Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken

XVI. Zendbrief Elisabeths, welken zy gezonden heeft aan Cornelius,¹ bygenaamt de Strengen, enz. Particulunt Mundus & Nascetur Mus.²

Dit nu is de Sendbrief Elisabeths, die zy gezonden heeft aan... die Doopt ende Predikt, toen men haar gezegd had: ziet het

1 Deze geestige brief in bijbelstijl aan Cornelis Loosjes te Haarlem werd geschreven, toen Betjes echtgenoot 40 jaar predikant in de Beemster was geweest - dus in 1770 na 25 Juni - maar eerst ruim zestien jaar later door den druk openbaar gemaakt. Dat Wolffje zelve de uitgaaf niet onder de oogen heeft gehad, blijkt zonneklaar uit het bijschrift op den Franschen titel ‘Door E.B.... Een der beroemdste Schryfsters, genoeg by het Publiek bekend, door de beide Zedelyke Romans laatstelyk door haar Ed. uitgegeeven.’ Van dezen Zendbrief - ‘alöm te bekoomen à 5½ Stuiver’ - één vel druks, zijn mij slechts enkele exemplaren bekend. Dr. van Vloten maakte het zijne bekend in ‘Levens- en karakterbeeld’ enz., bl. 61-70 (1880).

2 Dit moet zijn: Parturiunt montes et nascitur mus. ‘De bergen baren en geboren wordt een muis’.

[p. 51]

aangezigte uwes Vriends is niet als gisteren ende als eergisteren, om dat gy hem de krankheid, waar mede gy bezogt waart, voor zyne oogen verborgen hebt.

Ende ziet, het geschiede nu in de dagen Fredriks,¹ des Welbeminden, des Zoons Fredriks, des Zoons Dirks,² uit het Geslagte der Kinderen Alewyn, in 't achtste Jaar zyner Regeeringe; ten tyde, dat Willem³ Richter was in de Beemster, ende Cornelius, bygenaamd de Strenge, was schryvende voor zyn aangezichte, in het veertigste Jaar des Priesterschaps Adriaans,⁴ des Zoons Gerards, des Zoons Adriaans, uit de Stammen der Wolven, dat ik, Elisabeth, zyn Wyf, krank wierd, ende ik zeide myn Hoofd! myn Hoofd! Toen zeide ik in myn harte, de geest mynes monds wykt van my. Nu zal ik in vreede verzameld worden in 't Graf myns Vaders, dat daar is aan de Zee⁵; ende ik zal rusten van al den arbeid dien ik gearbeid hebbe onder de Zonne. Dan zullen myne beenderen verzameld worden, ende ik zal in het huis des doods zyn, ende de Zoonen der Zangers zullen eene Rouw-klagte over my klaagen, ook dit is ydelheid.

Maar de Man myner Jeugd weende, ende hy zond eenen boode tot Cornelius den Medicyn-Meester;⁶ ende die zeide: Cornelius, koom nu haastelyk af, want zy die onze Priester lief heeft is krank. Toen groette Cornelius zyn huis, nam een staf in zyne hand, ende deed schoenen aan zyne voeten; ende ziet, zyne voeten waren als

1 Frederick Alewijn, geb. 18 Jan. 1737, werd in 1762 Dijkgraaf van de Beemster; hij was achtereenvolgens schepen, president-schepen, bewindhebber der O.I. Compagnie, raad en burgemeester van Amsterdam. Hij overleed 10 Nov. 1804 op zijn landhuis Vredenburg in de Beemster.

2 Dirck Alewijn, Dijkgraaf van de Beemster en Starnmeer, oud-schepen en raad van Amsterdam, overleed in October 1742.

3 Willem Blydenbergh.

4 Adriaan Wolff was de jongste zoon van Gerard Wolff, baljuw van Rijnland, en Aletta Geesteranus, gedoopt 17 Maart 1707. Hij werd in 1730 beroepen als predikant in de Beemster en was dus in 1770 veertig jaar werkzaam geweest. Zie verder over hem de Gids, Febr. 1903.

5 Vlissingen.

6 Dr. Cornelis Peereboom, geboortig uit Hoorn, gehuwd met Catharina Os (16 Juli 1758).

[p. 52]

de voeten Hazaëls,¹ des Zoons Seruja den Bethlemiter, ende hy verliet Hoorn, de Stad zynes Vaders, daar hy zig nedersloeg om te zien ende om te genezen; (want de geest van Antoinetta² rustte op Cornelium, zo als hy op Poiret³ ende op Zwammerdam⁴ gerusted hadde,) hy nu stond vermoeid, ende met vrees bedekt, voor het aangezigte uwer Dienstmaagd. Ende de Priester kuste hem, ende zeide: is het wel met u, ende met het Wyf uwes boezems, ende met de Kinderen van uwen lyve? ende hy zeide: het is wel. Maar hy was ontroert in zyn binnenste, toen hy zag hoe 't gelaat mynes aanschyns vervallen was, ende dat myne oogen weigerden het licht te zien. Toen knielde hy voor myn leger, ende zuchtende sprak hy: ô Gy die myne ziele lief heeft, ende die daar dierbaar zyt in de oogen mynes Wyves meer dan het goud, ja het fyne goud van Ofir⁵; ziet! de hand der Koortse is zwaar op u, ende de vuurigste pylen der Gal zyn in uw binnenste doorgegaan.

Alleenlyk houd goeden moed. Toen hief ik myne oogen op, zeggende: gezegend zyt gy, ô Cornelium! myn Broeder, ende gezegend zy uwes raads raad tot in eeuwigheid, daarom dat gy in uw harte genomen hebt, my te verlossen uit de knypende hand der smarte.

1 Hazaël, hoveling bij Benhadad, koning van Syrië, uitgezonden tot den profeet Elisa om van dezen te vernemen of de vorst van zijne krankheid zou genezen. Vgl. 2 Koningen VIII: 8, 9.

2 Antoinette de Bourignon, geboren te Rijnsburg, eene dweepster uit de XVII^de eeuw. Door het lezen van mystieke geschriften was in haar de roeping ontwaakt om het Evangelie te prediken; zij vond later in Pierre Poiret haren aanhanger met wien zij naar Oost-Friesland reisde. Daar vervolgd zou zij naar Holland gaan, maar stierf onderweg te Franeker, 30 Oct. 1680. Zie Dr. Antonius von der Linde ‘Das Licht der Welt’, Leiden, E.J. Brill, 1895. Poiret noemt haar ‘die allervergöttlichste und reinste Seele, die nach dem Herrn Jesus Christus auf Erden gewesen’.

3 Pierre Poiret, 1646-1719, werd predikant te Rijnsburg en gaf uit ‘Oeuvres d'Antoinette Bourignon, Amsterdam 1679’, met eene zeer uitvoerige levensbeschrijving.

4 Jan Swammerdam, 1637-'80, beroemd Nederlandsch ontleed- en natuurkundige, die onder den invloed van Ant. de Bourignon aan het malen is geraakt.

5 Het goud van Ophir wordt in den Bijbel als het fijnste, dat men kende, geroemd.

[p. 53]

De Priester nu stond, ende hy weende gansch zeer, ende zyne traanen liepen langs zyne kinnebakken; ook weende de Dienstmaagt des huizes; zy, die water giet op de handen des Priesters, ende op de handen uwer Vriendinne. Toen zeide de Priester: ach myn Heere! ende ach myn Vriend! zoo gy haar konded redden, ziet zy is my toch als eene Dochter, slaapende in mynen schoot, ende eetende van myne beete, ende ach! het is heden den vyfden dag, behoud haar en eischt uwen loon; is het niet in myne hand? Toen wierd de Man der zieninge toornig, ende hy zeide: wat heb ik te doen met uwen loon? gy zyt my tot een aanstoot; ende wat zyn de dagen der jaaren mynes iedelen leevens, dat ik zoude roemen? maar zy, die als een Engel Gods in myne oogen is, zal ik niet begeeven noch verlaaten; ende wat myn hand vind om te doen, dat zal ik doen met magt.

Toen zette hy zich neder, ende hy schreef naar de wyze der Apothekeren, ende naar de wyze der Medicyn-Meesters schreef hy, ende hy riep tot zich Petrus, bygenaamd van den Busse¹, ziet! alles wat hy gedaan heeft, is dat niet geschreeven in het Boek des Doods, ende in het Boek des Grafs, ende in het Scheerboek der Zoonen van de Beemster? De geest der Dichtkunde, ende de geest der Taale rusten die niet op Petrum tot op deezen dag? Cornelius vroeg hem: kunt gy dit bereiden naar de wyze der kunst, ende hy zeide: ja ik Heere! Toen begon hy de Taale zyns Volks te spreeken; maar zyn geluid was, als 't gekraak van doornen onder eenen pot. Cornelius sprak aldus: Hoor toe ô gy Kind der Smeeringe, ende gy Zoone der Wonden, ga haastelyk heenen, ende bereidet dit, ende als gy alles zult bereid hebben, komt dan weder, ende vertraagd niet. Laat uwen vyzel zyn als de penne van een vaardig Schryver. Ende Petrus ging heen, ende weg. Toen liet de Priester de tafel aanrichten voor het aangezichte van Cornelius, het Vleesch der Kalven, ende de Kruiden die uit de Aarde voortspruiten, ende den Wyn die een Spotter is; ende hy zeide: eeted mynen Heere, ende drinket myn Heere, want het is middag, ende

1 Pieter van den Busse, chirurgijn. Zijn naam komt voor in het archief van het Waterschap de Beemster (1770).

[p. 54]

uwe ziele is vermoeid van uwe reize. Gy zyt aamhegtig, proeft een weinig of uwe oogen verlichted worden; (want Cornelius was bedroeft ende zyne ziele was aangedaan van wegens myne krankheid,) maar hy weigerde het gantsch zeer, zeggende: zoo doe my Poiret, ende zoo doe hy my daar toe, indien ik heeden brood eete, ofte water drinke, voor zy, die in smarten ligt, verlost is van haaren weedom. Ik nu was stille, ende daar en was geene wensch des leevens in my, nochte eenige begeerte naar de dingen deezes tyds.

Toen zeide de Priester tot de Dienstmaagd: Dochter, neemt deze spyze weg, ziet! wy vasten tweemaal ter weeke, (maar zyn aangezichte blonk als het aangezichte der Zoone der Gezondheid, ende als het aangezichte van de Kinderen der Sterkte.) Gy nu gaat heen, ende eeted gy; maar zy hief haare stemme ende weende, zeggende: och myn Heere! het zy niet kwaad in uwe oogen, ende uwe toorne ontsteeke niet tegen uwe Dienstmaagd: maar de geest der verzadinge is op my gevallen, daarom dat myne Vrouwe krank is, ende myne traanen zyn myn brood, ook zyn zy myn drank. Toen sprak ik, heden is 'er eene vreemde zaake geschied, waar van men niet hoorde in deeze Landpaalen! een Noordhollandsche uit de Noordhollanderen, (zy die als het ys van Pontus, ende als het sneeuw der bergen zyn) weent om de elenden haarer Vrouwe. Cornelius sprak: Wel zy U, ô zeer goede Dochter; U worde vergolden naar uwe goedheid! ende de Priester zeegende haar om deeze zaake, ende alle die het hoorden zeegenden haar.

Toen klopte men aan de deure des huizes, ende het was de hand Petri die klopte, ende hy zeide: hier ben ik Heere ende de Medicynen, zyn ze niet in myne tasche? Cornelius wenkte met de hand dat hy zoude stille zyn, van weege de veelheid zyner woorden, ende van wegens de smarte mynes hoofdes; hy nu zweeg, ende ging op de toonen zyner voeten, ende zy gingen allen aldus. Toen klom Cornelius op myn leeger, ende hy sprak tot my zagte woorden, ende zyne lippen waaren als de lippen der vriendschap, ten daage der droeffenisse. Hy nu richtte my op, zyn slinkerhand was onder myn hoofd ende zyne regterhand ondersteunde my, want myn kragt was vergaan, ende ik konde hem niet missen van weege mynen ziekte. Hy nu gaf my de toebereidsels

[p. 55]

der kunste; ik en wist het bykans niet, want ik was als eene die in de groeve nederdaalt. Hy nu klom ende hy my dekte, ende myne lendenen zegenden hem wegens de warmte.

Toen riep hel Werk des huis Godes den Priester, ende hy ging henen, want hy en konde niet vertoeven. Cornelius zat voor dat bedde, wagtende als een wagter op den Morgen. Hy nu vatte myne hand, ende hy merkte dat myn harte flaauw was. Hy kuste myne hand, met de kusschen zynes monds, daarom, dat hy my als een Broeder lief heeft, ende hy begeerde, dat het Wyf zynes Boezems by my was, want zy heeft u lief met de liefde eener Vriendinne, zo sprak Cornelius; ende hy ging voort te spreeken, zeggende, zo gy wilt dat uw Vriend die zich neder sloeg aan de overzyde der Riviere¹, hy die Doopt ende Predikt, ende zyne talenten in geenen zweetdoek weg leidt, leeft, zo leeft gy, want ik weet ganschelyk zeer, dat hy sterven zal, ende niet leven, indien gy sterft ende niet leeft².

Toen zich nu de Avondschaaduwen neigden, was ik als een die door den Engel Satanas gescheurt wordt. De Ziekte der Zenuwen, ende de smerten der Kramp, verwoestte myne gesteltenisse. Toen spronk Cornelius op, weenende, (de goedheid zyns harten is die niet gelyk aan uwe wysheid, wie zal ze uitspreeken?) en zeide: drink myne Beminde; maar myne keele was als de poorten eener Stad, die men ten dage der Belegeringe met yzere grendelen heeft toegeslooten. Hy nu klom op myn Leger, my helpende, ende weenende. De Dood nu leide haare koude hand op my: toen zeide ik: vaar wel myn Broeder, troost den man myner jonkheid, want zyne rouwe zal groot zyn, van wegens myn heen gaan in de Grafsteden. Bemind hy my niet als een Vader de Dogter, die hy lief heeft, bemind? Groet hem die aan de Riviere is, en zeg hem: ô Gy Zoone der Wysheid, zy, die U lief had, is gestorven, ende zal niet meer uw aangezichte zien. Toen trad de Priester aan de hand zyner weenende Dienstmaagd binnen. Hy nu was als eene die

1 Het Spaarne.

2 Duidelijk blijkt hieruit de innige vriendschap, die er tusschen C. Loosjes en Betje bestond.

[p. 56]

raadeloos is; want zyne hoope was als het huis der Spinnekoppen, van wegens myne behoudenisse. Toen riep hy tot Cornelius, behouw haar, ende ik zal U tot de helft mynes goeds geeven. ô Myne Vrouwe, wie zal my vrolyk maaken, als 'k om U in 't zwart gaan zal? Is zy niet de vreugde myner oogen, ende is zy niet de troost myner gryzigheid, ende myne Dogter¹, bemind zy haar niet als eene Zuster! Maar Cornelius antwoordde: ô Man Gods, benaauwt haar niet! Zy is in de banden des Doods, ende de smarte omringt haar als eene rondasse. Toen braakte ik eene groote braaking. Toen ik nu dien Worm zag, zeide ik, heb ik U gevonden myn Vyand? Maar nu zult gy sterven, ende niet leven. Cornelius zeide tot den Priester, onthield hy zich niet in de eerste wegen, ende heeft hy zyne Ziele niet gevoed met het voedzel der eersten, die at, ende niet zeide, het is genoeg. Ende zy beiden ontzetteden zich over hem wriemelende als de Leviatan. Ende de Dienstmaagd vervloekte hem met zeer groote vervloekingen, om de smarten, ende om de benaauwdheden die ik geleden had, van dat ik begon te zeggen, dat my bange was. Zy nu kusten de handen des barmhartigen Medicynmeesters, ende hy zeide: zoude myne Vrouwe niet uit het het Land der levende gaan? Petrus nu kwam insgelyks, ende hy sprak met magtige woorden, ende hy wilde voortgaan, maar de Medicynmeester zeide, zwyg, ende hy dreef hem weg. Dat alles ruste is, zeide hy, want onze kranke is op het punt om in het stof des Doods te zinken. Ziet dit lichaam is teder, ende afgemat, niemand nadre tot haar, of de slaap zyn vleugelen over haar uitspreide!

Ik nu sliep, ende myn slaap was als de daauw Hermons, ende zagt als de wolle van Tirus; want myne ziel was vermoeid van waaken, ende van smarten, die grooter waaren dan 't Gebergte Libanons, ende veelvuldiger als het zand der Zee. Toen ontwaakte ik, ende de slaap week van my, toen zeide ik: waar ben ik, ende wie zyt gy? Toen zeide Cornelius, ik ben uw Broeder, dit is de Man uwer jeugd, ende dit is het huis ende wooningen. Toen zag

1 Uit Wolffs eerste huwelijk met Maria Wilhelmina Kayser, dochter van Mr. Corn. Kayser, president-schepen te Hoorn, Wynanda Maria Wilhelmina, 2 Dec. 1759 gehuwd met Mr. Pieter Pasmooy Molenaar van Alkmaar.

[p. 57]

Cornelius dat myne Ziele was wedergekeert, daarom was hy blyde tot opspringens toe. Ende de Priester was als eenen man aan wien men zegt: Ziet, U is eenen Zoon gebooren! dat men nu de Tafel aanrichte, zeide Cornelius, eet een stuksken van deeze bolle des Broods, ende drinkt een weinigken gemengden Wyn, want gy zyt als eene Bloeme door de hitte verteert, maar myne Ziele weigerde alle smaakelyke spyzen.

Ende zyn aangezichte was als het aangezichte van iemand opgaande naar Hoorn. Maar ik hield hem vast, zeggende: Cornelius! myn Broeder! blyf hier, ende wees hier, ende vernagtet by ons. Doch hy zeide neen, van wegens zynen Huisvrouwe, ende van wegen de Kinderen die zy hem gebaart hadt, na dat hy tot haar was ingegaan, ende by haar gelegen hadde. Maar ik zeide neen, myn Heere! Morgen als de Zon opgaande U voorlicht, ga dan tot uwent, dool dan in haare liefde, ende vermaak U dan met de eersteling uwer kragt. Ziet het is donker, ende de duisterheid bedekt de waereld, ga dan niet tot uwe Stad, noch tot uw Volk. Doe zeide Cornelius, wat Man leeft 'er die eene Vrouwe wederstaat als zy ons bid; ik zal blyven. Ende dat woord was goed in onze ooren, om dat hy zeide: ik zal blyven.

Toen zeide ik tot de Dienstmaagd, brengt den Japon, bygenaamt de Cartesiaansche, naar de kettery van Cartesius, (die het weete, lette 'er op, ende die het niet en vatte, die en vatte het niet; gelyk 'er geschreeven is, uw woord is den wyzen genoeg; ende gy verstaat het geene gy leest.) Brengt Muilen, ende het noodige. Zy nu deedt alzo. Toen zeide ik tot Cornelius: ontgordet U myn Broeder, want gy zyt moede, ende doet uwe Schoenen van uwe voeten, ende zet den mutze des Priesters op uwen hoofde. Ik nu gaf hem eenen Gordel voor zyne lendenen. Toen hief ik myne oogen op, ende ziet! was niet zyne gedaante als de gedaante van hem die myne Ziele lief heeft. Toen trok men de Tafel voor myn bedde, ende Cornelius ende Priester aaten; ook dronken zy: zy spraaken van den Ceder tot aan den Ysop¹ die in de laagte groeit, ook

1 1 Koningen IV:33, waar de hooge cederboom op den Libanon wordt gesteld tegenover den lagen hysop, die aan den wand uitwast.

[p. 58]

waaren zy vrolyk, ende onze honden speelden voor ons aangezichte. Ik nu zeide, Mannen, Broeders! het zy U heden bekend dat het Middernagt is. Maar zy spotteden met my, zeggende: gy raast onze Beminde! doch ik antwoorde: Niet myne Heeren, ik en raaze niet, maar ik spreeke woorden van een gezond verstand. Zy nu onderzogten of deeze dingen alzo waaren. Het was Middernagt. Cornelius stond haastelyk op, ende ging henen, ende wierp zich te bedde, ende de keerse was brandende voor zyn aangezichte.

Voor nog de dag was opgestaan, stond voor my den jongen zanger¹, wiens hair bruin ende gekruld is, als het hair Abzalons des Zoons Davids, die door Joab gedood werd, ende wiens gedaante schoon is als het licht des daags: Hy nu was als iemand van wien men zegt dat hy een reiziger is. Men had hem gezegt dat ik in de groeve nederzonk. Toen nam hy zich Paarden, ende Wagenen, ende hy sprong op als iemand, die van een Adder gestooken word; hy vloog als een pyl die met kragt geschooten word door de hand eens helds, ende zynen jongen snelde voor hem heenen. Leeft gy, zeide hy, ende hy wierp zich aan de zyde mynes Legers, ende zyne oogen schitterden als het zevengesternte. Gelooft zy Apollo! Gelooft zy Cornelius die U gered heeft, ô myne Beminde in Phebo! Maar de jalouzie, die 't harte verteert, ende het huis afbreekt met haare handen, stond op, ende vertrok niet voor dat de jonge Zanger was heen gegaan. Doch gy, die de geheimenissen zyner Ziele kent, weetet dat dit zeer ongegronded is; want zoo waarachtig als gy de wyste aller verstandigen zyt, ik bemin hem zo als men eenen Broeder bemind, ende zo als hy hem bemint van wegens de goedheid zynes harten, ende de veelheid zynes verstands. Hy nu hoorde naar my, ende ging henen, ende kwam niet weder. Hy nu maakte een Lied, zeggende: zy leeft, zy leeft van wie men zeide, dat zy in 't huis des Doods zoude zyn! Daarom is myne Ziele tot ontspringens toe verblyd. Myn geest vond geen heil; noch ik vond ruste voor de holligheid mynes voets; myn hart was als 't hart eens Zoons ten daage dat zyne Moeder

1 Gerrit van der Jagt van Zaandam. Aan hem, onder den pseudoniem Ernst, wijdde Betje haar dichtkundigen brief. Mengel-poëzy, deel III.

[p. 59]

sterft. ô Gy Belials Mannen, zinkt in het stof; want zy die door U als een Veldhoen op de bergen gejaagd is, zal leven ende zal in roem zyn, ende gylieden zult zyn als het stof, dat overstuift ten dagen des geweldigen Storms. Nu keere ik weder tot myne Stad ende tot myn Volk. Myne klaage is in een reië verandert. Verheuged U ô gy opregten in den Landen, want zy is uit den mond des Doods gered, Sela!

E.B....