Verzameld journalistiek werk. Deel 15. Nieuwe Rotterdamsche Courant november 1926 - januari 1929. Met enkele aanvullingen 1906, 1910

[p. 198]

Kunst te Brussel
XVIII

Brussel, April.

Frits van den Berghe

De schilder Frits van den Berghe legt tegenwoordig getuigenis af van eene werkzaamheid, waar geen andere in dit land het bij haalt, zelfs niet onder dezen - die zeldzaam worden en die men nog alleen in de afgelegen provincie aantreft -, welke hun kunstcredo blijven vinden in een haast mechanisch impressionisme, dat geene andere inspanning vergt dan die van oog en hand. Frits van den Berghe, die nog meer binnen in zich-zelf kijkt dan naar buiten, hetgeen den arbeid toch wel wat moeilijker zal maken en de voortbrengst zeker niet bespoedigt, heeft in ‘Le Centaure’ zijne tweede uitvoerige tentoonstelling van het seizoen na eene belangrijke inzending naar het salon der ‘Negen’, in hetzelfde lokaal: drie exposities die, wat de hoedanigheid der werken betreft, van de hoogste beteekenis zijn en wijzen op een steeds rijper meesterschap. Tot zijn veertigste jaar gold hij onder de confrères als de misschien begaafdste, maar ook als de luiste: men sprak niet dan met eene zekere aarzeling over zijne kunde, doordat hij ze zoo zelden bewees. Thans haalt hij, zooals men zegt, de schade in met een overvloed, die, het spreekt vanzelf, belet, dat al zijne doeken van even hooge waarde zouden zijn (dergelijke gelijkheid treft men alleen bij meer-droge naturen aan: gebrek aan temperament is eene waarborg voor geruststellende uitmuntendheid). Er is echter van hem geen enkel schilderij, dat

[p. 199]

onverschillig laat en waar zijne overtuigende schildersgaven uit afwezig zouden zijn, gaven die onmiddellijk aanspreken, ook hem die er zich niet onmiddellijk door innemen laat, en zelfs waar de inhoud - het kan gemakkelijk gebeuren, - eenigen weêrzin zou komen te wekken.

Want de schilderijen van Frits van den Berghe hebben een inhoud. Wat indertijd, toen hij nog aan impressionisme deed - en dit tot den oorlog -, de werkzaamheid van dezen schilder zou verlammen en met dorheid zou bedreigen, is juist, dat hij zich, meer of minder bewust, moeilijk een schilderij voorstellen kon, dat geen inhoud hebben zou. Men begrijpe dit nu maar niet verkeerd: ik bedoel geenszins te zeggen, dat Van den Berghe geen belang zou stellen in wat aan de schilderkunst louter ambachtelijk is; ik kan integendeel verzekeren dat hij aan de uitoefening ervan een groot plezier heeft en dat zijne liefde ervoor groot blijkt te zijn. Maar even-waar moet het heeten, dat hij geen bevrediging zou vinden in bloot de weergeving, zij weze dan ook met vervoering tot stand gebracht, van een indruk, die niet veel dieper in hem zou zijn doorgedrongen dan tot zijne zintuigelijkheid. De innerlijkheid van Frits van den Berghe is diep en ruim. Doch ware ze poover en oppervlakkig, de schilder zou meer vreugde beleven aan het uitbeelden van zijne armoede dan aan de schitterendste uitdrukking van eene blijde maar vluchtige impressie.

De inhoud van deze kunst is de schilder-zelf. En men zou in deze kunnen zeggen, dat Van den Berghe een lyricus is, en dan nog minder een lyrisch schilder dan een lyrisch dichter. De lyriek van een schilder kan blijken uit bijvoorbeeld zijne kleur, of uit de samenstelling zijner

[p. 200]

doeken, of uit zijne vormgeving. Men denke hierbij aan een Cézanne, aan een Van Gogh. Het lyrisme van den dichter daarentegen betrekt veel meer heel zijn innerlijk leven, al is de vorm, dien hij er aan geeft, natuurlijk niet onverschillig en, wat betreft den graad en de waarde der mededeelzaamheid, lang niet te onderschatten. Innerlijk leven, dat zoowel het bewuste als het onbewuste, het sensorieele als het sentimenteele, het passioneele als het intellectueele omvat. Voor een dichter, hij moge het bevestigen of negeeren - is de beteekenis van den droom evengroot als die van de wake, de geleidelijke opvolging van naar de rede onsamenhangende beelden van evenveel waarde als eene scherp-logische cerebrale constructie. Zijne werkelijkheid is niet noodzakelijk de louter-objectieve: ik zou geneigd zijn het tegendeel te beweren, daar het niet moeilijk zou zijn aan probate voorbeelden te bewijzen, dat zijne persoonlijke waarheid bestaat uit hetgeen een samenwerking van begrip en subconscientie in hem van dat objectieve heeft gemaakt: men heeft waarlijk niet op Freud behoeven te wachten om dit uit alle evidentie vast te stellen.

Frits van den Berghe nu handelt bij het scheppen als een dergelijk lyrisch dichter. Een voorbeeld: in deze de beste, hoe dan ook irreëele, toelichting. De schilder gaat wandelen langs de Leie. In zijn platte boot ziet hij een man zitten, die aan het visschen is. Een lichte schok in hem - het trouwens eeuwig-onverklaarbare! - zegt, dat dit het onderwerp zal worden van een schilderij. Doch, Van den Berghe zal er zich niet mede vergenoegen, thuis een doek te gaan halen en dien hengelaar natuurgetrouw op dat doek te brengen. Hij denkt over het geval na, dat

[p. 201]

de beteekenis krijgt van een persoonlijk geval, en hem dan ook eene verantwoordelijkheid oplegt, die heel wat verder strekt dan, bijvoorbeeld, een treffende houding van, een sprekende gelijkenis met zijn model. Frits van den Berghe herinnert zich de giftige atmospheer van sommige avonden, dat hij zelf aldus lijdelijk te hengelen zat. Hij herinnert zich het gelaat van een vriend, die heel dikwijls op visschen uitgaat en er graag over praat. Hij houdt van galgenhumor en beschikt over fantasie: die hengelaar moest nu eens een naakt vrouwenlijk boven halen! Maar neen: zelfs de schamelste vischjes blijven in het water.... Nu gaat het schilderij tot stand komen. Centrale figuur: natuurlijk voormelde visscher, of neen: De Visscher, veralgemeend, herkenbaar aan zijne meest sprekende attributen. Om hem heen: de persoonlijk-ervaren atmospheer. Dan, benaderend, maar met zijne gewone vertellersuitdrukking: de tronie van den vriend. Ergens: de naakte vrouw. Eindelijk: het vernuftige baarsje, dat zich niet vangen laat. En alles samen: de ingetogenarmoedige tragiek van zoo'n hengelaarsbestaan.

Dit lijkt, niet waar, de analyse van een gedicht: tot zulke analyses zouden zoo goed als al de schilderijen van Frits van den Berghe in meer of mindere mate, al naar gelang van hunne duidelijkheid - want hij is wel eens duister, en vermoedelijk met opzet -, te herleiden zijn. Meen echter niet, dat deze kunst, omdat zij in de eerste plaats uitdrukking is van een rijk, vooral van een algemeen gemoedsleven, in de minste mate literair zou wezen. Want, hoofdzakelijk lyrisch dichter naar de geaardheid, is Van den Berghe naar de middelen op de overtuigendste wijze een schilder. Wat zijn werk belet, tweeslachtig

[p. 202]

en dubbelzinnig te worden, is, dat de dichter in hem zoo zeer een schilder is. Zijne middelen zijn geen bedachte, overdrachtelijke teekenen van een meer of minder gecerebraliseerden gevoelstoestand, van eene reeks geestelijk tot eenheid herleide gemoedsmomenten. Het schilderij ontstaat bij hem ineens, in zijn geheel. Er is nauwelijks spraak van beredeneerde samenstelling als bij den historieschilder uit de jaren dertig. De intuïtie omvat overzichtelijk al de bestanddeelen van het doek, nog voor zij gerezen is op het vlak van het bewustzijn. Waar de intuïtie berust op den laagsten bodem van het instinct, is die eenheid in de opvatting nog grooter, al zal zij velen minder rechtstreeks aanspreken. Niet meer dan een echt dichter zal Frits van den Berghe de elementen van zijn schilderij schiften en schikken: die elementen komen van zelf op hunne normale plaats te staan, - normaal dan overeenkomstig den inhoud van den scheppenden kunstenaar. Dat hunne beteekenis niet altijd voor iedereen onmiddellijk vatbaar zal zijn, is eene andere quaestie. Maar ook bij Rembrandt treft men wel eens figuren aan, die niet goed te verklaren zijn, zonder dat zij daarom zinledig zouden wezen.

Die eenheid vindt hare expressie in het evenwicht der vormen en der kleuren. Het is niet alleen van zijn ‘gevoel’, dat Frits van den Berghe de eenheid uitdrukt. Maar, doordat hij een schilder is, wordt dat gevoel in hem van lieverlede concrete visie, en het is de eenheid van die visie, die hij, meestal zonder aarzelen of tasten, op het doek zal projecteeren. Als bij voorbestemming staan, en van meet af, volumes en kleurvlakken op hunne juiste plaats, de eenig-mogelijke. Is de ondergrond van Frits

[p. 203]

van den Berghe die van een lyrisch dichter, hij denkt, voor zoover van denken spraak hoeft te zijn, als schilder, omdat hij als schilder ziet, binnen de vierkante lijst van het doek. Nooit zal men aan een werk van hem merken, of het buiten haak hangt, omdat het naar de voordracht zoo natuurlijk evenwichtig is. Terwijl men de schilderijen van werkelijk-literaire schilders hieraan herkent, dat zij altijd scheef schijnen te hangen. (De literator kent de tucht niet der beperkte ruimte; de echte schilder weet bij voorbaat, welke afmetingen zijn doek zal hebben, nog voor hij u zou kunnen zeggen, wat het nu eigenlijk voorstellen zal).

Het brengt mee, dat de schilderijen van Frits van den Berghe zeldzaam-harmonieus zijn. Van nu af aan, ik heb er de vaste overtuiging van, ondergaan de meeste toeschouwers deze harmonie, al zullen weinigen wenschen, het te bekennen. Zij geven de weelderige warmte toe der kleur, maar wijzen mij huiverend op wat zij de wanstaltigheid noemen der vormen.

En inderdaad, Van den Berghe is een lang niet gewoon colorist, en ik wil gaarne bekennen, dat ik in de eerste plaats door zijne kleur ben geboeid geworden. Bij vele expressionisten uit de Belgische school - want ditmaal zijn Walen naast de Vlamingen te noemen, - is er in deze eene opzettelijkheid, die niet altijd leidt tot de beoogde resultaten. Uit reactie tegen een hypergevoelig luminisme, dat nog meer ontleende aan de volmaaktste nijverheid der kleurenchemie dan aan de fijnst reageerende zekerheid van het netvlies, ging men donker schilderen, naar het voorbeeld trouwens van schilders als Permeke, die, beladen met oorlogsgevolgen, het leven nu eenmaal niet meer roos-

[p. 204]

kleurig zagen. Anderen - en ik denk hier meer bepaald aan Gustaaf de Smet - geboren tonalisten, achtten zich gerechtigd tot eene transponeering, die, in een anders onverschillige voorstelling, hunne alacritas of hunne melancholia uitdrukken mocht (hetgeen nu juist niet zoo heel nieuw was, en voor het overige niet altijd goed uitviel). Anderen weer schijnen voor de eeuwigheid op hun palet een zeker stel kleurtjes te hebben uitgeduwd, waar zij levenslang getrouw aan wenschen te blijven: coloristisch herleiden zij het expressionisme tot eene decoratieve uitdrukking, die er bij definitie tegen in druischt. Van al dezen is Frits van den Berghe de natuurlijkste, ik zei haast de traditioneelste gebleven. Hij wijkt maar heel weinig af van eene toongeving, die aansluit bij het impressionisme van voor het vibreerende stippelen, bij ons door Claus en vooral door Van Rysselberghe ingevoerd. Rijk-harmonisch, is zijne toonschaal maar zelden dissoneerend. Hoe spontaan en eerlijk ook, is het zijn coloristisch vermogen niet, dat van Frits van den Berghe een vernieuwer zal maken.

Het is in het samenbrengen van vormen, dat, buiten boven omschreven inhoud, het merk staat gedrukt van zijne personaliteit. En ik aarzel geen oogenblik, ook hier van harmonie te spreken. Zij blijkt niet alleen uit de algemeene compositie, zij spreekt uit elke gestalte, en uit elk onderdeel van die gestalten. Ik weet het wel: deze zijn niet academisch-gewoon, niet meer dan die van Dirk Bouts of van Pieter Breughel, niet meer dan die van Greco, niet meer dan sommige van Manet. Men zegt mij, dat zij leelijk zijn: ik neem het gaarne aan, omdat ik nu eenmaal den schoonheidscanon ken van wie mij dat zegt, en omdat

[p. 205]

ik verder nimmer heb kunnen ontdekken, waar de leelijkheid begint, en daarom gaarne beken mij te kunnen vergissen. Ik wil mij alleen afvragen: bereikt Van den Berghe de expressiviteit, die op zijn programma staat? En ik kan niet dan antwoorden, en ik daag wie ook ooit mij hierin tegen te spreken, dat wellicht geen expressionist van dit land, met grootere meesterschap, het algemeen-synthetiseeren en het persoonlijk-karakteriseeren van zijne figuren beheerscht, als Frits van den Berghe. Hierin staat hij volkomen op zichzelf: van velen zijner bentgenooten kan dit niet worden gezegd.

Trouwens, Van den Berghe, die steeds ruimer humaan blijkt te worden buiten de helaas reeds geijkte formules der school, heeft nog niet zijn laatste woord gesproken.

En ik, over hem, ook niet.

N.R.C., 20 April 1927.