde na haar dood (1701). Er zijn twee drama's met dien titel, één van Van Heulen en één van het genootschap Constantia et Labore.
- - Wagt me voor dat laantje (1698) van W. den Elger.
5 - Duifje en Snaphaan (1680) van J.B. van Fornenbergh.
6 - Don Quichot op de bruiloft van Kamacho (1712) van Langendijk.
7 - 't Koffyhuis (1712) van W. van der Hoeven.
9 - Tertuffe of schynheilige bedrieger van J. van Ryndorp.
- - Broershert (1668) van A.B. de Leeuw.
16 - Gysbreght van Aemstel (1638).
20 - De stantvastige Genoveva, ofte herstelde onnooselheyt (1666) van A.F. Wouthers.
22 - Krelis Louwen, of Alexander de Groote op het poëetenmaal (1715) van Langendijk.
26 - De toverijen van Armida, of het belegerde Jeruzalem (1695) van A. Peys.
In het Voorspel hadden zij verder beloofd te zullen opvoeren De Graef's Agrippa, Koning van Alba (1669) naar Quinault, Het huwelijk van Orondates en Statira (1677) van Lingelbach, De gelyke twelingen (1670) door Nil Volentibus Arduum bewerkt naar de Menaechmi van Plautus, De minnenijdige van haar zelve (1678) door P. de la Croix naar Boisrobert's La jalouse d'elle mesme, en De sipier van zich zelven (1678) door P. van Geleyn naar Le Géolier de soi-mesme van Th. Corneille.

[p. 248]

October schijnen de Hollanders afgereisd te zijn¹⁾ - zij hebben zeker in naburige plaatsen gespeeld, b.v. te Lübeck - maar in Januari 1741 waren zij te Hamburg terug²⁾ en zij zijn er tot Juni gebleven³⁾. Zij maakten veel opgang en hadden volle zalen, hoewel hun entréeprijs hooger was dan gewoonlijk te Hamburg betaald werd⁴⁾. Een paar mooie danseressen, A. de Lille en A. van der Paltz, zeker eene stiefdochter van den directeur, verhoogden het genot der schouwburgbezoekers. Adolf Frederik, bisschop van Euten, later Koning van Zweden, en zijn broeder de Prins van Holstein woonden eene voorstelling van de Tartuffe bij⁵⁾. Toch schijnt het succes niet langdurig te zijn geweest. Mauricius schreef ten behoeve van den troep, ‘die tot haar ongeluk te Hamburg was,’ een divertissement⁶⁾. En elders bericht hij over

1) Zie Heitmüller, blz. 111.

2) Heitmüller stelt het voor, alsof dit een andere troep was. Dat is onjuist; Mauricius zegt, dat het gezelschap 1½ jaar te Hamburg is gebleven (vgl. Spatzier, Onderrichting, blz. 4).

3) O.a. speelden zij de volgende stukken:
5 Jan. Krelis Louwen.
- - Den huwelyken staat (1684) van P. Bernagie. Dit is dikwijls gegeven.
12 - Tertuffe.
7 Febr. Krispijn medicijn (1685) van P. de la Croix.
12 April Cinna, of goedertierenheid van Augustus.
- - Pefroen met 'et schaapshooft (1669) van Y. Vincent.
17 - De beklaagelycke dwangh (1648) van Izaak Vos.
18 - Jodelet, of de knecht meester en de meester knecht (1683) van J. Kommelin.
20 - De drie deelen van Joseph door Vondel.
24 - De Koning van Luilekkerland (1711) van H. van Halmael.
25 - Het wederzyds huwelijks bedrog (1714) van Langendijk. (Ook 31 Mei.)
3 Mei De wiskunstenaars of 't gevluchte juffertje (1715) van Langendijk.
4 - Jan Klaaz. of gewaande dienstmaagt (1682) van Th. Asselijn.
9 - De gewaande astrologist (1715, 2^de dr.) van P.A. de Huybert.
10 - De wanhebbelijke liefde (1678).
12 - Lubbert Lubbertze, of de geadelde boer (1686) van M. van Breda. (Ook op 16 Mei.)
15 - Den Hartog van Pierlepon (1650) van M. Gramsbergen.
1 Juni De juffer kapitein (1707) van Ph. Malfait.
14 - Loon naar werk (1709) van Y. Vincent.
16 - Het Beleg en ontzet van Leiden, van Bontius.
Ook werden nog opgevoerd De belachchelyke hoofsche juffers (1685) van P. de la Croix en De gewaande advocaat (1685) van denzelfden.

4) Zie Heitmüller, t.a.p.

5) Vgl. Spatzier, Onderrichting, blz. 4.

6) Nl. De promotie van den ingebeelden zieken, Het Fransche Nagevolgd. Per haec ad altiora. Te Amsteldam, By Izaak Duim.... 1742.
Ook De ingebeelde zieke (1686) van P. de la Croix is dus door Spatzier te Hamburg opgevoerd.

[p. 249]

deze tooneelspelers¹⁾: ‘Zy worstelden met veel' ongemeene moeielykheden en hindernissen, waar in zy dikwils hun' toevlucht tot my namen, als Minister der Natie.’ Dat was dan ook zeker de reden, dat Spatzier in het begin van Mei een paar Fransche tooneelspelers aan zijn troep verbond, die door pantomimes en dansen de voorstellingen opluisterden.

De reis van Spatzier naar Hamburg is in de 18^de eeuw de laatste geweest van Nederlandsche tooneelspelers naar Duitschland. Wel was er in 1745 een Hollandsche troep onder directie van Friedrich Schröder acht weken lang te Keulen, maar daar er in het getuigschrift, dat de raad der stad hun gaf, gesproken wordt van ‘Vorstellungen ihrer Seiltanz.... und Voltigirkünste, auch Exhibition theatralischer Pantomimen’²⁾, mag men deze artisten niet onder de tooneelspelers rangschikken.

De Zuidelijke Nederlanden werden nog in het laatst der 18^de eeuw bezocht. Toen in Februari 1793 de Rotterdamsche Schouwburg wegens den oorlog met Frankrijk gesloten werd, trok Andries Snoek met andere Rotterdamsche tooneelspelers naar de Vlaamsche steden. In Juni speelden zij elf malen te Gent en één keer te Brugge, in Juli en Augustus beurtelings in die beide steden, in September alleen te Brugge, waar zij ook in December, Januari en Februari bleven. In Maart 1794 trokken zij naar Brussel; zij kwamen daar echter in moeilijke geldelijke omstandigheden, waaruit zij door de aandeelhouders van den Rotterdamschen Schouwburg werden gered. In April gaven zij nog elf voorstellingen te Gent en zij zijn eerst in het begin van 1795, nadat de Bataafsche Republiek was uitgeroepen, teruggekeerd³⁾.

1) Vgl. Dichtlievende uitspanningen, blz. 259.

2) Vgl. Ennen in Zeitschrift für preussische Geschichte, VI, 1869, blz. 18, en Merlo in Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, L, 1890, blz. 151.

3) Vgl. P. Haverkorn van Rijsewijk, t.a.p., blz. 330-333, 336, waar ook hun repertoire wordt opgegeven.

De positie der tooneelspelers.

Men krijgt uit alles den indruk, dat de tooneelspeelkunst in de 18^de eeuw nog al hoog heeft gestaan. Zeker, vele acteurs, ook onder de meest bekende, hadden eigenaardige opvattingen en manieren; zij schreeuwden dikwijls, zij maakten wel eens in blijspel en klucht allerlei ‘grollen’ en speelden voor de galerij, zij toonden meermalen, dat zij niet in een beschaafden kring waren groot gebracht, zij hadden zich bepaalde standen en bewegingen eigen gemaakt, zij drongen dikwijls niet genoeg door in het karakter van de personen, die zij moesten

[p. 250]

voorstellen. Dat lezen wij nog al eens in de vele beoordeelingen, die toen geschreven werden¹⁾, evenals wij het lezen in de courantenverslagen, waarin de opvoeringen van thans worden beoordeeld. Maar aan den anderen kant moeten wij ook recht laten wedervaren aan de gunstige oordeelvellingen over het spel van vele acteurs, vooral als wij die hooren uit den mond van beschaafde en oordeelkundige menschen. Styl en Corver hadden een geheel verschillend oordeel over de kunst van tooneelspelen, maar zij prezen toch meermalen dezelfde acteurs. Betje Wolff is uit over het spel van Corver en Van Maria Elizabeth de Bruin²⁾. En in de tooneeltijdschriften van die dagen wordt, hoe heftig soms ook de critiek is, aan vele spelers lof niet onthouden.

De tooneelspelers kwamen uit zeer eenvoudige kringen. De jongelui onder hen kregen les van één der ouderen, die daarvoor een klein salaris ontving, en leerden bij den balletmeester dansen³⁾. Vele nieuwelingen traden eerst op in een liefhebberijtooneelgezelschap en kwamen later aan den Schouwburg of werden opgenomen bij een reizend gezelschap. Ten gevolge van die eigenaardige opleiding gebeurde het somtijds, dat aan een jong acteur, die voor het eerst in den Schouwburg optrad, dadelijk eene hoofdrol werd toegedeeld. Zoo speelde b.v. in Maart 1763 een liefhebber de titelrol in Huydecoper's Arzaces; het was Mallet, die als acteur werd aangenomen. Eene juffrouw, die eenige dagen later optrad als Scilla in het treurspel van Rotgans was minder gelukkig⁴⁾. Corver was eerst bij eene liefhebberijcomedie en tevens figurant bij de balletten, die op den Schouwburg werden gegeven. Juffr. Wattier, Snoek en zijne zuster begonnen als dilettanten. Maar

1) In N^o. 28 van den Hollandschen Spectator (1732) schrijft Van Effen, dat er niet genoeg goede acteurs zijn. Velen zijn boersch en daardoor verlegen of brutaal. Zij moesten allen dansen leeren en ook goed kunnen lezen, dan zouden zij beter verzen voordragen en zich wachten ‘voor een onmanierlyk geschreeuw’. Ook moesten zij geest, oordeel en eene levendige verbeeldingskracht hebben, want zij moeten in de ziel van hunne rol doordringen. Nadoen van anderen helpt hier niet. Om beschaafder menschen op het tooneel te krijgen, moet men het oude vooroordeel tegen tooneelspelers laten varen en met hen omgaan; ook moet men hen beloonen met geld en eer. - Dergelijke klachten zijn in ons land ook in de 19^de eeuw telkens geuit en bewijzen niet genoeg tegen de acteurs uit Van Effen's tijd, om hen niet te kunnen vergelijken met hunne kunstbroeders uit een ander tijdvak.

2) Vgl. Brieven over verscheiden onderwerpen, II, blz. 216.

3) Vgl. Wybrands, blz. 198. In 1769 werd in een vlugschrift voorgesteld, te Amsterdam eene tooneelschool te stichten, maar dat plan kwam niet tot uitvoering. Vgl. J.H. Rössing in Het Nederlandsch Tooneel - Kroniek en Critiek - I, 1872, blz. 194, 195.

4) Vgl. De Hollandsche Tooneel-beschouwer, blz. 305 (de pagineering is daar verkeerd), 272.

[p. 251]

vele tooneelspelers werden in Plankenland geboren, volgden hunne ouders op in het vak en huwden onder elkander.

Eene enkele maal vervulde een man nog wel eens eene vrouwenrol; zoo trad Draajer bij Corver's troep te Leiden in 1763 als vrouw op in de Krelis Louwen¹⁾. Daarentegen speelde bij hetzelfde gezelschap een jong meisje Jozef²⁾. Er bestond dikwijls tusschen de acteurs groote jalousie; Punt en Brinkman hadden ‘ieder hunne cabaal’³⁾, Punt liet door zijne getrouwen Corver eens uitfluiten⁴⁾ en men trachtte dezen eens op het tooneel bij eene schermpartij ernstig te wonden⁵⁾.

De schrijvers bekommerden zich meestal weinig om de opvoering van hunne drama's; juffr. Van Winter kwam nooit op de repetities, Feitama wel⁶⁾. Hoe geheel anders is dat tegenwoordig.

De acteurs mochten een sieraad zijn van den Amsterdamschen Schouwburg, zij mochten door ieder worden toegejuicht, hun salaris was, vooral in de eerste helft der 18^de eeuw, zeer bescheiden. Wat Enoch Krook († 1732) verdiende, werd boven opgegeven⁷⁾. De Ridder begon in 1731 met ƒ1.50 per avond en bracht het in 1742 tot ƒ4.00⁸⁾. Anna Maria de Bruin, Punt's eerste vrouw, verdiende in 1730 per avond ƒ4.00, in 1738 ƒ5.50; bovendien kreeg zij samen met haar man sedert 1735 jaarlijks ƒ50, sedert 1742 ƒ100. Punt kreeg in 1753 ƒ5.50 per speelavond⁹⁾; dat was jaarlijks ƒ472.50, maar hij ontving toen ook eene ‘Recognitie’ van ƒ600 en had dus een inkomen van ƒ1072.50¹⁰⁾. Spatzier kreeg in 1747 ƒ400, veel later ƒ800¹¹⁾. In 1774, toen de Schouwburg weer geopend werd, ontving juffr. Bouhon, geb. Ghyben, het hoogste salaris, n.l. ƒ1200, Hilverding en Passé elk ƒ1100, Schmit en zijne vrouw samen ƒ945 en hunne dochter ƒ800, juffr. Seym ƒ750, het echtpaar Van Maarlen samen ƒ1000. Anderen hadden een inkomen tusschen ƒ600 en ƒ150 en enkelen, zooals de oude Duim, werden nog per avond betaald; hij ontving ƒ5.50 per spel en ƒ250 voor het ‘instrueeren’ der jonge acteurs. De eerste dansers hadden een inkomen van 800 à 900 gulden¹²⁾.

Punt en zijne vrouw hadden in 1773 te Rotterdam een inkomen van ƒ3200, maar dat werd spoedig verminderd. Juffr. Molster verdiende

1) Vgl. Schouwburg Nieuws, of merkwaardige berichten, 1764, blz. 274.

2) Zie Corver's Tooneel-aantekeningen, blz. 28.

3) T.a.p., blz. 40.

4) T.a.p., blz. 155.

5) T.a.p., blz. 16.

6) T.a.p., blz. 182, 183.

7) Vgl. blz. 37.

8) Vgl. Corver, Iets voor Oom en Neef, blz. 76.

9) Dat was dus 50 cent meer dan eene eeuw geleden Adam Carelsz verdiende (zie blz. 35).

10) Vgl. Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 57.

11) T.a.p., blz. 47.

12) Zie voor het bovenstaande, Rössing, Geschiedenis van de stichting...., blz. 74-78.

[p. 252]

met haar man, die kassier was, ƒ1600, evenals Spatzier, die tevens als tooneelmeester optrad. De minste acteur had ƒ250¹⁾. Bingley werd in 1775 aangenomen voor ƒ300 en juffr. Wattier voor ƒ400. Tijdens het bestuur van juffr. De Bruin waren de salarissen tusschen ƒ300 en ƒ1300. Maar Corver kreeg ƒ1400 voor 18 maal optreden te Rotterdam. Toen Bingley aan den Amsterdamschen Schouwburg werd verbonden, kreeg hij ƒ900 salaris, maar dat werd spoedig tot ƒ1200 verhoogd²⁾.

Daar de salarissen over het algemeen zoo laag waren, is het geen wonder, dat verscheidene acteurs tevens een ander vak beoefenden. Punt was een zeer goed graveur, Duim, Helders en Knuem waren boekverkooper, Krook's vrouw had een touwwinkel³⁾, Spatzier heeft zelfs in 1747, toen de tooneelspelers van den Amsterdamschen Schouwburg op wachtgeld werden gesteld, het vak van schoenmaker uitgeoefend en later naar eene kostersplaats in Noord-Holland gesolliciteerd⁴⁾. Over het algemeen waren er in de 18^de eeuw minder schrijvers onder hen dan in vroeger tijd. Enkelen hebben wel het een of ander drama vertaald, een gelegenheidstukje of een gelegenheidsvers geschreven, maar daar bleef het dan ook bij. De vruchtbaarste schrijvers onder hen waren Van Halmael, Van Ryndorp en Simon Rivier, maar hunne drama's zijn zonder beteekenis.

Over al de ellende, die vele acteurs hebben ondervonden, als de onderneming failliet ging en zij met een bijeengeraapten reizenden troep op allerlei kermissen den kost moesten verdienen, behoeft hier niet te worden uitgeweid; ieder weet, dat dit onafscheidelijk is van het vak en dat ‘la vie de Bohème’ niet enkel vreugde geeft.

Vele acteurs stonden bekend als zeer respectabele menschen. En als men leest, wat aan sommige actrices ten laste werd gelegd⁵⁾, dan vindt men waarschijnlijk, dat er nog erger dingen in de wereld zijn dan deze. Met sommigen had men echter heel wat te stellen⁶⁾. Maar zoowel de geheele stand als enkele personen uit dien kring werden meestal zeer uit de hoogte behandeld. Zij hebben ruim hun aandeel gehad aan den regen van pamfletten, die eene eigenaardigheid is van dien tijd⁷⁾. Toen in 1747 de Schouwburg wegens de troebelen gesloten werd, kregen de beste acteurs en actrices half tractement en werden de overigen eenvoudig ontslagen. En toen in 1772 de Schouwburg

1) Zie het extract uit de engagementsboeken bij Haverkorn van Rijsewijk, blz. 351, 352.

2) T.a.p., blz. 149, 175, 219, 164, 261.

3) Zie Tooneel-aantekeningen, blz. 17.

4) T.a.p., blz. 147.

5) Nl. in 'T Galante leeven der Amsterdamsche en Rotterdamsche actrices,.... z.j.

6) Vgl. Van der Goes, t.a.p.

7) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. XXXV, vlgg., LIV, vlgg.

[p. 253]

was afgebrand, was het niet veel beter; men zorgde niet, dat zij elders konden optreden, en stond intusschen aan Neyts toe in eene tent te spelen. In tal van plaatsen waren de tooneelspelers telkens de slachtoffers van de tegenwerking der geestelijkheid, die hen belette op te treden en eerlijk aan den kost te komen. Somtijds werden zij zelfs als misdadigers behandeld. Toen, ongeveer in 1780, twee leden van den troep van Corver te Dordrecht tegenwoordig waren geweest bij een standje, werd er twijfel geopperd, of men hen wel als getuige mocht hooren, daar zij ‘laboreeren wegens hun beroep eenigsints infamia facti’¹⁾. Allerlei dingen werden hun verder kwalijk genomen. In Punt keurde men het zeer af, dat hij een tijd lang een rijtuigje hield²⁾, en zijne vrouw kreeg te Rotterdam onaangenaamheden met de directie, omdat zij in eene loge naast deftige dames had plaats genomen³⁾. Een aardig contrast daarmede is de behandeling, die de oude Duim sedert 1774 ondervond van de commissarissen van den Amsterdamschen Schouwburg; hem stond voor het gaan en komen eene slede ten dienst ‘vermits zijn hooge jaren’⁴⁾.

1) Vgl. Het Nederlandsch Tooneel - Kroniek en Critiek - II, 1875, blz. 117.

2) Vlg. Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 79, 80.

3) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 155.

4) Vgl. Rössing, t.a.p., blz. 75.

Liefhebbers.

De rederijkerskamers waren in de meeste steden te gronde gegaan; alleen op het platteland waren er in het begin der 18^de eeuw nog enkele overgebleven. Zij hielden, als van ouds, nog refereinfeesten⁵⁾, schreven vragen uit en kwamen met zekere plechtigheid bijeen. Maar het gehalte van hunne gedichten werd, zoo mogelijk, steeds slechter. En als zij nog eens als tooneelspelers optraden, wat dikwijls bij kermissen het geval was, voerden zij zeer onstichtelijke kluchten op of verhaspelden op jammerlijke wijze het een of ander treurspel. Rotgans geeft in zijn Boerekermis eene beschrijving van het vertoonen van de Aran en Titus door boerenrederijkers, waarbij Geurt Puistebaart en Lubbertbuur voor Rozelyna en Thamera speelden⁶⁾.

De enkele kamers, die in de steden waren blijven bestaan, hadden zich geheel afgewend van de dramatische kunst, zooals de Goudsbloem van Gouda, die in 1791 nog wel een bundel mengelwerk uitgaf.

5) In 1701 te Hazerswoude, in 1702 en 1703 te Ketel en te Katwijk, in 1704 en 1705 te Pijnaker en te Schiedam, in 1706 te Wateringen en Vlaardingen, in 1708, 1709 en 1712 te Pijnaker, enz. (vgl. Schotel, Geschiedenis der rederijkers, II, blz. 135, vlgg.).

6) Vgl. Poëzy, 1715, blz. 666, vlgg.

[p. 254]

Van de drie Haarlemsche kamers, die in het laatst der 18^de eeuw nog bestonden¹⁾, houdt ‘Trou moet blycken’, later in eene societeit veranderd, zelfs nu nog heel enkele tradities vol. Dat blijkt uit de titels der bestuursleden en uit het feit, dat de factor een ‘jaarvers’ moet leveren.

Waren de oude rederijkerskamers te niet gegaan, in de laatste helft der 18^de eeuw kwamen andere vereenigingen op, wier leden zich toelegden op tooneelspelen²⁾. In vele steden ontstonden tooneelgezelschappen van liefhebbers. Zulk een gezelschap was te Amsterdam ‘Kunstmin spaart geen vlijt’, dat bestond ‘uit den voornaamsten adel onzer Stad’³⁾ en vóór of in 1773 werd opgericht. Ook tot de leden van ‘Utile et Amusant’ behoorden ‘aanzienlijke lieden’. Een derde ‘kamer’ van beteekenis was ‘Oefening kweekt Kunst’ en dan waren er nog tal van andere gezelschappen, die in een logement of elders vergaderden⁴⁾. In die genootschappen waren ‘acteerende’ en ‘honoraire’ leden; tot de laatste rubriek behoorden waarschijnlijk zij, die de stukken, welke werden opgevoerd, schreven of vertaalden. Het eerstgenoemde gezelschap liet ‘in het aanzienlijke gebouw, naast den gewezenen Schouwburg, op eigene kosten een tooneel, en ruime gehoorzaal’ bouwen⁵⁾. Op vele dier liefhebberijtooneelen traden jongelieden op, die later tooneelspelers van beroep zijn geworden; sommige van de meest bekende acteurs, o.a. juffr. Wattier, zijn op die wijze begonnen.

In den Haag bestond het gezelschap ‘Tot onderling vermaak’, opgericht in 1798; te Leiden werd in 1761 opgericht ‘In omnibus quid utile’ en in 1767 ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’⁶⁾; later worden daar genoemd ‘Veniam pro laude’ en ‘In eendracht en vriendschap bloeijende’. Te Rotterdam waren ook eenige van zulke genootschappen⁷⁾; te Gouda had men ‘De eensgezindheid’, te Groningen

1) Vgl. Schotel, t.a.p., blz. 166.

2) Reeds in 1733 schijnt er eene liefhebberijcomedie te zijn geweest in de Runstraat te Amsterdam. (Vgl. Zesde Vervolg van de Latynsche en Nederduytsche Keurdichten, blz. 92, vlgg.)

3) Vgl. Schouwburgs Almanach, voor den jaare 1786, blz. 90. In dat boekje vindt men, blz. 87-114, eenige mededeelingen over dit en de beide volgende gezelschappen.

4) T.a.p., blz. 88, 89. Behalve deze vond ik nog in eene opdracht genoemd ‘Onvermoeide vlyt, komt alles te boven’ en ‘Eendracht’.

5) T.a.p., blz. 103. Wij kennen den inventaris van zulk eene liefhebberijcomedie uit een verkoopcatalogus van 1778; het is een curieus stuk.

6) Vgl. Catalogus der Maatschappij van Nederl. Letterk., III, blz. X, XI.

7) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 25, 299, 310.

[p. 255]

‘Utilitatis et lucunditatis ergo’. De namen van sommige dezer genootschappen zijn alleen bekend uit de opdrachten van enkele drama's. Al weten wij van deze liefhebberijcomedies weinig, hun bestaan bewijst toch, dat ook in de 18^de eeuw het dilettantisme in de dramatische kunst zich heeft doen gelden.

Ook voor kinderen werden tooneelstukken geschreven, of althans vertaald. Betje Wolff vertaalde naar het Fransch het Schouwtooneel voor jongelieden (1786), een bundel met vele comediestukjes van Mevr. de Genlis, en K.F. Lossius bewerkte vele stukjes in Tafereelen uit het daaglijksche leven (1802)¹⁾.

1) Herdrukt in 1817.

Vreemde tooneelspelers in Nederland.

Een enkel woord nog over de vreemde tooneelspelers, die in de 18^de eeuw ons land hebben bezocht en zonder twijfel invloed hebben geoefend op den smaak van het schouwburgpubliek. Niet alleen toch brachten zij hier onbekende drama's ten tooneele, maar uit den aard der zaak speelden zij ook op andere wijze dan de Nederlandsche acteurs. Hebben dezen dus iets van hen kunnen leeren, aan den anderen kant hebben zij de dramatische kunst hier te lande benadeeld, door het beschaafde publiek uit de Hollandsche schouwburgen te houden. Het ligt nu eens in onzen volksaard, om buitengemeen ingenomen te zijn met alles, wat uit den vreemde komt. En zoo hoort men dan ook in de 18^de eeuw dikwijls klachten, dat het ‘du bon ton’ was, om de vreemde tooneelspelers de hand boven het hoofd te houden en met minachting neer te zien op het spel hunner Nederlandsche kunstbroeders.

Evenals in de 17^de eeuw²⁾, waren het vooral Fransche acteurs, die hier te lande voorstellingen gaven. De ‘Frans opera in 't musicq’, in 1683 door Carel Martinelli in den Haag gesticht³⁾, bestond nog in de eerste jaren der nieuwe eeuw; in 1702 verhuisde zij van de Kaatsbaan naar de Casuariestraat, waar een nieuwe Fransche schouwburg was opgericht. In dat gebouw zijn bijna geregeld Fransche voorstellingen gegeven, niet alleen van opera's, maar ook van tooneelspelen⁴⁾. In 1713 stond het gezelschap onder directie van Birochou,

2) Vgl. I, blz. 344, Noot 2.

3) Zie boven, blz. 7.

4) Zie over het Fransche tooneel in den Haag gedurende de 18e eeuw, Mr. L. Ph. C. van den Bergh, 's Gravenhaagsche bijzonderheden, I, 1857, blz. 34-39, en Mededeelingen van de Vereeniging ter beoefening der geschiedenis van 's Gravenhage, II, 1876, blz. 130-140.

[p. 256]

maar in 1719 ontstond er eene scheuring; Jean Francisque scheidde zich met eenige andere acteurs af, huurde een huis in het Voorhout en gaf daar opera's. Die concurrentie werkte slecht voor de beide gezelschappen, terwijl in 1731 de voorname Haagsche wereld, ‘als in den burgerlyken kryg, tusschen Caezar en Pompejus’¹⁾, zich in twee heftig strijdende partijen verdeelde, die der Casuaristen en die der Voorhoutianen. De zaak van Francisque ging failliet en in 1733 verdween hij met zijne opera.

Dat was niet de eenige concurrentie, die het gezelschap uit de Casuariestraat werd aangedaan. In 1713 speelden andere Franschen in eene tent, die echter in den winter omverwoei. En gedurende de kermis kwamen er gewoonlijk ‘koordedansers en springers van Parijs,’ die ook Italiaansche comedies opvoerden en dikwijls lang bleven, maar in 1722 werd daaraan een einde gemaakt.

Uit de jaren na 1733 is niets van het Fransche tooneel in den Haag bekend. Maar sedert 1749 werd de schouwburg in de Casuariestraat bespeeld door Ebert, sedert 1758 door Charles le Sage. In 1764 of 1766 werd De la Chalaise concessionaris, in 1768 Louis Merillan, in 1770 Pierre Chevalier, in 1772 François du Moncel, in 1774 Joseph Patras, in 1776 Jacques Julien, in 1779 Merillan, in 1782 Thomas Storm, in 1787 A.H.J. Storm en in 1788 dezelfde met J.P. Meisner. Waarschijnlijk waren dit dus de directeurs der Fransche tooneelgezelschappen.

In 1760 gaf een gezelschap onder directie van J. Baussani en Rosetta Baptista Italiaansche opera's en Fransche drama's; in 1762 en volgende jaren schijnen zij in de Casuariestraat te hebben gespeeld. Rosetta Baptiste was toen directrice, d'Alainville de voornaamste acteur. Wij kennen het ‘tableau de troupe’. Want in 1762 verscheen er in den Haag een tooneelblaadje, L'Observateur des Spectacles getiteld en geredigeerd door Chevrier, een Franschman, die verscheidene comedies heeft geschreven, een vreemd leven achter den rug had en naar Holland was uitgeweken. Van dat werkje zijn twee deelen verschenen; zij loopen over de zes eerste maanden van 1762; in Juli is Chevrier plotseling gestorven. Niet alleen de voorstellingen te 's Gravenhage worden in den Observateur besproken, maar ook mededeelingen gedaan over de 44 andere Fransche gezelschappen, die er in en buiten Frankrijk bestonden²⁾. In 1763 stond het gezelschap onder directie van Brochard

1) Vgl. Van Effen, De Hollandsche Spectator, N^o. 12.

2) Zie over het blaadje, Mr. J. de Witte van Citters in De Nederlandsche Spectator, 1868, blz. 170-173. In 1771 heeft men getracht, het blaadje weer op te richten, maar er schijnen slechts twee nommers van te zijn verschenen. (Vgl. Tooneel-Catalogus, Nederland van de Bibl. der Univ. te Amsterdam, blz. LII).

[p. 257]

en d'Alainville; Rosette Baptista bleef er tot 1767 aan verbonden¹⁾. Van 1779 tot 1782 behoorde de beruchte Collot d'Herbois tot het gezelschap van Merillan; voor zijn benefiet op 1 Maart 1781, waarbij ook zijne vrouw, ‘qui n'a encore joué sur aucun Theatre’, optrad, koos hij Guilleaume Tell van Le Mierre²⁾. Het Fransche tooneel in den Haag werd natuurlijk zeer gesteund door de vreemde gezanten.

In 1755 verzocht Francisco Ferrari met zijn troep uit Amsterdam Italiaansche opera's te mogen geven³⁾. In 1773 speelde in den Haag een Duitsch gezelschap, en ook in 1774 in den schouwburg van Corver⁴⁾. Een Engelsch gezelschap bezocht de hofstad in den winter van 1774-1775⁵⁾.

Ook te Amsterdam kwamen dikwijls vreemde troepen. In 1727 was men zeer boos wegens ‘het speelen der Franssen op den Amsterdamschen Schouwburg’⁶⁾. In 1750 of 1752 werd er een Fransche schouwburg opgericht aan den Overtoom, maar deze brandde in Augustus 1754 af. Later kwamen jaarlijks de tooneelspelers onder d'Alainville en Brochard in April, na de sluiting van het tooneelseizoen; zij gaven heel goed opera's, vooral nadat zich ‘de kunstige kinderen van den Heere Frederik met deeze troup vereenigd hadden’⁷⁾. Ook zij speelden aan den Overtoom. Sedert 1782 gaven de Franschen onder dezelfde directie voorstellingen in den ‘Gouden Bal’ op den Kadijk, daarna des zomers in eene tent op het Leidsche Plein en in 1788 werd op de Erwtenmarkt een schouwburg voor hen gebouwd⁸⁾. In 1791 en volgende jaren vindt men Fransche tooneelspelers en operisten te Amsterdam⁹⁾ en in den winter van 1795 op 1796 gaven

1) Zie Complainte sur le départ de M.^lle Rosette Baptiste, enz. (t.a.p.); misschien was het echter de dochter, niet de moeder.

2) Zie Mededeelingen, I, 1863, blz. 68-75, waar de uitnoodiging voor het benefiet is gereproduceerd.

3) Zie Mr. L. Ph. C. van den Bergh in Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk., 1886. blz. 76.

4) Zie Haverkorn van Rijsewijk, t.a.p., blz. 95.

5) T.a.p., en Tooneel-Catalogus, blz. LI.

6) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. VII, N^o. 19.

7) Vgl. Wybrands, blz. 190, 191. Zie ook boven, blz. 215.

8) Vgl. Schouwburgs Almanach voor den jaare MDCCLXXXVI. Te Amsteldam, By Cesar Noël Guerin, blz. 71-73. Zie het ‘tableau de troupe’ voor 1786, t.a.p., blz. 73-78; het gezelschap bestond uit 13 acteurs, 8 actrices en nog enkele zangeressen; het orkest uit 22 personen. Vgl. ook Dr. H.C. Rogge in Oud-Holland, 1887. blz. 242, 243.

9) Vgl. Kabinet van Mode en Smaak, Haarlem, (1791), I, blz. 425. In dat tijdschrift, dat van 1791 tot 1794 uftkwam, vindt men het repertoire van alle schouwburgen in Nederland.

[p. 258]

acteurs onder directie van den ‘citoyen Gazel’ voorstellingen in eene zaal op de Joden Houtmarkt¹⁾.

In 1742 speelden de kinderen van Grimaldo Nicolini, die half Europa doorreisden, in den Amsterdamschen Schouwburg pantomimes²⁾. In 1752 werd aan een Italiaansch opera-gezelschap onder directie van Giordani toegestaan, in den Schouwburg voorstellingen te geven, en sedert dien tijd traden er bijna elk jaar Italiaansche, Fransche of Vlaamsche operazangers of Italiaansche balletdansers op³⁾. In 1755 trad Ferrari er op met Italiaansche opera's⁴⁾. In 1761, toen Italiaansche operisten onder De Amicis er voorstellingen gaven, ontstond er een kabaal, dat uitgelokt was door de mooie zangeres Davia en dat aanleiding gaf tot het schrijven van vele pamfletten⁵⁾. Ongeveer in 1763 gaven Spaansche tooneelspelers ‘jaar in jaar uit’ gedurende den winter twee malen in de week voorstellingen in een lokaal in de Jodenbuurt, waar zij o.a. drama's van Calderon en Moreto opvoerden. Deze schouwburg werd gesteund door vermogende Portugeesche Joden en het publiek had er geen toegang⁶⁾.

Een Duitsch gezelschap onder directie van Abt en Schröder gaf eenige jaren achtereen tooneelspelen en opera's in de Diemermeer bij het tolhek⁷⁾; misschien was het dit gezelschap, dat ook in den Haag optrad. In Juli 1777 werden echter de decoraties, costumes, instrumenten en partituren van het gezelschap onder den hamer gebracht⁸⁾. Van Juni 1789 tot October 1790 waren te Amsterdam weer Duitsche tooneelspelers; zij traden op aan de Keizersgracht naast het Roomsche Armenkantoor, daarna in een nieuw gebouw op de Houtmarkt en eindelijk in ‘Utile’ in de Utrechtsche Dwarsstraat⁹⁾. In 1791 en 1792 speelden Duitsche acteurs onder directie van J.A. Dietrich in den nieuwen Duitschen Schouwburg in de Wagen- of Amstelstraat¹⁰⁾, in den zomer

1) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. LI.

2) T.a.p., blz. XII, N^o. 129, XIII, N^o. 141, 142, 143.

3) Zie Wybrands, blz. 187.

4) Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 83, noemt ook nog als directeur in vroeger tijd Santo Lapis.

5) Vgl. Wybrands, blz. 188 en 189; Corver, t.a.p., blz. 83, 84; J.H. Rössing in Het Nederlandsch Tooneel, II, 1873, blz. 323-330.

6) Vgl. Corver, Tooneel-aantekeningen, blz. 15; Wybrands, blz. 189, 190. In den Schouwburgs Almanach, t.a.p., blz. 85, 86, vindt men de namen van 14 acteurs en actrices.

7) Vgl. Wybrands, blz. 191. In de Ryswykze Vrouwendaagze Courand (1774) worden de opvoeringen steeds besproken.

8) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. XLIX.

9) T.a.p., blz. L.

10) Vgl. Kabinet van Mode en Smaak, t.a.p., blz. 426.

[p. 259]

van 1794 een gezelschap onder F.H. Hunnius¹⁾. Van Mei 1795 tot Mei 1796 was er een gezelschap van Hoogduitsche Joden onder directie van J.H. Dessauer, van October 1795 tot October 1796 een gezelschap andere Duitsche tooneelisten; beide gezelschappen speelden bij afwisseling in de Amstelstraat²⁾. Ook buiten de stad gaven Duitsche tooneelgezelschappen somtijds voorstellingen³⁾.

Te Rotterdam traden Fransche tooneelspelers op in 1753, 1776, 1784, 1785, 1786, 1787, 1789 en 1790. Somtijds was het de Haagsche troep, die er speelde, maar ook wel een gezelschap uit andere plaatsen; in de laatstgenoemde jaren waren het acteurs uit Brussel en uit Gent⁴⁾. In 1787, 1788 en 1789 gaf een Duitsch gezelschap onder L. Nuth gedurende eenigen tijd te Rotterdam voorstellingen⁵⁾.

De Fransche tooneelspelers uit den Haag traden ook wel te Leiden op. In 1729 verzochten Ferneul, Pierre de Tot en Jean Trompie, directeuren van den Franschen Schouwburg in de hofstad, den Leidschen Schouwburg te mogen bespelen⁶⁾. In Januari 1791 gaven Franschen te Leiden 8 opera's, in Februari 4, in Juni 10⁷⁾, enz. Waarschijnlijk hebben zij in de laatste jaren der 18^de eeuw de Academiestad vrij getrouw bezocht.

Te Utrecht was aan een tooneelgezelschap onder directie van De Sailliers verlof gegeven, tijdens het vredescongres (1712) Fransche opera's en Fransche en Italiaansche comedies te geven⁸⁾. In latere jaren traden te Utrecht, meestal met de kermis, Fransche tooneelspelers en operisten op, n.l. in 1734, 1750, 1754, 1755, 1764, 1766, 1777, 1778, 1784, 1790, 1792, 1796 en 1797. Misschien was dit in de meeste gevallen het Haagsche gezelschap; Brochard, Mad.^e Baptiste mère en Julien worden eene enkele maal genoemd als directeurs der gezelschappen. In 1737 werden te Utrecht Fransche en Italiaansche tooneelspelen vertoond, in 1750, 1752, 1755 en 1760 Italiaansche opera's; van het laatste gezelschap was De Amicis de directeur. In de laatste dertig jaren der 18^de eeuw krijgen de Duitsche tooneelspelers en zangers beslist de overhand. In 1773 en 1775 gaven Abt en Schröder voorstellingen te Utrecht, in 1776 een ander gezelschap, in 1788 L. Nuth⁹⁾,

1) Vgl. Rogge, t.a.p., blz. 182, 183.

2) Vgl. Tooneel-Catalogus, blz. LI.

3) Vgl. Wybrands, blz. 191.

4) Vgl. Haverkorn van Rijsewijk, blz. 10, 169, 255, vlgg., 264, 289, 290, 292, 293.

5) T.a.p. blz. 290.

6) Aanteekening van Mr. Ch. M. Dozy.

7) Zie Kabinet van Mode en Smaak, t.a.p., blz. 106, 230; II, blz. 43.

8) Vgl. Mr. W.G.F.A. van Sorgen, t.a.p., blz. 21, 22, 80.

9) Deze speelde ook in 1789 met de kermis te Groningen. (Vgl. Mr. C.P.L. Rutgers in Groningsche Volksalmanak voor 1900, blz. 220.)

[p. 260]

in 1796 en 1799 weer andere gezelschappen. Hoogduitsche Joodsche operisten, waarschijnlijk het gezelschap uit Amsterdam, speelden in 1792 en 1799 in de bisschopsstad, in het laatstgenoemde jaar ook eenige malen in den winter¹⁾.

Het zou niet moeilijk vallen, deze opgaven nog met andere aan te vullen. Maar uit hetgeen is meegedeeld, blijkt reeds voldoende, dat vooral in de laatste helft der 18^de eeuw de bewoners der grootere Hollandsche steden bijna even goed in de gelegenheid waren, kennis te nemen van de dramatische kunst van andere volken, als thans.

1) Zie voor het bovenstaande, Van Sorgen, blz. 82-96.