Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[p. 273]

Variantenapparaat

[MB] Het menschelijk brood

Overlevering

C^1: Agenda H-33, p. iv en ‘memorandum’ 19-25 januari 1914.

M^1: Manuscript H-37.

M^2: Manuscript H-34.

M^3: Manuscript H-35.

C^2: Agenda H-42, 9 januari en 27 april 1916.

M^4: Manuscript H-46, [1]-3.

T^1: De gids 80.ii (april 1916), p. 2-5. /15/

C^3: Agenda H-52, p. iv.

M^5: Manuscript H-65.

M^6: Manuscript H-70, [1-6].

T^2: De gids 89.iv (december 1925), p. 304-309. /29/

M^7: Manuscript H-77.

D: Het menschelijk brood, p. 5-16.

Datering

Eerste gedeelte: januari 1914; april/mei 1915; vóor 1 februari 1916. Tweede gedeelte: september 1914(?); 9 januari 1916; omstreeks februari 1916; 27 april 1916; januari(?) 1918; vóor 7 december 1923.

Ontwikkelingsgang

I

‘Het menschelijk brood’ bestaat uit twee gedeelten waarvan ontstaan en voltooiing geruime tijd uit elkaar liggen. De eerste voorpublikatie (T¹) betrof slechts het eerste deel. In de overige bronnen met de volledige tekst is telkens een scheiding tussen de delen gemaakt: in M⁶ door drie asteriskjes boven het tweede gedeelte, in T² werden de delen romeins genummerd. In M⁷ gebruikte Van de Woestijne tweemaal een paragraafteken (¶) om de delen te onderscheiden, in D begint deel twee opnieuw met een initiaal, op een nieuwe bladzijde.

Van de Woestijne beschouwde beide delen als behorend tot éen gedicht, zoals blijkt uit de ‘bibliographische aanteekening’ achterin God aan zee waar sprake is van ‘een gedicht Het menschelijk brood, inleiding tot De modderen man’. De vergelijkbare aantekening in Het berg-meer noemt ‘Het menschelijk brood’ opnieuw ‘een gedicht’, bedoeld als ‘inleiding tot De modderen man’. In de correspondentie met A.A.M. Stols die aan de publikatie in de reeks To the Happy Few (D) voorafging, sprak Van de Woestijne van ‘een gedicht in twee deelen, Het menschelijke brood, [...] dat eigenlijk bedoeld is als eene inleiding voor eene nieuwe uitgave van De(n) modderen man, in den herdruk dien ik U hierboven, te gelijker tijd met God aan zee en Het Bergmeer, voorstel.’ Tot slot was ‘Het

[p. 274]

menschelijk brood’ onderwerp van discussie toen André de Ridder zocht naar gedichten voor vertaling in een bloemlezing. In een brief aan hem van 31 maart 1927 noemde Van de Woestijne ‘Het menschelijk brood’ ongeschikt voor opneming in een dergelijke bundel ‘daar het slechts één lang gedicht uitmaakt’. Op grond van deze uitlatingen van de dichter wordt ‘Het menschelijk brood’ als éen, zij het dan ook tweeledig, gedicht behandeld.

II

Handgeschreven materiaal van de genese van het gedicht is fragmentarisch overgeleverd. In de carnets zijn alleen kleine schetsen genoteerd die de lengte van een strofe niet of nauwelijks overstijgen, of die bestaan uit enkele notities. Op p. iv van het carnet van 1914 werkte Van de Woestijne aan een strofe die deels een voorstadium is van de latere regels 13-16 (C¹:A). Het fragment is waarschijnlijk vroeg in januari geschreven.

	C^1:A^+
(1)			Wanneer 't voldongen kind, gespeend van alle wanen

(2)		a	zijn		onschuld als [	ø	] verwerpt
		b	[	]	kroppende onschuld uit zijn schraap'ge keel verwerpt,

(3)		a	[	ø	]
		c	op 't levensbrood, dat	bijt van 't zout der eigen		tranen

(4)		a	En op het levensbrood zijn harde tanden scherpt
		c	de gave schittring van zijn harde tanden scherpt
			[Fase c werd lager op het blad geschreven en met een lijn tussengevoegd]

Op de plaats die in de agenda bij de week van 19 tot en met 25 januari 1914 voor aantekeningen bestemd was (‘memorandum’), noteerde Van de Woestijne twee regels:

	C^1:B
(1)		a	[	ø	] niets, dan in		mij te voelen
		b	[			]	[mijjn verbijstering [te voelen]

(2)

de schater van een schitterenden sterrenacht^+

Op een blad papier (M¹) met verscheidene poëzieschetsen (onder meer voor [mm17] en [mm19]) en aantekeningen, schreef Van de Woestijne twee regels die in Het menschelijk brood verwerkt werden (M¹:C). Een globale datering lijkt mogelijk door enkele journalistieke notities die op het blad voorkomen boven M¹:C (het teken + gebruikte Van de Woestijne als scheiding tussen de notities): ‘torpedeeren van Katwijk, dat tusschenkomst van Holland kan meêbrengen + voorstel van ontruiming, mits neutraliteit + vermoedelijke tusschenkomst van Italië’. Deze kwesties speelden in april-mei 1915 (het stoomschip Katwijk werd op 14 april 1915 getorpedeerd). De gegevens laten de globale datering april/mei 1915 toe.

+ [→13-16]

+ [→34]

[p. 275]

	M^1:C^+
(1)		Hij bijt. - Vaarwel! gij bleeke schuchterheid der maagde

(2)

die vreet gelijk een heete wonde aan elke vreugd

De nagenoeg volledige kladversie van het eerste gedeelte van Het menschelijk brood (M²) bestaat uit twee bladen, beide briefpapier van het Ministerie van Wetenschappen en Kunsten. Van de Woestijne gebruikte de blanco achterzijde. Het eerste blad is beplakt met vier stroken beschreven papier, op het tweede is bovenaan éen strook geplakt. De stroken, van een andere papiersoort dan het briefpapier, waren beschreven voordat ze werden opgeplakt zodat de twee kladbladen gezamenlijk beschouwd moeten worden als een bewerking en uitwerking van een eerdere kladversie, die dan bestond uit het totaal van de stroken. Het is natuurlijk niet uit te sluiten dat de eerdere kladversie nog andere, niet overgeleverde gedeelten bevatte.

M² kan slechts globaal gedateerd worden. De stadia A en B zijn erin verwerkt, zodat de bladen vervaardigd zullen zijn na 25 januari 1914. Van de Woestijne kan er echter na 1 februari 1916 niet meer aan gewerkt hebben: op die dag verzond hij de kopij voor De gids aan Johan de Meester.

Het blad briefpapier was onbeschreven toen de stroken werden aangebracht. Alle tekst is in donkerblauwe inkt, zij het dat er verschillen in tint voorkomen. Het eerste blad is als volgt samengesteld (zie ook het facsimile):

De kaders 1, 2, 3 en 4 staan voor de stroken papier die op het eerste blad briefpapier (het buitenste kader) geplakt zijn; ze zijn beschreven met respectievelijk vier, vier, een en twee strofen. Na het aanbrengen van strook 1 schreef Van de Woestijne een nieuwe strofe voordat hij de volgende stroken aanbracht. Verder werd op het blad niet geschreven.

+ [→E^III, 65-66; →65-66]

[p. 276]

Manuscript met kladstadia van ‘Wanneer, geteekend met onloochenbare merken’ [mb], voorzijde. Het blad is met beschreven stroken beplakt (H-34).

[p. 277]

De volgorde van de stroken 1-4 zoals ze zijn opgeplakt is analoog aan volgorde waarin ze werden beschreven, met de volgende aantekeningen. De aansluiting van strook 2 op strook 1 is zeker; de lijn van de snede komt overeen en enkele lussen van staartletters in de slotregel van 1 zijn op 2 zichtbaar. Dat strook 4 oorspronkelijk op strook 3 volgde is waarschijnlijk, hoewel aan de bovenrand van strook 3 nog net te zien is dat Van de Woestijne daar varianten had genoteerd en doorgehaald, die hij bij het knippen klaarblijkelijk wenste te laten verdwijnen. Daardoor is de rand onregelmatig. Strook 4 is in de eerste kladversie duidelijk als laatste geschreven, misschien zelfs vlak voordat Van de Woestijne aan de collage begon, omdat de zwarte inkt op strook 4 en die van de tussen de stroken 1 en 2 geschreven strofe dezelfde licht afwijkende tint hebben.

Hoewel op de stroken 1-4 verscheidene doorhalingen en varianten voorkomen, maakt het blad een betrekkelijk ‘schone’ indruk. Dat geldt niet voor het volgende, tweede blad. Er werd tegen de bovenrand éen strook op geplakt (5).

De stroken 1-5 behoren te zamen tot een stadium dat ouder is dan de totale tekst van M², en vormen aldus stadium D in de ontstaansgeschiedenis.

	M^2:D^+
1			Wanneer, geteekend met onloochenbare merken,

2		a	zijn leên nog		lástig	van den lijdelijken groei,
		b	[	]	[l]a[stig]	[	]

3		a	't argwanig kind		in zich den eersten	drift	voelt werken
		b	[	]	[den eersten drift]	[in zich]	[	]

4			en schaad'wen, scherp, over zijn plots-beschaamd gestoei;
			[strofewit]

5

- wanneer, zijn woel'ge nacht bezocht van de eerste wake,

6

't gewassen kind zijn eerste vrees voor 't leven kent,

7

en, kwell'ge koestering, de koortse van zijn kake

8			met de eêle pijne van zijn duistre naeglen schendt;
			[strofewit]

9		a	-	wanneer, doordeesemd van het eindelijk bevroeden,
		b	-[-]	[	]

10

doorkeend van 't wekkend gif der wilde wetens-pijn,

11

't volvoerde kind zich woedend aan zich-zelf wil voeden

12		a	en, bleek en		norch
		a	[	]	[nor]sch, het beeld van de' eigen geest gaat zijn;
			[strofewit]

+ [1-16→1-16]

[p. 278]

13	a	--	wanneer 't voldóngen kind, gespeend van alle wanen,
	b	-[--]	[	]

14

zijn schampere onschuld als een schande van zich werpt;

15	a	en	op	het		levens-brood, dat bijt van zijne tranen,
	c	wanneer		'[t]		[	]
	d	[			]	op 't [levens-brood, dat bijt van zijne tranen,]

16	a	voor 't eerst de schittring van zijn gave tanden scherpt.
	b	[	]:
		[strofewit ]^+

17	a	verzoening		zijner zonde en vrijheid voor zijn vreeze:
	b	en	dra [zoen]	[	|,	-
	b	maar	[			]
	b	en	[			]

18

daar staat, waar hij ter twéede beet zijn tanden wet,

19

inéens, en onontkoomlijk-reede, en uitgelezen,

20		een overvloedig maal hem eindloos klaar-gezet.-
		[strofewit]

21

Hij eet. Zijn honger ziet geen vlijtig voor-jaar vieren

22

de jonge vreugde die hij haat en die hem beurt.

23

a

- De

felpen anjer

vunst

van

diepe

en

donkre vieren;

b

[

]

violier

[

]

[diep]

van felpen

[

]

c

[

]

felpen [violier vunst diep van] [donkre vieren;]

24		de sleutel-bloeme geurt gelijk de perzik geurt;
		[strofewit]

25

er is geen vliege, er is geen rietjen, of zij galmen;

26

a

de zon

klept,

als

een klok

,

beklemmend;

waar

het

licht

b

[

]

hem [beklemmend][,]

[als een klok][;]

m[aar]

'[t]

[licht]

c

[

]

die [hem]

[beklem]t[,] [klept]

[

]

27	a	gaat		glijden	als een zijde al-over zijden halmen
	a	[	]	[glijden]d	[	]

28	a	en veegt de voren		uit het meest-doorploegd	gezicht;
	b	[	]	ook [uit] zíjn [doorploegd]	[	]
		[strofewit]

29	a	hij weet: door heel		den	dag blijft klateren en klaren
	b	[	]	zíjn	[	]

30

de schater van den schitterenden sterre-nacht;^+

+ [17-48→21-52]

+ [←B, 2]

[p. 279]

31	a	hij		weet	den nacht, die blankt van bloesmende appelaren
	b	[	]	ként	[	]

32		waar de avond-schemer wijlt die de' ochtend-schemer wacht;
		[strofewit]

33	a	Weldra	zal aan den geur der geluwende grassen
	b	w[eldra]	[	]

34

waar ruim het pluimig hooi een liefde-bedde uit breidt,

35

de reuk der linden op de luwe winden wassen

36	a	die 't		norsche	min-gelaat		een	nooblen avond wijdt,
	b	[	]	moede	[	]	d[en]	[	]
		[strofewit]

37

Hij weet het. Maar hij éet. - Zijn lijf is vol van schokken.

38

Er wringt een wrang genot in hem. Maar hij geniet

39

vooral de nieuwe pijn van een halsstarrig wrokken

40		en 't vratig hongren dat een nieuwe vreugd hem biedt.
		[strofewit]

41	a	Hij bijt. - o Nooit-bevroede		geur	der nieuwe spijzen!
	b	[	]	smaak	[	]

42	a	o Kalme en		koene	koorts, o		kenen-kloovend	vuur:
	a	[	]	[k]loek[e]	[				]
	b	[				]	[kenen-kl]ie[vend]	[	]

43

zijn tand-vleesch van het eerst besluit te voelen ijzen;

44	a	zijn keel te schrapen met		uw'
	a	[	]	[u]w échtheid, o Natuur;
		[strofewit]

45

Uw echtheid, die voorgoed de arme ingewanden ledigt

46	a	van al het zoet gezeur dat kind		van	mensch		nog scheidt;
	b	[	]	uit	[	]	ver[scheidt;]

47

Uw echtheid, als een vlam die zuivert en volledigt:

48	a	de	kus, mijn vriend, dien uwe		kopp'ge	wetgring beidt.
	a	[de]n	[				]
	b	[		]	starre	[	]
		[r. 17-48 worden r. 21-52 na tussenvoeging van E^1]

De strofe die Van de Woestijne tussen de eerste en tweede strook invoegde (r. 17-20), was de eerste stap van het bewerkingsstadium: M²:E^I. De resterende ruimte op het tweede blad werd gebruikt om met veel doorhalingen en hernemingen het gedicht te voltooien. In eerste instantie schreef Van de Woes-

[p. 280]

tijne de regels 53-64 (de laatste twee strofen daarvan worden omgewisseld) en het tweeregelige begin van een volgende strofe (M2:E^II). Op deze plaats werd het laatste hernomen, waarbij de regels uit stadium C worden overgenomen; ook in de linkermarge werden overdwars nog twee strofen bewerkt (M2:E^III).

	M^2:E^I^+
17		a	Dán	,	in de onzaligheid der ouderlijke zalen
		b	d[àn]	[		]

18

waar zijne zuster weent om zijne eenzelvigheid,

19

dan staat - verzoeking van zijn angst-bekropen smalen,

20

verzet der kopp'ge jeugd, zijn ónwil vóorbereid,

	M^2:E^II^+
53			Hij bijt. Zie hoe hij bijt! Ten laatsten hoek gekropen

54

waar, heilig als een straf, de blinde kilte mart,

55

éet hij, en laat den drank door zijne kele loopen,

56		a	en la
		a	[ ] voelt de sterkte rijze' in zijn ál-wijzer hart.
			[strofewit]^+

57		a	Hij bijt. Gebondeld staat		zijn nek		van	stijve staven;
		b	[Gebondeld staat]	aldra	[	]	in	[	]

58

zijn aangezicht wordt hard en klaar gelijk een schild;

59		a	zijn		hoofd	groeit,		wijd	en diep, tot eene veil'ge haven
		b	[	]	brein	[	]	breed	[	]
		c	[				]	wijd	[	]

60		a	waar		eisch	van bloed en geest tot weelde of wil verstilt.
		b	[	]	stroom	[	]
			[strofewit]^+

61		a	Hij bijt. Nóg woelt en werkt zijn ingewand van duister duchten.
		a	[Nóg woelt		en werkt	zijn ingewand van duister duchten.]
		b	[	]	en wrokt	[	]

62

Maar, waar het voedsel vindt de wegen naar zijn vleesch,

63		a	[		ø	]	verzuchten
		b	hij	[				]
		b	kent	hij als een verzuim zijn veel te lang			[	],

+ [→17-20]

+ [53-56→53-56]

+ [57-60→61-64]

+ [61-64→57-60]

[p. 281]

Manuscript met kladstadia van ‘Wanneer, geteekend met onloochenbare merken’ [mb], achterzijde [H-34].

[p. 282]

64		a	[	ø	]	pees
		b	naar iedre spiere spant en davert iedre			[	]
			[strofewit; de strofe 61-64 werd later met een lijn vóor strofe 57-60 geplaatst]

65		a	Hij bijt. En naar een zatheid zinkt in zijne leden
		b	Nog [bijt^* Hij][.] - [En] w[aar] bij trage [zatheid] [zijne]r [leden]

66		a	voor 't eerst
		b	[	]	de		spieren
		b	[			]	bete roeren voelt in zijne		ko
		b	[					]	wang

	M^2:E^III^+
65			Hij bijt. - Vaarwel, gij bleeke schuchterheid der maagden

66

die vreet gelijk een heete wonde aan elke vreugd:

67

hij ziet de ziel'ge listen dóor, die hem belaagden

68		a	tot zoete veiligheid van		[	ø	]	deugd
		a	[	]	een gezalfde			[	];
			[strofewit]^+

69

a

en ziet

: hij lacht.

En

waar

hem

[

ø

]

op de

lippen

b

hij

[

]

b

Maar hij

[

]

Want

[

]

nog

bibbert

[ ] zijn

[

]

70

a

een

a

de vloek dien

hij

niet spreken

^* dort

a

[

]

[d]urft,

maar

dien

hij spreekt

b

[

]

en

hem

verbleekt

b

[

]

weerhield

en

die

zijn

blik

[

]

c

het woord [d]at

[

]

[d]at

[

]

c

[

]

nog

[

]^+

71

a

daar

h

a

[

]

voelt hij

der tanden wal

[

ø

]

ontglippen

a

[

]

doorbreken en door[glippen]

b

[

],

thans, [der tanden wal doorbreken en doorglippen]

b

thans [voelt hij,]

onweêrstaanbaar [, der tanden wal] [doorglippen]

b

[

]

[onweêrstaan][, der tanden wal doorglippen]

72

a

[

ø

]

en lacht en

verbleekt

a

[

]

hij

[verbleekt]

a

[

]

spreekt

a

zijn haat

en vloek, waarvan hij lacht en dien hij [spreekt]

b

[

]

[waar] [hij] van [lacht], den vloek die eindlijk [spreekt]:

[strofewit]

* [lees: hij]

+ [65-66←C; 65-68→65-68]

+ [69-72→73-76]

* [lees: dorst]

+ [fasering?]

[p. 283]

73

a

vloek over wie

hen

a

[

]

hem

dorst l

a

[

]

zoude in

needrigheid

ontvangen

a

[

]

[

]

schamelheid

[

]

74

en hem in bange stervens-pijnen baren dorst

75			a	maar		h
			a	[	]	aan haar^* boezen als aan 't		leven-zelven hangen
			b	[			]	[leven-zel]f zou prangen

76				en voeden met het gif van een te gulle borst
				[strofewit]^+

77

vloek over wie hem 't leven gaven maar onthielden;

78

a

die,

na het onachtzaam [

ø

]

plengen v

b

[

]

't roode scheppings-bloed

onachtzaam-mild

geplengd

b

[

]

[onachtzaam-] gul

[

]

79			a	zijn		[	ø	]	tot	zuinigheid bezielden;
			b	[	]	jong verlangen kuisch			met	[	]◦

80

a

[

ø

]

b

wier smalle teederheid zijn liefde-kreits

verl

[

]

[ver]engt

c

en hebben van hun teederheid zijn hart verengd;

d

{ [

] }

d

{zijn liefde met hun [

ø

]

teederheid verengd'}

d

{[en hebben van hun teederheid zijn hart verengd;]}

d

{[zijn liefde] van [hun] smalle [teederheid verengd']}

d

{[en hebben van hun teederheid zijn hart verengd;]}

d

{[zijn liefde] tot [hun smalle teederheid verengd']}

[strofewit]

81			a	vloek over
			b	<	ø	>

82

b

en

	M^2:E^IV^+
81			a	Aldus		het^+
			a	[	],	ter oudrer zaal,		en naast		de zieke wake
			a	[				]	norsche	[	]
		α	b	[			]	en [norsch] al naast [de] [wake]
		β	c	[			]	en waar [de]^* ziek [wake]

82		α	b	zijn zieke	zuster om zijn		barsche	weelde		schreit
		β	c	van zijne	[	]	warsche	[	]	schreit

* [lees: boezem]

+ [77-80→77-80]

+ [81-84→85-88]

+ [fasering?]

* [lees: zieke

[p. 284]

83		b	aldus		[	ø	]	dat	kind, dat in zijn koene kake
		b	[	]	't	voldongen			[	]

84

b

[

ø

]

hij

vloekt;

hij

lacht;

hij

bijt.

c

de spiere roeren

voll

[

]

c

[

]

[vo]elt,

en

[

]

en

[

]

en

[

]

d

voor 't eerst de

[spiere roeren voelt, en vloekt; en lacht; en bijt.]

e

de [spiere roeren voelt, en vloekt; en lacht; en bijt.]

[strofewit]^+

85		a	vloek		op	[	ø	]	geslachten
		a	[	]	om den talm'gen tocht der				[	]
		b	[					]	fleemende	[geslachten]

86

a

waar elk

[

ø

]

doodt;

a

[

]

zijn eêlste weelde

in de eigen

kindren

[

]

b

[

]

telgen

[

]

87		a	die		[	ø	]	slachten
		a	[	]	tot een vroom genot	zich zelf het keur-vee		[	]

88		a	[	ø	]	het	Menschelijke Brood
		a	maar hém verboden 't heul van			'[t]	[	]
			[De beide strofen werden naast elkaar geschreven in de linkermarge; het strofewit is als geïntendeerd beschouwd]

Van de Woestijne werkte de laatste twee strofen (E^IV) dwars in de linkermarge uit. Vóor hij de tweede daarvan schreef, trok hij twee lijnen. Ze lijken aan te geven dat hij de eerste strofe uit E^IV (r. 81-84) vóor de laatste volledige strofe uit E^III (r. 77-80) wilde plaatsen, en dat ze in die volgorde moesten aansluiten bij r. 72, waarmee de tussenliggende strofe althans op die plaats zou komen te vervallen. Ze is ook in de eindversie niet gehandhaafd.

Omstreeks de tijd waarin het eerste gedeelte van ‘Het menschelijk brood’ voltooid moet zijn en de publikatie in De gids werd voorbereid (dus de weken, eventueel maanden vóor 31 januari 1916) ontwierp Van de Woestijne een nieuwe strofe, die verwantschap vertoont met de opening van het tweede gedeelte. Op zondag 9 januari schreef hij in zijn agenda (C²) een onvoltooid gebleven en later niet gehandhaafde strofe (C²:F). Op 27 april daaropvolgend noteerde hij nog als typering van het tweede gedeelte: ‘Einde van “het Menschelijke brood”: Zang der eenzaamheids-vervoering.’

	C^2:F
(1)			Wanneer hij aan zijn slaap de slagen trager voelt

(2)		a	maar harder naar	[			ø	]	spannen;
		b	[		]	zou de aêren			[	]

(3)

wanneer hij in ijs [

ø

]

zijn polsen koelt

(4)		a	die	[	ø	]	der mannen^+
		b	waar	't kind voor 't eerst de heete moeheid			van [de] [mannen]

+ [85-88→81-84]

+ [→97]

[p. 285]

Een kleine schets die wel een gedeeltelijk vervolg zou krijgen in het gedicht, komt voor tussen diverse notities op een manuscript dat vermoedelijk omtrent februari 1916 gedateerd moet worden, dus eveneens in de periode van of kort na het afronden van het eerste gedeelte (M³). Op het manuscript komen aantekeningen voor die vrijwel letterlijk zijn overgenomen in de agenda van 1916, op 4 en 10 februari. (Respectievelijk ‘Wij vinden onze gedachten niet uit, het zijn onze gedachten die ons uitvinden’ en ‘De kunst is niet nabootsing van de natuur: het is de natuur die van de kunst hare beteekenis krijgt’.) Met potlood schreef Van de Woestijne:

	M^3:G^+
(1)		[	ø	]	klaren

(2)

het solfer en het vuur der volle dahlia's

(3)

[

ø

]

kastanjelaren

Er bestaat enige overeenkomst tussen deze passage en twee bijdragen van Van de Woestijne aan de N.R.C., op 13 en 15 september 1914. Hij spreekt daar over respectievelijk ‘bolle dahlia's’ en het schetteren van ‘het rood der dahlia's’ (zie VW dl. 8, p. 68 en 72). Wellicht is dit beeld medio september 1914 voor Van de Woestijne zo pregnant geweest dat het zijn weg vond naar ‘Het menschelijk brood’. Als dat zo geweest is, wordt de datering van M³ nog onzekerder.

Het laatste overgeleverde kladfragment dat tot de ontstaansgeschiedenis van het tweede deel van ‘Het menschelijk brood’ gerekend kan worden, is geschreven op p. iv van de agenda van 1918 (C³:H). Het zijn enkele regels die de contouren van waarschijnlijk twee strofen verraden, maar zeer schetsmatig.

	C^3:H
(1)			Doch, waar de trane brandt ten krater zijner oogen

(2)

[

ø

]

(3)			[	ø	]	mededoogen
			[open ruimte]

(4)

[

ø

]

grijns^+

(5)

[

ø

] [streep]

(6)

[

ø

]

vlakken wijns^+

(7)

a

[

ø

]

sinopel

[

ø

]

de lucht van

operment^+

b

[

]

[[

ø

]

de lucht

van] [sinopel]

[

]

+ [1-2→119-120]

+ [→112]

+ [→110]

+ [→116]

III

M⁴ is kopijhandschrift voor T¹ geweest; M⁶ is kopijhandschrift voor T² geweest.

[p. 286]

IV

M⁵ is een netafschrift van het tweede gedeelte van het gedicht. Het heeft vermoedelijk deel uitgemaakt van de kopij voor Van de Woestijnes bijdrage aan Orpheus in februari 1924, door hem ingezonden op 7 december 1923. ‘Het menschelijk brood’ werd echter niet geplaatst.

Onder het slot van het gedicht in M⁵ schreef Van de Woestijne ‘(1915)’, maar deze datering kan, gezien de aangetroffen fragmenten in bronnen van latere datum, niet naar de letter genomen worden.

Varianten en correcties

			(C^1, M^1, M^2, M^3, C^2 en C^3 niet opgenomen)
titel	M^4, T^1		Uit:		‘Het menschelijke Brood’
	M^5		|			|	Menschelijke		|	|
	M^6, T^2		Tot inleiding van het Gedicht
	M^7		Het Menschelijke Brood
	D		|	|	Menschelijk			|	|
			[De regels 1-88 komen niet voor in M^5]^+

1	M^4, T^1		Wanneer, geteekend met		onloochenbare merken,
	M^6	a	|	|	de onloochenbaarste		h
		a	[			]	merken,
	T^2-D		|					|

2	M^4, T^1		zijn leên nog lastig van den lijdelijken groei,
	M^6-D		hoe lastig nog zijn leên van |	|

4	M^4, T^1		en		schaad'wen, scherp, over			zijn plots-beschaamd gestoei	;	-
	M^6-D		|	|	schaduw	werpen	op	|	|	◦

5	M^4, T^1		wanneer	,	zijn		woel'ge	nacht bezocht van de eerste wake,
	M^6		- wanneer	|					|
	T^2-D		|			|	woel'gen	|	|

6	M^4-T^2		't gewassen kind zijn eerste vrees voor 't leven kent	,
	M^7,D		|	|◦

7	M^4, T^1		en	-	kwell'ge koestering		-	de koortse van zijn kake
	M^6-D		en	,	|	|	,	|	|

8	M^4, T^1		met	de eêle pijne van zijn duistre naeglen schendt	;	-
	M^6		^* me	|	|	◦
	T^2-D		met	|		|

9	M^4, T^1			wanneer,		doordeesemd	van het eindelijk bevroeden,
	M^6	a	-	|	|	^* doordeesemend	|	|
		b	◦	[				]
	T^2-D		-	|	|	doordeesemd	|	|

+ [1-16←D, 1-16]

* [lees: met]

* [lees: doordeesemd]

[p. 287]

12	M^4, T^1		en, bleek en norsch, het beeld van de' eigen geest gaat zijn	;	-
	M^6-D		|	|	◦^+

13	M^4, T^1		wanneer	't	voldóngen	kind, gespeend van alle wanen,
	M^6, T^2		- wanneer	|			|
	M^7		|	|	voldongen	|	|
	D		|	|	voldóngen	|	|

14	M^4, T^1		zijn schampere onschuld als een schande van zich werpt;		-
	M^6-D		|	|	o

15	M^4, T^1		wanneer	't op 't levens-brood, dat bijt van zijne tranen,
	M^6, T^2		- wanneer	|		|
	M^7		|		|	◦
	D		|		|	,

16	M^4-T^2		voor 't eerst de schittring van zijn gave tanden scherpt		:
	M^7	a	|	|	;
		a	[	]	:
	D		|		|^+

17	M^4, T^1		dan	, in de onzaligheid der ouderlijke zalen
	M^6-D		dán	|	|

18	M^4-M^7		waar zijne zuster weent om		zijne	eenzelvigheid,
	D		|	|	zijn	|	|

19	M^4, T^1		dan staat		-	verzoeking van zijn angst-bekropen smalen,
	M^6-D		|	|	(	|	|

20	M^4		verzet der kopp'ge jeugd zijn onwil		vóorbereid,
	T^1		|	|	voorbereid,
	M^6, T^2		|	|	vóorbereid,
	M^7	a	verzetting[?]
		a	[verzet] der kopp'ge jeugd zijn onwil			vóorbereid,
	D		|		|	voorbereid,^+

21	M^4, T^1		en dra zoen		zijner	zonde en vrijheid voor zijn		vreeze,		-
	M^6	a	|	|	van zijn	|	|	wez
		a	[				]	vreeze,		)
	T^2, M^7		|							|
	D		|						|;	)

22	M^4		daar staat, waar hij ter		twéede	beet zijn tanden wet,
	T^1		|	|	tweede	|	|
	M^6, T^2		|	|	twéede	|	|
	M^7		|	|	tweede	|	|
	D		|	|	twéede	|	|

+ [13-16←A]

+ [17-20←E^I]

+ [21-52←D, 17-48]

[p. 288]

23	M^4, T^1		inééns	,	en onontkoomlijk-reede, en uitgelezen,
	M^6, T^2		ineens	|		|◦
	M^7, D		|			|,

24	M^4, T^1		een		overvloedig maal hem eindloos klaar-gezet.
	M^6	a	|	|	overvloeg
		a	[	]	[overvloe]dig maal hem eindloos klaar-gezet.
	T^2-D		|			|

25	M^4		-	Hij eet.			Zijn honger ziet geen vlijtig		voor-jaar	vieren
	T^1		|					|	voorjaar	|	|
	M^6	a	◦	|				|	voor-jaar	|	|
		b	[		]	-	[				]
	T^2-D		|					|	voorjaar	|	|

26	M^4,T^1		de		jonge	vreugde die hij haat, en die hem beurt.
	M^6-D		|	|	nieuwe	|	|

27	M^4-M^7		De		felpen	violier vunst diep van donkre vieren;
	D		|	|	felle	|	|

28	M^4, T^1		de sleutel-bloeme geurt gelijk de perzik geurt;
	M^6	a	| | sleutel-bloemen
		a	[ ] [sleutel-bloeme] smaakt		gelijk	de perzik geurt;
	T^2		|				|
	M^7		|	|	zooals	|	|
	D		|	|	zóo als	|	|

29

M^4, T^1

er is geen

vliege

,

er is geen

rietjen

,

of zij galmen;

M^6

a

|

|

vlieg

|

|

rietje

|

|

a

[

]

[rietje]n

[

]

T^2-D

|

|

31	M^4, T^1		gaat glijdend als een zijde		al-over	zijden halmen
	M^6-D		|	|	over de	|	|

32	M^4, T^1		en veegt de voren		ook uit	zíjn doornloegd gezicht;
	M^6, T^2		|	|	uit ook	|	|

M^7, D

|

|

ook uit

|

|

33	M^2, T^1		hij		weet	:	door heel zijn dag blijft klateren en klaren
	M^6-D		|	|	voelt	|		|

34	M^4, T^1		de schater van den schitterenden		sterre-nacht;^+
	M^6-D		|	|	sterren-nacht;

35	M^4-M^6		hij		ként	den nacht, die blankt van bloesmende appelaren
	T^2-D		|	|	kent	|	|

36	M^4-T^2		waar de avond-schemer wijlt die		de'	ochtend-schemer wacht;
	M^7, D		|	|	de	|	|

+ [←B, 2]

[p. 289]

37	M^4, T^1		weldra zal een den geur der		geluwende	grassen
	M^6-D		|	|	pluimend-gele	|	|

38	M^4, T^1		waar ruim het		pluimig	hooi een liefde-bedde		uit breidt,
	M^6		|	|	wuivend	|	|	breidt,
	T^2		|				|	uit breidt,
	M^7, D		|				|	breidt,

40	M^4-T^2		die 't moede min-gelaat den nooblen avond wijdt		:
	M^7	a	|	|	,
		a	[	]	:
	D		|		|

41	M^4		hij	wéét	het. Maar hij éet. - Zijn lijf is vol van schokken.
	T^1		| |	weet	|	|
	M^6-D		| |	wéet	|	|

42	M^4, T^1		Er wringt een wrang genot		in	hem. Maar hij geniet
	M^6-D		|	|	door	|	|

43	M^4, T^1		vooral de nieuwe pijn	van een halsstarrig wrokken
	M^6-D		de nieuwe pijn vooral	|	|

44	M^4-T^2		en 't vratig hongren dat een nieuwe		vreugd hem biedt.
	M^7	a	|	|	py
		a	[	]	vreugd hem biedt.
	D		|			|

45	M^4-M^6		Hij bijt. - o		Nooit-bevroede	smaak der nieuwe spijzen	!
	T^2-D		|	|	Nooit bevroede	|	|

49	M^4	a	uw echtheid, die voor		goede
		a	[	]	[goed] de arme ingewanden ledigt
	T^1-D		|			|

50	M^4-T^2		van al het zoet gezeur dat kind			uit	mensch		verscheidt;
	M^7	a	|	|		aan	|	|	verbindt;
		a	[	]	[^* aan]		[	]	[ver]scheidt[;]
	D		|	|		van	|			|

51	M^4		Uw	echtheid,		als een vlam die zuivert en volledigt:
	T^1-D		uw	|	|◦	|	|

52	M^4	a	den kus, mijn vriend, dien uwe kopp'ge weigring beidt.		-
		b	[	]	◦
	T^1-D		|		|

53	M^4, T^1		- Hij bijt. Zie		hoe hij bijt! Ten laatsten hoek gekropen	|
	M^6, T^2		|	|,	|	|
	M^7, D		|	|◦	|	|

* [lees: uit of van]

[p. 290]

55	M^4		eet hij		en laat den		drank	door zijne kele loopen,
	T^1-T^2		|	|,	|				|
	M^7, D		|			|	dronk	|	|

56

M^4

en voelt

de

sterkte

rijze' in zijn

al wijzer

hart.

T^1

|

|

al-wijzer

|

|

M^6

a

|

|

sterkte

|

|

steeds vroeder hart.

b

[

]

de

[

]

T^2-D

|

|^+

57	M^4, T^1		Nóg woelt en wrokt zijn ingewand van duister duchten.
	M^6	a	Nóch
		a	[Nó]g woelt en wrokt zijn ingewand van donker	duchten.
	T^2-D		|		|

58	M^4-T^2		Maar, waar het voedsel vindt de wegen		naar	zijn vleesch,
	M^7, D		|	|	van	|	|

59	T^1		kent hij als een verzuim zijn veel te lang verzuchten,
	M^6-D		|	|;

60	M^4, T^1		naar	iedre spiere spant en davert iedre		pees.
	M^6	a	en	|	|	sp
		a	[		]	[p]ees.
	T^2-D		|				|^+

63	M^4, T^1		zijn brein groeit,		wijd	en	diep	,	tot eene veil'ge haven
	M^6-D		|	|	diep	| |	rond	|		|^+

66	M^4, T^1		die		vreet gelijk een heete wonde aan elke vreugd:
	M^6	a	|	|	vreed
		a	[	]	[vree]t gelijk een heete wonde aan elke vreugd:
	T^2-D		|			|

67	M^4-T^2		hij ziet de ziel'ge listen		dóor	,	die hem belaagden
	M^7, D		|	|	door	|		|

68	M^4, T^1		tot zoete veiligheid van		een gezalfde	deugd;
	M^6-D		|	|	eene zaal'ge	|	|

69	M^4, T^1		hij voelt den zwoelen		drang	der zwachtlen		die hun zorge
	M^6, T^2		|	|	druk	|			|
	M^7	a	|						|
		a	[				],	[	]
	D		|						|

70	M^4	a	vol zalve om zijn vermoede' en zijn		w
		a	[	]	verweezen wond:
	T^1-D		|			|

+ [57-60←E^II, 61-64]

+ [61-64←E^II, 57-60]

+ [65-66←C; 65-68←E^III, 65-68]

[p. 291]

72	M^4-M^7		onthoudt te heeten		drank	aan deze' onschuld'gen mond	!
	D		|	|	dronk	|	|^+

73

M^4

- Maar hij: hij

lácht.

Want

waar

nóg

bibbert op zijn lippen

T^1

|

|,

|

|

nog

|

|

M^6

a

|

|

lacht...

a

[

]

thans. Waar

nog bibbert op zijn lippen

T^2

|

|

lácht

|

|

nóg

|

|

M^7

|

|

lacht

|

|

D

|

|

lácht

|

|

74	M^4, T^1		het woord dat hij weêrhield en nóg zijn blik		verbleekt:
	M^6	a	|	|	ver[x]
		a	[	]	[ver]bleekt:
	T^2-D		|			|

75	M^4		thans voelt hij,		ónweêrstaan	,	der tanden wal doorglippen
	T^1-D		|	|	onweêrstaan	|		|

76	M^4, T^1		zijn haat waar hij van lacht, den vloek die eindlijk		spreekt;
	M^6		|	|	^* spreekt,
	T^2		|			|;
	M^7, D		|	|	^* spreekt,^+

77	M^4	a	vloek over		wij
		a	[	]	[w]ie hem 't leven gaven maar onthielden;
	T^1-D		|			|

78	M^4, T^1		die,		't roode scheppings-bloed onachtzaam-gul geplengd,
	M^6, T^2		|	|◦	|	|
	M^7, D		|	|,	|	|

80	M^4		en hebben van		hún	teederheid		zijn	hart verengd;
	T^1		|				|	zíjn	|	|
	M^6-D		|	|	hun	|	|	zijn	|	|^+

82	M^4, T^1		waar elk zijne eêlste		weelde	in de eigen telgen doodt;
	M^6	a	|				|
		b	[	]	[w]oe[de]	[	]
	T^2-D		|				|

83	M^4		die tot een vroom genot		zich-zelf het	keur-vee		slachten,
	T^1		|	|	zich-zelven 't	|				|
	M^6		|						|◦
	T^2-D		|				|	slachtten

+ [73-76←E^III, 69-72]

* [lees: spreekt;]

* [lees: spreekt;]

+ [77-80←E^III, 77-80]

+ [81-84← E^IV, 85-88]

[p. 292]

84	M^4	a	maar hém verboden 't heul van 't Menschelijke		brood...
		a	[	]	B[rood...	]
	T^1		|			|
	M^6	a	|	|	brood...
		b	[	]	B[rood...	]
	T^2-D		|			|^+

85	M^4	a	--	Aldús, ter		oudren zaal, en waar de zieke wake
		a	^o[-]	[			]
	T^1		|				|
	M^6	a	|		|	ouden
		a	[		]	[oud]ren zaal, en waar de zieke wake
	T^2-D		|					|

86	M^4	a	van zijne		zul
		a	[	]	[zu]ster om zijn		warsche	weelde schreit,
	T^1		|			|	norsche	|	|
	M^6		|			|	warsche	|	|
	T^2-D		|			|	norsche	|	|

87

M^4

--

aldus

't

voldóngen

kind,

dat in zijn koene

kake

T^1

|

|

voldongen

|

|

M^6

a

-

|

|

voldóngen

|

|

b

[

]

verloste

[

]

T^2

|

|

M^7

|

| ◦

|

|

D

|

|

verlóste

|

|

kaken

88	M^4-M^6		de spieren roeren voelt, en vloekt, en lacht, en bijt.
	T^2		|	|...
	M^7, D		|	|.
			[Hier eindigen M^4 en T^1; hier begint M^5]

	M^5, M^6, T^2 M^7, D r. 89-172
89	M^5		Waar 't kind,	zijne oogen groot, maar de		aderen	aan		't	paarsen
	M^6-D		Doch waar,	|	|	aedren	|	|	het	|	|

91	M^5		de mond van 't malen		lam	der ossen en der vaarzen,
	M^6	a	|	|	moe	|	|◦
		a	[	]	lam	[		]
	T^2		|					|
	M^7	a	|	|	[xxx]
		a	[	]	lam	der ossen en der vaarzen
	D		|				|

+ [85-88←E^IV, 81-84]

[p. 293]

92	M^5		en beu				het hart dat om zijn beu begeeren boet; -
	M^6	a	|			|
		a	[	]	[beu]rh
		a	[	]	[beur]sch het hart dat om zijn beu begeeren boet			;
	T^2-D		|					|

93	M^5		waar	't kind, waar het tot		man	geworden kind,		zijn ijlen
	M^6, T^2		- waar	|	|	mán	|	|◦	|	|
	M^7, D		◦|							|

94	M^5	a	en broozen kop		aan	zijn		vr
		a	[				]	[v]erbreede vuisten legt;
	M^6, T^2		|	|	in	|				|
	M^7, D		|						|	,

96	M^5		maar van geen		koel	besluit zijn droom tot daad beslecht;		-
	M^6-D		|	|	koen	|	|	◦

97	M^5	waar	't gretig kind de heete moeheid kent der mannen;^+
	M^6-D	- waar	|	|

98	M^5, T^2		waar 't		oude	kind		vergéefs	ter beê zijn vingren vouwt,
	M^7		|				|	vergeefs	|	|
	D		|	|	óude	|				|

99	M^5		vergeefs ter		offer-daad	zijn stugge spieren spannen,
	M^6-D		|	|	offerand	|	|

101	M^5			onrustig-moedeloos; door 't woelen der gedachte
	M^6-D		-	|	|

103	M^5, M^6			wanneer hij, bittre,		voor	de strakheid zijner nachten
	T^2		-	|				|
	M^7, D		◦	|	|	door	|	|

104	M^5-T^2		de erinnring aan zijn waan door 't		felst	ontkennen mengt	:
	M^7, D		|	|	felste	|	|

107	M^5-T^2		ten disch		daar ieder maal zijn walgen zag vermeêren
	M^7, D		|	|,	|	|

108	M^5-M^7		en elk		geleêgde	dronk door zijne slaap rammeit	,
	D		|	|	geleêgden	|	|	:

110	M^5		en 't zure kleed, gedrenkt met		droesem	woel'gen wijns	;^+
	M^6-D		|	|	schalen	|	|^+

116	M^5	a	zijn hallen bouwt, waar		aan de koele	domen		slingl^+
		a	[				]	[sling]ren
	M^6-D		|	|	om | | keelen	|			|

+ [←F, 4]

+ [←H, 6]

+ [112←H, 4]

+ [←H, 7]

[p. 294]

118	M^5	a	in 't		zeven-tonen[?]
		a	[	]	[zeven-ton]ig goud van 't		pulvren	stralen-waas,
	M^6-D		|			|	pulvrend	|	|^+

121	M^5-M^7		o Kalme weelde, o teederheid der fulpen tuinen;
	D		|	|,

122	M^5	a	o vijvers		waar een zilvren rust		haar
		a	[			]	[h]eur	reven viert:
	M^6, T^2		|			|	haar	|	|
	M^7, D		|	|,	|				|

123

M^5

hij ziet

U

niet;

hij ziet geen lieve

schaûwe

schuinen

M^6, T^2

|

|

u

|

|,

|

|

schaaûwe

|

|

M^7, D

|

|;

|

|

124	M^5		die trede aan trede, de uren rond,		heur		sluiër	sliert,
	M^6-M^7		|	|	haar		|			|
	D		|			|	sluier	|	|	;

125	M^5-T^2		terwijl de groote zon		heur trage-groeiënde	orbe,
	M^7, D		|	|	haar trage-groeiende	|	|

126	M^5		den wijd-verzaden		wereld	óm,		naar 't Westen schrijft,
	M^6	a	|	|	wered
		a	[	]	[were]ld		óm	,	naar 't Westen schrijft,
	T^2		|							|
	M^7, D		|			|	om	|		|

127	M^5		en ook zíjn lippen maalt in	't	peerlend	rood der sorben
	M^6-D		|	|	druipend	|	|

128	M^5		en ná	haar dood		in	zijne	haren marren blijft...
	M^6-M^7		|		|	nog	in zijn	|	|
	D		| | na	|	|	nóg	|		|

129	M^5-M^7		Hij ziet het met. Hij		zúcht	.	Verguurd in winter-kaemren,
	D		|	|	zucht	|		|

130	M^5-T^2		zijn wil alleen gestut aan		zijne	ontstentenis,
	M^7, D		|	|	zijn	|	|

132	M^5-T^2		schrikt hij in 't schuwe brein voor	't	schaetren	van 't gemis.
	M^7, D		|	|	naedren	|	|

133	M^5, M^6		Ach	,	niet om 't ziek verlies van cierlijk-lieve waantjes
	T^2-D		Och	|		|

137	M^5, M^6		niet,		‘wijl	zijn bleeke lief hem deerlijk heeft bedrogen
	T^2		|	|	wijl	|	|
	M^7, D		|	|	'wijl	|	|

+ [119-120← G, 1-2]

[p. 295]

139	M^5		noch zelfs dat zijne		gróote	moeder vol meêdoogen
	M^6-D		|	|	groote	|	|

140	M^5-M^7		hem in het laffe hart een spijt'ge zatheid goot:
	D		|	|.

141	M^5-T^2		hij	,	die den kop der roodste rossen wist te beuren		,
	M^7		|			|	;
	D		Hij	|			|

142	M^5		wiens		vreugd	de rimplen rechtte		in	hun vernorschten nek,
	M^6		|	|	vreugd'	|	|	uit	|	|
	T^2-D		|	|	vreugd	|				|

143	M^5		al zou de		teugel de'	okslen van zijn vingers scheuren
	M^6	a	|	|	teuglen
		a	[	]	[teug]el	de okslen van zijn vingers scheuren
	T^2		|				|
	M^7		|	|	^* teuglen	|	|
	D		|	|	teugel	|	|

144	M^5		die scheurden van 't geweld hun		bloed-bekwijlden	bek	;
	M^6-D		|	|	bloed-omkwijlden	|	|

145	M^5		hij		die de puurste vrouw		zooals	een paard zou temmen
	M^6, T^2		|			|	gelijk	|	|
	M^7, D		|	|,	|				|

148	M^5		en haren zoen ontving op 't masker van den haat;
	M^6		|	|:
	T^2		|	|;
	M^7		|	|:
	D		|	|;

149	M^5	a	hij		,	meester van de min, de machten en de wetten;
		b	|	|	:	|	|
	M^6, T^2		-	hij:		|	|
	M^7, D		◦	|			|

150	M^5	a	hij			meester	der gedachte,		in 't bad des spots gehard;
		b	[	]:		[				]
	M^6, T^2		|		|	slooper	|	|◦	|	|
	M^7, D		|					|,	|	|

152	M^5-T^2		op 't marmer van den		zélf	tot trots verdichten smart;
	M^7, D		|	|	zelf	|	|

153	M^5-T^2		- o bastionnen van genot,		wier leemen veste
	M^7, D		|	|◦	|	|

154	M^5	a	den		z
		a	[	]	gulz'gen afgrond van het		leven	over-spant:
	M^3, T^2		|						|
	M^7, D		|			|	wezen	|	|

* [lees: teugel]

[p. 296]

156	M^5, M^6		- tot zijne zole schuiven ging aan zompe en zand.
	T^2-D		◦ |	|

157	M^5		Hij zonk; hij		zónk...	-	Verzuipend		roeien	door sargassen;
	M^6, T^2	a	|			|	Z
		a	[			]	Verzuipend		roeiën	door sargassen;
	M^7		|					|	roeien	|	|
	D		|	|	zonk...	◦	|				|

158	M^5, M^6		strikkende	omarming van de wieren; déze vreê:
	T^2-D		stikkende	|	|

160	M^5		en de		éigen	machtlooze effenheid, en zelfs geen		wée.
	M^6-M^7		|	|	eigen	|	|	wee.
	D		|	|	éigen	|			|

161	M^5	a	Dan,		zoet verworden tot een scheidend deel der drabben;
		b	[	]:	|		|
	M^6		|				|
	T^2-D		|			|.

162	M^5		o schalkschheid	:	liefde is heet gelijk		een	etter-buil;
	M^6		|			|	eene	|	|
	T^2		|| Schalkschheid	|					|
	M^7, D		|			|	een	|	|

164	M^5		en alle schaamte gaat in woest		negeeren schuil...
	M^6	a	|	|	ne[x]
		a	[	]	[ne]geeren schuil...
	T^2-D		|			|

165	M^5		Hij zucht:		alleen	zijn walg die - teêr aan 't peerlemoeren;
	M^6		|	|.	Alleen	|	|,
	T^2		|				|;
	M^7, D		|				|,

167	M^5-T^2		over het		laf-gelaten	aangezicht der moeren,	-
	M^7	a	|	|	laf-geladen	|	|
		a	[	]	|[laf-gela]t[en]	[	]
	D		|				|

169	M^5		zijn		wálg	.	En dan		,	te weten dat géen menschen-hulpe
	M^6		^* Zijn walg			|		|	:	|	|
	T^2, M^7		zijn		|						|
	D		|	|	wálg	|					|

170	M^5, M^6		hem 't voedsel van zijn eindlijk		wroegen ooit beneemt;
	T^2		|			|.
	M^7	a	|	|	wr[xx]
		a	[	]	[wr]oegen ooit beneemt;
	D		|				|

* [lees: zijn]

[p. 297]

171	M^5, M^6		de	wereld storte ineen: hem rest de duistre stulpe
	T^2		De	|	|
	M^7, D		de	|	|

172	M^5-T^2		waar zelfs geen hulpe Gods hem nog in de ooren		fleemt.
	M^7	a	|	|	b
		a	[	]	fleemt...
	D		|			|
			[Hier eindigen M^5 en M^7]

	M^6, T^2 r. 173-176
173	M^6	a	-	Aldus 't festijn; aldus de laatste na-gerechten...
		b	[-]-	[	]
	T^2		- ◦	|	|

174

M^6, T^2

Zijt gij voldaan, o zoon der eigen-liefde? - Hij zint;

175

M^6, T^2

hij zucht; hij gaat voor 't laatst zijn leêge schale rechten:

176

M^6, T^2

een schóone dronk den dooden Gasten. Hij begint:

	M^6, T^2, D r. 173(177)
173	M^6, T^2(177)		... ... ...
	D		... ...

Zetfouten

T^1	r. 30: beklemd | beklemt
	r. 52: de | den
	r. 81: op | om
	r. 86: schreidt | schreit
T^2	r. 75: wel | wal
	r. 131: zij | zijn
	r. 135: regen-boog | een regen-boog
	r. 172-173: geen strofewit, mogelijk wegens ruimtegebrek op de pagina
D	r. 76: spreekt, | spreekt; (door fout in M^7; zie noot 3)

Noten

^1	M^2:E^III, r. 74: bij veranderen van niet spreken durft, en hem tot weerhield en die zijn blik (fase b) haalde Van de Woestijne alleen hem door; doorhaling van het overige is als geïntendeerd beschouwd.
^2	In de basistekst (D) is een accentteken gebruikt dat nog het meest lijkt op een accent circonflexe waarvan de linkerhelft iets korter is. Dit accent is als accent aigu opgevat en ook zo weergegeven in de leestekt.
^3	In de manuscripten eindigt r. 76 met een komma maar in T^1 en T^2 eindigt de regel met puntkomma. Het laatste is op deze plaats de meest voor de handliggende lezing (vergelijk ook r. 80); daarom is in de leestekst ingegrepen.

[p. 298]

^4	In de afzonderlijke uitgave voor The Happy Few (D) liet Van de Woestijne onder het gedicht ‘Brussel, 1915’ plaatsen. Zoals vaker het geval is bij dergelijke dateringen, is Van de Woestijne hier niet precies: alleen het eerste gedeelte is in die periode geschreven, het tweede beduidend later. (Zie ook Minderaa, Leven en werken ii, p. 111-113 en p. 179-181.)
^5	B. Decorte heeft de mogelijkheid geopperd dat dit gedicht beïnvloed is door ‘Les soeurs de charité’ van Arthur Rimbaud; zie Decorte, ‘Karel van de Woestijne en de Franse literatuur’, p. 59. F. van Elmbt suggereert invloed van F. Aubanel, Lo pan dou pécat; zie Van Elmbt, ‘E(rik) M(onk) lezen’, p. 243-244.
^6	Literatuur: Rutten, Lyriek, p. 160-163. Minderaa, ‘Karel van de Woestijnes “Het menschelijk brood”.’